[D66] Isolatie als vorm van verzet

[Antid Oto]

[Lees Pascal ipv Heidegger...]

trouw.nl:

Isolatie als vorm van verzet

thuisquarantaine - Door de geschiedenis heen hebben filosofen zich 
geïsoleerd van de buitenwereld. Letterlijk, maar ze keerden zich ook af 
van hun collega's en de maatschappij. Isolatie was voor hen een vorm van 
verzet. Wat leverde dat op? En kunnen wij er iets van leren?
LAURA MOLENAAR

MARTIN HEIDEGGER
(1889-1976)

"De filosoof is altijd iemand geweest die zichzelf als banneling ziet", 
zegt Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar Fundamentele filosofie aan de 
Radboud Universiteit in Nijmegen. "Dat komt ook terug in Plato's 
allegorie van de grot: om inzicht te bereiken moet je je uit de omgeving 
van het alledaagse leven terugtrekken. Ik denk zeker dat ook Heidegger 
vond dat zijn isolement ervoor zorgde dat zijn denken zich kon ontvouwen."

Martin Heidegger liet een hutje bouwen op de Todtnauberg in het Zwarte 
Woud, dat hij de 'Hütte' noemde. "Ik ben er weleens naartoe gewandeld. 
Het is daar heel rustig, er zijn wel wat boerderijen, maar je hebt alle 
ruimte om te lopen en op jezelf te zijn."

Dat is precies wat Heidegger ook zocht, vertelt Van der Heiden. 
"Heidegger verzette zich tegen het stadse leven. Dat was een soort 
romantische trek. Op het platteland heb je een meer natuurlijke, meer 
directe relatie tot je omgeving. Je cultiveert je eigen voedsel en je 
ervaart de groei van de natuur van dichtbij. Terwijl je relatie tot 
voedsel en natuur in het stadse leven bemiddeld wordt door technologie, 
commercie enzovoorts.

"Heidegger isoleert zich niet alleen van de stad, maar ook van zijn 
collegafilosofen. Daardoor is hij in staat om op een andere manier te 
denken. Hij belichaamt een breuk met het in de jaren twintig en dertig 
heersende Neokantianisme. De isolatie was een voorwaarde om die nieuwe 
manier van denken te ontwikkelen. Je kunt je natuurlijk nooit helemaal 
bevrijden van invloeden van buitenaf, maar het creëert wel ruimte voor 
ongebondenheid."

Kunnen we die ruimte ook creëren nu we allemaal verplicht zijn tot 
zelfisolatie? "Het is nu een bijzondere situatie omdat we tot isolatie 
gedwongen zijn. Dat is bij Heidegger op geen enkele manier het geval. En 
de vraag is of dit soort isolatie echt leidt tot vrijheid om te denken. 
Ik merk het zelf ook als ik achter mijn computer zit. Dan is de 
verleiding groot om toch weer even te kijken wat de nieuwste stand van 
zaken is rondom het coronavirus. Juist omdat het zo speelt, worden je 
gedachten er voortdurend door bepaald."

BLAISE PASCAL
(1623-1662)

"Alle ellende op de wereld wordt veroorzaakt doordat mensen niet gewoon 
thuis kunnen blijven", schreef Blaise Pascal. Een tot de verbeelding 
sprekende uitspraak. Daarmee beschrijft Pascal onze moeilijke positie 
als mens, zegt Rudi te Velde, bijzonder hoogleraar Wijsbegeerte van 
Thomas van Aquino aan de Universiteit van Tilburg en co-auteur van het 
boek 'Pascal als religieus denker'. "Volgens Pascal is de mens een 
dubbelzinnig wezen. Enerzijds verlangen mensen ernaar alleen te zijn. 
Maar als ze eenmaal alleen zijn, weten ze er geen raad mee.

"Mensen zijn volgens Pascal wezens die verstrooiing of afleiding zoeken. 
Als je jezelf opsluit, kom je jezelf tegen. Dat is niet prettig. Je 
denkt, ik moet eruit, ik moet onder de mensen komen. Mensen gaan dan 
naar het park of het strand", zegt Te Velde. Maar die afleiding maakt 
ons niet gelukkiger, want die komt van buiten en niet vanuit onszelf. 
"Bovendien wordt dat geluk bedreigd als we bijvoorbeeld door het 
coronavirus niet naar buiten kunnen. Ons geluk moeten we niet laten 
afhangen van wat we buiten onszelf vinden."

Zelf sloot Pascal zich niet af van de buitenwereld. "Zijn zus was 
ingetreden in een klooster en hij voelde wel de aantrekkingskracht van 
zo'n leven, maar uiteindelijk zette hij die stap niet zelf." Hij 
veroordeelde mensen die naar buiten gingen ook niet, maar zag het als 
een heel menselijke neiging.

