[D66] ‘Outsiders tonen ons dat we helemaal niet vrij zijn’

[A.OUT]

https://www.filosofie.nl/nl/artikel/49655/karlijn-roex-outsiders-tonen-ons-dat-we-helemaal-niet-vrij-zijn.html

01-06-2018
Karlijn Roex: ‘Outsiders tonen ons dat we helemaal niet vrij zijn’

Lianne Tijhaar
Filosoof, schrijver
Als we de krantenkoppen mogen geloven, worden we overspoeld door
verwarde personen. Volgens sociologe Karlijn Roex is deze negatieve
beeldvorming schadelijk. We hebben verwarring juist nodig.

De verwarde man. Wie daar precies onder valt is raadselachtig, maar hij
haalt bijna dagelijks het nieuws en het aantal politieregistraties van
verwarde personen steeg de afgelopen jaren exponentieel. Sociologe en
activiste Karlijn Roex maakt zich grote zorgen. Niet over die
gevaarlijke verwarde mensen, maar over de bange burger die steeds
sneller naar zijn telefoon grijpt als iemand zich afwijkend gedraagt op
straat.

Roex schrijft een boek waarin ze betoogt dat we verwarring juist nodig
hebben. Het thema is haar op het lijf geschreven. Enerzijds is zij als
socioloog verbonden aan het gerenommeerde Max Planck Instituut te
Keulen. Anderzijds weet zij zelf hoe het is om als afwijkend gelabeld te
worden. Meermaals kwam zij in aanraking met de politie wegens verward
gedrag. Op een dag werd ze gedwongen van de straat gehaald. ‘Als je
eenmaal gezien wordt als verward persoon, kun je niets beginnen. Iedere
vorm van verzet, hoe kalm ook, wordt beschouwd als een teken van
verminderd oordeelsvermogen, en dus een extra reden tot dwang.’

Dat zij nu gepromoveerd is in de sociologie en serieus genomen wordt als
spreker op congressen, ziet zij niet alleen als een privilege, maar
bovenal als een morele verplichting om zich uit te spreken voor de
rechten van 'verwarde' personen.

ORDE
Als ze het café van TivoliVredenburg binnenstapt, kijken mensen
nieuwsgierig op. Roex is een opvallende verschijning. Haar haren zijn
wild overeind geföhnd en door haar oren steken twee verschillende
excentrieke hangers. Het lijkt erop dat zij haar eigenaardigheden heeft
omarmd, al zal uit ons gesprek blijken dat dat niet altijd zo is
geweest. Maar eerst praten we over de veelheid aan berichten over
verwarde mensen. Hoe kan het dat er plotseling zoveel verwarde personen
opduiken in het nieuws?

Tekst loopt door onder de foto

Foto's: Jay Bee

Roex: ‘De term “verwarde personen” is bedacht door het Rijk. De politie
kreeg van de overheid de opdracht om te registreren hoeveel dat er zijn.
Vervolgens zijn er cijfers waarmee de media onder de indruk worden
gebracht. Er komt een discussie op gang. Zo ontstaat een nieuw discours.
Plotseling zijn er gesubsidieerde congressen en televisie-uitzendingen
die ons leren om verwarde personen te zien als mensen die niet weten wat
goed voor ze is. Burgers worden gemobiliseerd om niet langer
onverschillig door te lopen als zij verward gedrag zien op straat, maar
om de autoriteiten te bellen. Het gevolg: steeds meer mensen worden van
de straat gehaald.'

Maar de criteria voor gedwongen opname zijn toch onlangs nog aangescherpt?
‘Dat is de paradox. De regels zijn strenger geworden. Je mag iemand nu
alleen gedwongen opnemen als diegene een aantoonbaar gevaar vormt voor
zichzelf of de omgeving. En toch is het aantal gedwongen opnames
gestegen. Ook woont een groeiende groep “verwarde personen” thuis onder
strikte voorwaarden. Zij moeten zich gedragen en zorg of medicatie
accepteren, anders worden ze alsnog opgepakt. Je ziet hier een
bevestiging van Foucaults hypothese dat dwang steeds vaker voorkomt, zij
het subtieler en minder zichtbaar.’

Dat we ondanks de aangescherpte criteria meer personen gedwongen
opnemen, wijt Roex aan onze obsessie voor orde: ‘Meer dan ooit verlangen
we regelmaat en structuur. Ik zie het overal. We willen reguleren waar
iemand gaat wonen door bepaalde wijken alleen toegankelijk te maken voor
mensen die aan een minimale inkomensgrens voldoen. We gaan ervan uit dat
de Starbucks in Dublin precies hetzelfde is als die in Utrecht. En we
willen liever geen verwarde personen of dorpsgekken meer in ons stadspark.’

Veel mensen zullen die orde juist prettig vinden.
‘Het is prettig, maar het creëert ook buitenstaanders. We willen
afwijkend gedrag zo snel mogelijk begrijpelijk maken. Maar in plaats van
alleen de ander te veranderen, zouden we er goed aan doen om ons eigen
betekeniskader te bevragen. Waar komt dat kader vandaan? We hebben een
beeld van een 'geslaagd burger', een term die op zichzelf al
disciplinerend is, maar wat is dat eigenlijk? Wanneer ben je geslaagd
als mens?’

