[D66] Uit de puinhopen

[A.O.]

http://www.boekenstrijd.nl/politiek/uit-de-puinhopen-george-monbiot/
http://www.lemniscaat.nl/Non-fictie/Mens%20&%20Maatschappij/titels/9789047710691/Uit%20de%20puinhopen

Uit de puinhopen – George Monbiot
april 29, 2018


Heel vaak is gezegd dat links een nieuw verhaal moet presenteren om 
geloofwaardig te worden. De ‘leegte van links’ is al jaren een 
gevleugeld begrip. Keer op keer gingen linkse politici en publicisten er 
op in. Maar een links verhaal presenteren met blijvende 
overtuigingskracht, dat lukte niet echt, gezien de terugkerende klacht.

De Britse bioloog en publicist George Monbiot doet een poging in zijn 
boek Uit de puinhopen de leegte te vullen. Hij komt, heel doelbewust en 
zelfverzekerd, met een nieuw verhaal dat de wereld moet veranderen, 
zelfs verbeteren. Dat verhaal moet pakkend, kort en mobiliserend zijn. 
Het moet een verklaring geven over hoe we in de puinhopen beland zijn en 
hoe we daar uit kunnen komen.



Het verhaal van Monbiot is dat van de goede mens die bedorven is. Mensen 
hebben het vermogen tot vriendelijkheid en zorgzaamheid. Maar een 
kwaadaardige ideologie, het neoliberalisme, heeft ons wijsgemaakt dat we 
met elkaar moeten concurreren en elkaar moeten wantrouwen. Een 
gemeenschappelijk doel ontbreekt. Maar als we die gemeenschap nieuw 
leven inblazen, kunnen we onze ware aard herontdekken. Er kan een nieuw 
gevoel van saamhorigheid ontstaan, met een nieuwe economie, die mens en 
planeet met respect behandelt. We kunnen ons geluk herwinnen, ons 
vertrouwen in onze eigen kracht, onze trots en onze plaats in de wereld. 
“We zullen weer deel uitmaken van de samenleving én meesters zijn over 
ons eigen lot.” Monbiot noemt dit ‘saamhorigheidspolitiek’. (The 
Politics of Belonging, schreef Monbiot met hoofdletters in The Guardian.)

Monbiot heeft groot gelijk als hij de kracht van verhalen benadrukt. 
Verhalen (je kan ze ook mythes noemen, zoals Harari deed in Sapiens en 
Homo Deus) maken het mogelijk dat mensen in grote groepen samenwerken. 
Ze moeten ergens in geloven omdat ze elkaar niet persoonlijk kennen. Wie 
de wereld wil veranderen, heeft dus in de eerste plaats een verhaal 
nodig dat zingeving biedt en actie mogelijk maakt.

Zijn verhaal, dat schrijft hijzelf, heeft een klassieke vorm. Net als in 
een strip van Asterix en Obelix is er in het begin een toestand van orde 
en tevredenheid. Dan komt er een kracht of persoon van buitenaf. De 
helden herstellen na wat problemen de orde en het leventje herneemt zijn 
rustige gang.

Nobele wilde

Monbiot gaat uit van de goede mens. Dat is de oorspronkelijke goede 
toestand. Hij noemt dat de erfdeugd, en die blijkt bijvoorbeeld uit het 
grote altruïsme van mensen. Mensen zetten soms alles op het spel om 
anderen te helpen, aldus Monbiot. De mens is vooral sociaal.

Maar een voorbeeld dat hij daarvoor gebruikt is eigenlijk pijnlijk. Zijn 
Nederlandse schoonmoeder komt uit een gezin dat in de oorlog een Joods 
jongetje onderdak bood. Dat was uiteraard levensgevaarlijk. Maar toch 
deed dat gezin dat. ‘Zo zijn we,’ concludeert Monbiot. Maar hij vergeet 
te vertellen dat andere mensen deze situatie van buitengewoon gevaar 
hadden gecreëerd met als reden om hun gedroomde gemeenschap te 
beschermen tegen een verbeelde en gefantaseerde dreiging. Mensen hebben 
in deze oorlog miljoenen soortgenoten vermoord, in en buiten de 
slagvelden. Zo zijn we ook. Het gaat uiteraard om de vraag wanneer welke 
impulsen overheersen.