"Pascal heeft geen oplossing voor dit probleem, hij is geen moralist. 
Hij vertelt ons alleen hoe het werkt", zegt Te Velde. Dat geldt ook nu 
we de gevolgen van het coronavirus ervaren. "Ik zie om me heen veel 
behoefte om overal een oplossing voor te hebben. Je stuit op een 
probleem: wat moeten we doen? Liefst communiceer je dat meteen met 
anderen via Facebook of Twitter. Maar uiteindelijk is dat ook afleiding. 
Wat misschien zou helpen is als mensen deze dagen gebruiken om Pascal te 
lezen."

DIOGENES VAN SINOPE
(404-323 v.Chr.)

"Diogenes en zijn navolgers predikten schaamteloosheid en trokken zich 
niets aan van de etiquette of gewoonten", vertelt Teun Tieleman, 
hoogleraar Antieke wijsbegeerte en geneeskunde aan de Universiteit 
Utrecht. "In het oude Griekenland werd Diogenes een opvallende figuur 
door zijn gedrag en uitspraken. Hij shockeerde mensen door in het 
openbaar te masturberen, rauw vlees te eten en hoogwaardigheidsbekleders 
te beledigen."

Diogenes leidde een zwervend bestaan en keerde de maatschappij de rug 
toe. Volgens de overlevering leefde hij in een ton en deed hij afstand 
van al zijn bezittingen. "We weten vrij zeker dat Diogenes' isolement 
niet inhield dat hij de wildernis introk om in totale afzondering te 
leven", zegt Tieleman. "Zijn filosofie is een beetje paradoxaal. 
Enerzijds predikt hij dat je autonoom moet zijn en niemand anders nodig 
hebt, anderzijds zocht hij publiciteit, in woord en geschrift. Daar heb 
je andere mensen voor nodig."

Met zijn onafhankelijke houding wilde hij zijn filosofie 'voorleven'. 
"In het oude Griekenland was filosofie anders dan nu, het was niet iets 
theoretisch. Je moest laten zien dat je filosofie ook geleefd kon 
worden. Diogenes vond dat je je los moest maken van de sociale wereld 
met daarin waarden, normen en instituties. Daarmee ging je terug naar de 
eigenlijke, natuurlijke manier van leven. Dat betekende niet dat je als 
kluizenaar moest leven, maar dat je net als de dieren voor jezelf 
zorgde. Daarin lag voor hem de weg naar geluk.

"Een anekdote verhaalt over piraten die de boot waarop Diogenes reisde, 
kapen. Hij en een aantal anderen staan op het punt te worden verkocht 
als slaaf. Dan zegt Diogenes tegen de piraten: 'Je kunt mij het beste 
verkopen aan iemand die een meester zoekt'. Zelfs als slaaf kun je een 
meester worden, dacht Diogenes, als je je niets van de conventies 
aantrekt en autonoom leeft."

LUDWIG WITTGENSTEIN
(1889-1951)

Ludwig Wittgenstein sloot zich af van de filosofische gemeenschap en 
reisde af naar een hut vlak bij het Noorse dorpje Skjolden. "Het waren 
productieve periodes waarin Wittgenstein veel heeft geschreven. De 
meeste fundamentele ideeën in zijn vroege periode zijn in die tijd 
ontstaan", zegt Martin Stokhof, emeritus hoogleraar Taalfilosofie aan de 
Universiteit van Amsterdam en Jin Yuelin-hoogleraar Logica aan de 
Tsinghua universiteit in Beijing. "Er hangt een sfeer omheen van iemand 
die daar weken in volstrekte eenzaamheid doorbracht. Maar je moet het 
ook niet overdrijven. Zo geïsoleerd was het ook weer niet, hij zat ook 
vaak in een hotel." Toch moet het Wittgenstein hebben geholpen, want hij 
trok niet voor niets weg uit Cambridge, waar hij toen werkte.

"Wittgenstein wilde zich vooral afzonderen van het intellectuele klimaat 
in Cambridge. Zeker toen was Cambridge een klein stadje waar mensen nog 
24 uur per dag, zeven dagen per week in hetzelfde academische milieu 
doorbrachten en daar al hun sociale contacten hadden. Wittgenstein was 
daar allergisch voor.

"Hij was een heel eigenzinnige, toch wel behoorlijk egocentrische man. 
Hij vond dat je hem niet begrepen had als je het niet helemaal met hem 
eens was. Maar zijn ideeën waren ook heel radicaal, die waren misschien 
lastiger te toetsen aan het oordeel van anderen. Wittgenstein dacht dat 
de logica in de filosofie een cruciale rol had en wilde de traditionele 
filosofie helemaal overboord zetten. Daarmee was hij ook inhoudelijk 
geïsoleerd."

"Het is een romantisch ideaal, dat een kunstenaar of wetenschapper het 
beste functioneert in permanente opsluiting. Maar dat geldt maar in heel 
uitzonderlijke gevallen. Filosofie is natuurlijk een activiteit die je 
individueel doet, anders dan bijvoorbeeld in de biologie. Maar ook in 
modern filosofisch onderzoek merk je dat het werk steeds vaker 
gemeenschappelijk wordt gedaan. Uiteindelijk moet je je ideeën toetsen 
aan anderen, of je het nou leuk vindt of niet."