[D66] Mortons duisternis

[A.O.]

https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/424/articles/773063/30/1

di 4-9-2018

Open jezelf voor een duister bewustzijn
leren luisteren - Welk levensgevoel hoort er bij onze tijd van
klimaatverandering? Timothy Morton wijst de weg zonder de route te
kennen. De 'filosoof-profeet van het Antropoceen' schrijft swingend over
onbevattelijk grote problemen.
MARC VAN DIJK

Steeds wanneer ik mijn auto of mijn machine start, doe ik dat niet met
de bedoeling om de aarde te schaden, laat staan dat ik de zesde
massa-extinctie in de vierenhalf miljard jaar oude geschiedenis van deze
planeet wil veroorzaken. Bovendien breng ik geen schade toe! Dat ik mijn
contactsleutel omdraai, is in statistisch opzicht betekenisloos,'
schrijft Timothy Morton in zijn hoofdwerk 'Duistere ecologie'.

Bedoelt de Britse denker nu werkelijk dat de automobilist met een gerust
hart verder kan rijden? Integendeel. Want als je 'een niveau hoger
kijkt, gebeurt er iets heel vreemds', vervolgt Morton. "Wanneer ik uitga
van miljarden contactsleutels die worden omgedraaid en miljarden
scheppen kolen die in de stoommachine worden gegooid, blijkt de aarde
juist wel te worden geschaad. Als lid van deze species ben ik
verantwoordelijk voor het Antropoceen."

Morton vergelijkt de automobilist die over zijn ecologische voetafdruk
mijmert met een detective zoals die voorkomt in de film noir, waarin de
speurneus na verloop van tijd tot zijn grote verbazing ontdekt dat hij
zélf betrokken is bij het misdrijf dat hij onderzoekt. "Ik ben de
detective én de misdadiger! Ik ben een persoon én ik maak deel uit van
een entiteit die inmiddels een geofysische kracht op planetaire schaal
vormt."

Morton verdedigt de term Antropoceen (van antropos, mens), omdat het
volgens hem buiten kijf staat dat de mens die beslissende planetaire
kracht geworden is die de temperatuur op aarde doet stijgen.
Tegelijkertijd ziet hij het Antropoceen als 'het eerste volledig
anti-antropocentrische concept'. Want al hebben we impact, we hebben
geen controle. Antropoceen ja, maar ga nu niet denken dat de mens de
boel kan sturen naar zijn wil.

Niemand maakt denken over klimaatverandering en de ecologische toekomst
van deze aardbol zo ongemakkelijk, zo pijnlijk en zo gekmakend
onbevattelijk als Timothy Morton. En toch, of misschien juist daardoor,
is hij bijzonder populair, met name onder jongeren. Ook in academische
kringen wordt hij veel geciteerd, al is er ook kritiek op zijn
eclecticisme. The Guardian noemde hem de 'filosoof-profeet van het
Antropoceen'.

Clownerie

Wie de boodschap van deze profeet wil begrijpen, wordt zijn wereld
ingelokt met spitsvondige voorbeelden en geestige en verrassende
verhalen. Want filosofie is volgens Morton een vorm van clownerie.
Socrates typeerde zichzelf ook als clown, en dat was bittere ernst. Het
gebruik van ironie kan er volgens Morton op wijzen dat je dichter bij de
ongrijpbare werkelijkheid van de dingen komt.

Filosoof Lisa Doeland had het gevoel dat ze thuiskwam toen ze het werk
van Morton leerde kennen. "De werkelijkheid is veel vreemder dan wij
denken," vertelt zij. "Morton confronteert je niet alleen met
filosofische inzichten, maar ook met feitelijke gegevens waaruit je kunt
afleiden dat oude, logisch klinkende indelingen niet meer opgaan. Wat
gebeurt er wanneer je te weten komt dat in 93 procent van het water dat
ons als 'zuiver' en 'kristalhelder' wordt verkocht microscopisch kleine
stukjes plastic zitten? Verandert er iets wanneer je beseft dat je auto
op verpulverde dinosaurusdeeltjes rijdt? En dat je bacteriepoep ademt?
Dat zuurstof ooit dodelijk was voor bepaalde levensvormen op aarde? Dit
soort inzichten vragen volgens Morton om 'duistere ecologie'."