Zijn goede-mens-verhaal doet denken aan Jean Jacques Rousseau, die 
veronderstelde dat de beschaving de ‘nobele wilde’ had bedorven. De 
introductie van privé-bezit had tot allerlei ellende geleid, zo 
veronderstelde Rousseau. In het verhaal van Monbiot neemt het 
gemeenschappelijk bezit, de commons, ook een belangrijke rol.

Geschiedenis

Voor een ideologisch verhaal heeft Monbiot een heel beperkte historische 
horizon. Waar bijvoorbeeld Karl Marx een uitleg gaf van de geschiedenis 
van de mens vanaf de steentijd, houdt Monbiot het bescheiden bij de de 
twintigste eeuw. In die eeuw streden twee verhalen om dominantie. Het 
sociaaldemocratische verhaal beloofde welvaart via de staat. Dat werkte 
prima rond en na de Tweede Wereldoorlog. Maar in de jaren zeventig had 
dat geen antwoord op de nieuwe problemen. En er kwam geen nieuw verhaal 
van links.

Het neoliberalisme overwon in de tweede helft van de eeuw, met het 
verhaal dat concurrentie en competitie tot de beste uitkomsten leiden. 
Maar de werkelijke gevolgen zijn atomisering en vervreemding, een oorlog 
van allen tegen allen. Neoliberalisme is de oorzaak van al onze 
problemen, zoals Monbiot in een eerder artikel heeft uitgelegd.

Grenzen

De gemeenschap, saamhorigheid, dat zijn de oplossingen. Dat zijn 
natuurlijk mooie woorden. Hij spreekt ook over het gevoel van thuis 
zijn. Maar bij zijn remedie gaat Monbiot cruciale vragen uit de weg: wat 
zijn de grenzen van die gemeenschap? Die grenzen lopen aan twee kanten: 
aan de binnenkant en de buitenkant. In hoeverre neemt de gemeenschap het 
leven van individuele personen over? In traditionele gemeenschappen is 
de vrijheid soms zeer beperkt. En dan is er de afgrenzing naar buiten. 
Wie horen erbij en wie niet? Het idee van ‘de gemeenschap’ en het idee 
van thuis is nu zo aantrekkelijk dat vergeten wordt dat het zonder een 
duidelijke uitleg van die grenzen niet veel zegt.

Monbiot ziet hier en daar al voorbeelden van die veranderingen. Een 
interessant stuk is over de campagne van Bernie Sanders, die heel veel 
aan vrijwilligers over liet. Die regelden, met een beetje ondersteuning 
van betaalde medewerkers, bijna alles. Hij ziet dat als een model voor 
toekomstige veranderingen en bedenkt een campagne om een einde te maken 
aan de ongelimiteerde financiering van partijen in de VS. Het klinkt goed.

Over projecten waarbij burgers betrokken worden, zoals de 
burgerbegrotingen in Braziliaanse steden, is hij lyrisch. Hij blaast op 
de loftrompet over de Leeszaal Rotterdam West, inderdaad een uitermate 
sympathiek project. Maar hij laadt een zware last op de schouders van 
dit project als hij suggereert dat de Leeszaal een radicale verandering 
in Rotterdam heeft veroorzaakt. Pas als dergelijke gemeenschappen een 
kracht worden die zich tegenover de markt en de staat kunnen handhaven, 
zullen ze tot echte verandering leiden.

Over andere voorstellen voor veranderingen is hij juist tamelijk 
nuchter. Zo ziet hij het basisinkomen niet direct als oplossing van alle 
problemen. Hij vindt het geen goed idee om verkiezingen te vervangen 
door loterijen, maar is wel voorstander van veel meer referenda.
Vergezichten

Monbiot schreef een kort en krachtig boek en hij heeft zeker bravoure. 
Hier is het niet het defaitisme te horen dat bijvoorbeeld Femke Halsema 
in Macht en verbeelding bij links waarneemt. Het zijn bijna utopische 
vergezichten die Monbiot schetst.
Wie zijn verhaal wil accepteren, moet in de betere mens geloven. We zijn 
beter dan we denken, stelt Monbiot. Maar bestaat het goede van de mens 
niet vaak, of soms zelfs uitsluitend, als keerzijde van het slechte? 
Altruïsme is vaak een reactie op onrecht, dat net zo goed mensenwerk is.