‘Sociaal werkers hechten veel waarde aan het hebben van een
dagbesteding. Dat vind ik een interessante term. Het is immers
onvermijdelijk dat je je dag besteedt, maar dat wordt niet bedoeld.
Dagbesteding gaat over het hebben een voorspelbaar dagschema. Stel nu
dat ik mij onttrek aan alle vormen van voorspelbaarheid. De ene dag loop
ik mee in een protestmars, de volgende dag lig ik lezend op bed, dan
vertrek ik voor een aantal dagen naar Italië, vervolgens werk ik een
dag, dan leef ik weer ‘s nachts in plaats van overdag. En dat
maandenlang. Volgens sociaal werkers heb ik dan geen dagbesteding. Maar
hoe erg is dat eigenlijk?’

Roex spreekt graag vanuit de belangen van buitenstaanders, maar
waarschuwt tegelijk dat onze hang naar orde uiteindelijk voor iedereen
nadelig uitpakt: ‘Ook al kies jij er vrijwillig voor om in de huidige
orde mee te draaien; het feit dat je met een dwangarsenaal te maken
krijgt als je dat niet doet, maakt ons allen niet vrij.’

Tekst loopt door onder de foto

‘Bovendien heeft elke functionerende orde een dosis chaos nodig. De
antropoloog James Scott schrijft dat veel fabrieken een strakke
arbeidsdeling hanteren. En toch, als arbeiders alleen nog maar de
regeltjes volgen, dan stopt het productieproces. Het is namelijk sterk
afhankelijk van gewoonte, creatieve improvisatie en onbewuste
aanpassing. Je ziet het volgens Scott ook in het bosbeheer. Stel dat je
alleen nog een boomsoort plant die de meeste winst genereert. De bomen
plant je netjes in rijen zodat je ze gemakkelijk kunt nummeren en
monitoren. Dat gaat een paar decennia goed, maar uiteindelijk wordt je
hele bos ziek. De ruimte tussen de bomen geeft onvoldoende schaduw voor
de vogels en vormt een broeinest voor insecten die het hele bos in één
keer kunnen aanvallen omdat alle bomen hetzelfde zijn. En zo geldt ook
voor onze samenleving: te veel orde maakt een samenleving kwetsbaar.’

YUPPEN
Roex typeert zichzelf graag als activiste. Als ze onrecht ziet, dan gaat
ze het liefst meteen de straat op. Toen de Eerste Kamer begin dit jaar
een maatregel instelde die het mogelijk maakt om mensen zonder diagnose
18 uur gedwongen vast te houden met kalmerende dwangmedicatie, maakte
zij zich grote zorgen.

Roex: ‘Op een dag was ik het helemaal zat. Ik liep langs een
yuppen-terras en riep: “Fuck alle yuppen, jullie verdrijven alles!” Ik
spuugde op de grond en bleef een beetje roepen. Toen arriveerde de
politie. Ze zouden door meerdere terrasbezoekers zijn gebeld. Een van de
agenten vroeg of ik mijn medicatie wel had geslikt. Mij bekroop
onmiddellijk een Brave New World gevoel. De agenten vroegen om mijn
begrip. Ik zou toch moeten begrijpen dat zij dienen te weten wie ik ben
en wat ik daar doe.’

Stel dat iemand echt een gevaar vormt voor zichzelf. Heb je dan als
burger ook niet de plicht om dat te melden?
‘Sommige mensen zijn een gevaar voor zichzelf. Maar hoe stel je dat
vast? Als je bovenop een gebouw staat en dreigt te springen, dan is het
duidelijk dat je een gevaar vormt voor jezelf. Maar tegenwoordig word je
al als gevaarlijk bestempeld als je jezelf verloedert of met een vriend
ruzie maakt op straat. Het is mij ook overkomen. Ook al dreigde ik niet
om mezelf of een ander iets aan te doen, toch krijg ik de sommering om
snel weer begrijpelijk te doen, aangezet door de bange burger.’

De bezorgde burger zou zeggen: ‘Ik neem liever het zekere voor het
onzekere.’
‘Maar die zekerheid bestaat helemaal niet. We hebben de valse illusie
dat het sowieso goed komt als een expert de zorg overneemt, en het niet
goed komt als we zelf het gesprek aangaan of niets doen. We hebben een
illusie van veilige autoriteiten en onveilige vrijheid. Onderzoek toont
aan dat false positives (mensen die ten onrechte worden gekenmerkt als
suïcidaal) juist suïcidale gedachten kunnen krijgen door een gedwongen
opname of isoleercel. Het kan dus zelfs schadelijk zijn om iemand over
te dragen aan de autoriteiten. En bewijs dan maar eens dat je niet
gevaarlijk bent. Dat is theoretisch onmogelijk.’