Morton vindt in zijn werk woorden voor een complexiteit die het leven
niet eenvoudiger maakt. Dat oog voor complexiteit wordt hem ingegeven
door de filosofische stroming die hij aanhangt, zegt Denker des
Vaderlands René ten Bos: de Object-geOriënteerde Ontologie (OOO).

"Die stroming gaat ervan uit dat de objecten in de wereld aan de ene
kant uitsluitend kenbaar zijn via hun onderlinge relaties en de relaties
die wij met die objecten hebben. Aan de andere kant kunnen de objecten
nooit helemaal worden teruggebracht tot die relaties. Er blijft dus
altijd een element in de werkelijkheid dat ondoordringbaar is."

Tijdens een lezing in Nijmegen gaf Morton het voorbeeld van een verliefd
stel. Ten Bos: "Geliefden hebben bij vlagen de indruk dat ze elkaar heel
diep kunnen doorgronden. Maar tegelijkertijd moeten ze bekennen dat ze
de ander soms juist helemaal niet begrijpen. Hoe goed ze elkaar ook
leren kennen, er blijft altijd iets in de andere persoon - of het andere
object - dat zich niet laat zien, dat zich terughoudt. OOO omarmt het
mysterieuze van de ander en de dingen. Een dier is essentieel
mysterieus. Je kunt er een relatie mee hebben, maar helemaal doorgronden
doe je het niet."

In de geschiedenis van de westerse filosofie was het uitgangspunt lang
dat de dingen en de dieren enkel in een door God ontworpen systeem
mechanisch functioneerden. De mens had daarin een 'hogere' positie. De
dieren waren 'dingen', en de dingen waren slechts willoze radartjes in
een groter geheel. Dieren hadden volgens Descartes geen innerlijkheid en
dus ook geen pijn. Ten Bos: "OOO stelt nu het idee ter discussie dat
alleen mensen innerlijkheid hebben en bezield zijn. Dit idee wordt ook
uitgewerkt in allerlei wetenschapsgebieden, zoals de cognitieve
ethologie, die zich bezighoudt met de denk- en voelvermogens van apen,
kraaien en zelfs insecten. En in de kunst natuurlijk - zie bijvoorbeeld
de tentoonstelling 'Rusteloze materie' in het Cobra Museum."

Wat betekent dit nu voor het denken over ecologie en klimaatverandering?
"Dat ook de ecologie, of bij uitstek de ecologie, essentieel
niet-transparant is," zegt Ten Bos. "Klimaatverandering is misschien wel
het beste voorbeeld van wat Morton een 'hyperobject' zou noemen. Hij
heeft die term gemunt in een gelijknamig boek, en daarbij heeft hij
dankbaar gebruik gemaakt van het begrip object monde (wereldobject) van
de Franse filosoof Michel Serres - Morton is niet altijd even correct in
zijn bronvermeldingen. Hyperobjecten zijn fenomenen als
klimaatverandering, kapitalisme of globalisering. Ze zijn zo groot, dat
we ze eigenlijk niet kunnen bevatten. We kunnen er niet genoeg afstand
van nemen om ze te bestuderen, omdat we er zelf deel van zijn. Ze zijn
niet aan één plaats of tijd gebonden en laten zich dus ook niet treffend
empirisch beschrijven. Je kunt klimaatverandering ook niet terugbrengen
tot logaritmische berekeningen of dataverzamelingen."

