[D66] Schlaf lecker

[A.O.]

Bij seks draait alles om Freud

    www.groene.nl
    View Original
    April 4th, 2018

De Drie verhandelingen van Freud ontketenden een revolutie in de
psychologie, en in vele slaapkamers. Deze nieuwe editie inspireert opnieuw.
Sigmund Freud poseert voor beeldhouwer Oscar Nemon, 1931

‘Lekker’ is een oer-Hollands woord. In geen andere taal bestaat één
woord voor zoveel verschillende lustbelevingen. Het Duitse ‘lecker’
heeft bijvoorbeeld uitsluitend betrekking op smaak. Als je een Duitser
schlaf lecker wenst, word je uitgelachen. In het Engels is er weliswaar
enjoyable, maar dat staat al voor een groot deel los van het lichaam. De
Van Dale geeft bij het lemma ‘lekker’: ‘wat het hele gevoel, de zinnen
aangenaam aandoet: een lekker bad, het is lekker weer, ik zit hier
lekker’. We kunnen daaraan toevoegen: ik heb lekker gegeten, wat ruik je
lekker, et cetera. Het bijzondere aan ons woord ‘lekker’ is dat de vele
betekenissen specifiek aan de zintuiglijke ervaringen van het lichaam
gekoppeld zijn. Denk maar eens aan de uiteenlopende scenario’s waarin je
het zinnetje ‘was het lekker?’ hebt uitgesproken, of waarin het je werd
gevraagd.

Het woord is ook bij uitstek freudiaans. Dat zien we het best in Sigmund
Freuds revolutionaire boekje Drie verhandelingen over de theorie van de
seksualiteit (1905), dat onlangs in een bijzondere editie is
heruitgegeven in het Nederlands. Iedereen kent het beroemde verwijt aan
de Oostenrijkse neuroloog en grondlegger van de psychoanalyse
(1856-1939) dat alles bij hem draait om seks. In de Drie verhandelingen
zien we dat Freud niet per se gelooft dat alles draait om seks, maar wel
dat hij gelooft dat seks om veel meer kan draaien dan om alles wat tot
dan toe seks genoemd werd.

In het boekje – dat door de Franse krant Le Monde op nummer 25 werd
geplaatst in de lijst van de honderd belangrijkste boeken uit de
twintigste eeuw – introduceerde Freud het idee van de vroegkinderlijke
seksualiteit. Daarmee bedoelde hij niet de genitale seksualiteit van
volwassenen, maar iets anders: het ondoelmatige genot dat een kind – en
daarmee het kind in de volwassene – aan het eigen lichaam kan beleven.
Als een baby’tje lekker heeft gegeten, redeneert Freud, dan herinnert ze
zich daarna niet alleen dat ze voldaan was, maar ook het plezier van het
zuigen en kauwen zelf. Hetzelfde geldt voor poepen. De psychoanalyticus
zag in fantasieën van zijn patiënten dat de lustbeleving aan borsten,
monden en billen vaak een belangrijke seksuele rol speelde. Sabbelen en
kauwen waren volgens Freud restanten van de vroegkinderlijke
seksualiteit tijdens de volwassenheid. Zo kwam hij op het idee om die
uiteenlopende lustbelevingen allemaal onder de seksuele drift te
scharen. Onderzoekers vóór hem konden de drift niet los zien van haar
darwinistische doel: kindjes maken. Met de Drie verhandelingen herwon
Freud de studie van seksualiteit op de biologie. De tekst ontketende een
revolutie in de psychologie, en ongetwijfeld in menige slaapkamer. Geen
wonder dat ze het boek in Frankrijk zo hoog hebben zitten.
De originele tekst van Freud staat weer voor ons in haar naakte eenvoud