Je bent activist. Waarom komen die “verwarde mensen” eigenlijk niet in
verzet?
‘Veel mensen zijn cynisch geworden. Als je eenmaal het label “verward”
hebt, word je niet meer serieus genomen, precies ómdat je het label
“verward” hebt. Anderen schamen zich voor hun verhaal. Het is heel
pijnlijk als jouw onderdrukking niet wordt erkend en er steeds wordt
gewezen de gevoelens van 'redelijke' mensen waar je rekening mee zou
moeten houden. Je loopt daarmee opnieuw een trauma op. Dus op een
gegeven moment hou je maar op.’

De Volkskrant kopte op 7 mei: 'Is dader steekpartij Den Haag een
terrorist of een verward persoon?'

‘De weinigen die in verzet komen denken dat je dat het beste via het
systeem kan doen, want dan luisteren mensen naar je. Maar vaak word je
dan ingekapseld als kritisch ervaringsdeskundige. Daar bestaat een
speciaal certificaat voor. Opvallend genoeg zijn degenen met zo'n
certificaat voornamelijk mensen die toegeven dat ze een probleem hadden
en vinden dat de instanties te weinig hulp hebben geboden. Vervolgens
komen alleen die verhalen de media in en niet de verhalen waarin de
autoriteiten teveel bemoeienis hebben getoond. Dus de initiële woede en
het onbehagen worden gekanaliseerd en omgevormd tot een onschadelijke
kritiek die juist het systeem bevestigt.’

STEMPEL
Haar fascinatie voor de norm en mensen die daarbuiten vallen, komt niet
uit de lucht vallen. Al vroeg werd Roex als als ‘anders’ bestempeld.
Haar ouders vroegen zich af hoe ze het best konden omgaan met hun
teruggetrokken peuter, die zo nu en dan plots paniekerig of recalcitrant
reageerde. Op het eerste gezicht een normale opvoedvraag, maar voor Roex
werd dit het begin van een leven als outsider.

Roex: ‘Dat was in de tijd dat de nieuwe DSM (het handboek voor
psychiaters, red.) verscheen. Ik kreeg al snel een stempel. Vanaf dat
moment werd alles anders. Ik moest naar een andere school met speciale
kinderen, zoals je dat noemt. Die school heette Buitenhof. Die naam
alleen al. Je bent nog wel onderdeel van het systeem, je gaat nog naar
school, maar tegelijk word je erbuiten geplaatst, apart gezet in een
buitenhof.’

Tekst loopt door onder de foto

Toch wist Roex met succes haar weg te vinden tot de academische wereld.
Ze promoveert binnenkort als sociologe op de relatie tussen werkloosheid
en zelfmoord. Maar of het echt haar eigen weg was? Roex: ‘Ik heb geleerd
om mee te gaan met de stroom. Na mijn studie sociologie wist ik niet wat
ik wilde, dus ik deed wat mij op dat moment de makkelijkste weg leek:
statistisch geaggregeerd onderzoek. Maar ik ontdekte dat ik juist
geïnteresseerd ben in zaken die niet in de statistieken te vinden zijn.
Op een gegeven moment merkte ik dat ik steeds vaker dingen zei en
schreef waar ik helemaal niet achter stond. Ik geloofde mezelf niet meer.’

Waar geloofde je niet in?
‘Over het algemeen leeft er in de sociologie een bezorgdheid over het
wegvallen van collectieve waarden en maatschappelijke normen. Socioloog
en filosoof Émile Durkheim noemt dit anomie, een algehele verwarring
over normen die kan uitmonden in een totale staat van normloosheid. Hij
waarschuwt dat dit uiteindelijk kan leiden tot zelfmoord. Ik vind dat
een heel negatief beeld. Mensen zijn veel weerbaarder en creatiever dan
Durkheim en zijn volgers schetsen. Morele verwarring kan ook kansen met
zich meebrengen.’

‘Dat lees je bijvoorbeeld in het werk van Hannah Arendt. Zij schrijft
dat veel mensen tijdens het nazi-tijdperk een toestand van anomie
bereikten. Mensen die het niet eens waren met Hitler, raakten op
zichzelf aangewezen. Zij moesten op hun eigen oordeel afgaan. Juist deze
mensen konden uiteindelijk nog onderscheid maken tussen goed en kwaad,
stelt zij.’

Volgens Roex is het tijd voor een nieuw discours. Een discours waarin
verwarring niet langer wordt gezien als normloosheid of een verstoord
oordeelsvermogen, maar als een stimulans om buiten de opgelegde kaders
te denken: ‘We zijn veel te bang voor alles wat we niet begrijpen. Als
je ziet dat iemand zich vreemd gedraagt op straat, grijp dan niet direct
je telefoon, maar probeer de dialoog eens aan te gaan. Ik beweer niet
dat het eenvoudig is, maar mogelijk is het wel. We zijn er intelligent
genoeg voor. Misschien helpt het om eens terug te denken aan je
kindertijd. Kinderen worden nieuwsgierig als ze iets zien wat ze niet
begrijpen. Ik zou zeggen: hou dat vast.’