Ecologie is dus niet-transparant, ofwel: duister. Maar als we die
hyperobjecten toch niet kunnen begrijpen, wat zouden we ons er dan druk
over maken? Ten Bos: "Het gaat erom dat je volgens Morton niet kunt
vasthouden aan een heel strikt rationeel begrip van de werkelijkheid. Je
kunt bijvoorbeeld niet meer zeggen dat de mens boven de natuur staat,
zoals in de duurzaamheidsdiscussie nog steeds gebeurt. We moeten zoeken
naar een nieuwe levenshouding waarin we ons rationaliteitsbesef
enigszins oprekken, om recht te doen aan de complexiteit van onze situatie."

Morton geeft geen oplossingen, maar opent de geesten voor een duister
ecologisch bewustzijn, stelt Lisa Doeland. "Hij laat je bijvoorbeeld
nadenken over de vraag wie in jouw lichaam eigenlijk de gast is en wie
de gastheer of gastvrouw. Waarom zou ik de hoofdrolspeler zijn, en niet
de talloze bacteriën die mij bevolken? Dat is een vraag die zich niet
ondubbelzinnig laat beantwoorden."

Claustrofobisch

Nog zo'n onprettig inzicht: de ruimte is een plaats geworden. Het begrip
'ruimte' suggereert dat we eindeloos veel kanten op kunnen. Maar het
paradoxale is dat de globalisering en de uitputtende verkenning van de
wereld én de ons omringende leegte de mens alleen maar erger 'op zijn
plaats' heeft gewezen.

Doeland: "Hoe groot de aarde ook is, dingen als de plastic soep en
kernafval maken haar tamelijk claustrofobisch. Mortons Antropoceen is
een tijdperk dat wordt gekenmerkt door wat Freud het 'Unheimliche'
noemde. Als we in ons thuis (Heim) iets vreemds ontdekken, is dat
'unheimisch'. Het idee dat zich inmiddels microscopisch kleine deeltjes
plastic in ons lichaam ophouden is unheimisch, evenals het idee dat de
seizoenen waar we op meedeinen aan het veranderen zijn door de opwarming
die we zelf veroorzaken. Voor zover we de aarde als een thuis
beschouwen, blijkt het een unheimisch huis, een huis waar het spookt."

Morton probeert dat spookhuis bewoonbaar te houden door de griezeligheid
niet te ontkennen, maar er in zekere zin van te gaan houden. Doeland:
"In elk geval niet door een zogenaamde 'schone ziel' te worden of een
'ecorexia-patiënt', die geen enkele voetafdruk meer wil hebben, want dat
is hoegenaamd onmogelijk. Maar door de duisternis te omarmen en er op
een speelse manier zorg voor te dragen."

2018 kende tot nu toe 52 zomerdagen boven de 25 graden: nog nooit
vertoond. Naast genietbaar was het zomerweer ook verontrustend. Als we
daarover willen nadenken, hoe moet dat dan? Trouw portretteert
toonaangevende klimaatdenkers.

Aflevering 2: Timothy Morton.

Zomerserie: Klimaatdenkers
timothy morton

Geboren: 1968, Londen

Opleiding: Engels

Functie: hoogleraarRice University in Houston (VS) Invloed: zowel in de
academische wereld als op publiekspodia is Morton populair.

Beïnvloed door, onder andere: OOO (Object Oriented Ontology), een door
filosoof Graham Harman begonnen denkrichting die zich verzet tegen het
antropocentrisme.

Belangrijkste ideeën: hyperobjects, realistische magie.

Belangrijkste boeken: 'Ecology without nature' (2007), 'Ecological
thought' (2010), 'Hyperobjects' (2013) en 'Dark Ecology' (2016, in
vertaling verschenen bij Boom: 'Duistere Ecologie', 2018). Ook in 2018
in vertaling verschenen: 'Being Ecological' ('Ecologisch wezen',
uitgeverij Ten Have).

Samenwerkingen: Morton werkt samen met (geluids)kunstenaars, schrijvers
en muzikanten, zoals de IJslandse zangeres Björk. In zijn laatste boek
bedankt hij onder andere de Nederlandse filosoof Henk Oosterling.

Woonplaats: Morton is met vrouw en kinderen bewust in oliestad Houston
gaan wonen.