Toch was ook Freud een kind van zijn tijd. In de tekst worstelt hij met
de plaats die de niet op voortplanting gerichte lustbelevingen krijgen
in de volwassen seksualiteit. Uiteindelijk betoogt hij dat ze in de
ontwikkeling ondergeschikt moeten worden gemaakt aan de genitale
seksualiteit. Maar hoe dan? Kenners zullen zeggen: door het
oedipuscomplex. Volgens het freudiaanse oedipuscomplex heeft een kind
verlangens die niet kunnen (of beter: mogen) worden ervaren in relatie
tot de ouders. In de klassieke psychoanalyse is het moment waarop het
kind zich dat realiseert de oorsprong van verdringing – de hoeksteen van
de psychoanalytische theorie. Als alles goed gaat, volgens Freud, worden
de kinderlijke verlangens verdrongen en komen in de puberteit pas weer
getransformeerd te voorschijn: tussen de benen, heteroseksueel van aard
en het liefst ook nog met een voorkeur voor de man bovenop.

Maar in deze bijzondere editie van de tekst ontbreekt dat
oedipuscomplex. De reden daarvoor is dat Freud zijn teksten herschreef
wanneer hij nieuwe inzichten verwierf. De versie van de Drie
verhandelingen uit de beroemde ‘verzamelde werken’ is zo’n herschreven
versie, waar het oedipuscomplex achteraf aan werd toegevoegd. In zijn
psychoanalytische praktijk zag Freud zichzelf als een archeoloog die
opgravingen deed in de psyche van zijn patiënten. Als schrijver was hij
meer een soort stratenmaker: steeds bracht hij weer een nieuwe laag
theorie aan. Sommige teksten heeft hij wel acht keer herschreven. In de
vroegste versie van de Drie verhandelingen was nog helemaal geen sprake
van het oedipuscomplex. De drift was toen nog ondoelmatig – dat wil
zeggen: op niets anders gericht dan op het eigen lichamelijke plezier.
Die oorspronkelijke versie is nu in ere hersteld door Herman Westerink
en Philippe Van Haute.

Westerink, docent godsdienstwijsbegeerte, en Van Haute, hoogleraar
wijsgerige antropologie en psychoanalyticus, hopen met deze editie een
dialoog te beginnen over heteronormatieve veronderstellingen binnen en
buiten de psychoanalyse. De tekst zou kunnen bijdragen aan een meer
fluïde opvatting over wat seksualiteit is of kan zijn. Het concept van
de drift zoals dat naar voren komt in de Drie verhandelingen is
aantrekkelijk voor iedereen die geen heil ziet in het idee dat iemands
seksualiteit volledig genetisch bepaald is, of in de baarmoeder door de
hormoonspiegel van de moeder wordt vastgelegd. Daarnaast geven de
redacteuren een aanzet tot een versie van de psychoanalyse waarin het
oedipuscomplex geen rol meer speelt. Volgens hen heeft het concept de
psychoanalyse meer kwaad dan goed gedaan. Door de archeologische
opgravingen in het werk van Freud door Westerink en Van Haute staat de
originele tekst weer voor ons in haar naakte eenvoud. Een enorme prestatie.

Drie verhandelingen over de theorie van de seksualiteit is een van
Freuds belangrijkste teksten. Het werk bepaalde ooit de koers van de
psychoanalyse. Van Haute en Westerink laten zien dat de tekst, in haar
originele vorm, opnieuw kan inspireren. Het idee dat seksualiteit een
amalgaam is van verschillende lichamelijke lustbelevingen is in potentie
bevrijdend – hoewel wij het in Nederland al lang wisten. Wij hadden
immers het woord lekker, dat ver voor Freuds tijd al een heel scala van
lustbelevingen onder één noemer schaarde. Het vroegste gebruik van
‘lekker’ is gevonden als zelfstandig naamwoord in de dertiende eeuw:
leckaert. De betekenis: een smulpaap óf een viespeuk. Met andere
woorden: iemand die te veel lust of iemand die te veel lust kent.
Freudiaanser kan het nauwelijks.