[D66] Paideia in de grot

[A.O.]

https://www.trouw.nl/religie-en-filosofie/denker-de-vaderlands-misschien-wil-het-volk-geen-waarheid~a8743678/

Denker des Vaderlands: Misschien wil het volk geen waarheid
Religie en Filosofie
Henk Steenhuis– 16:02, 29 maart 2018

www.trouw.nl
View Original

Om grip te krijgen op dat waarheidsbegrip, keerde Ten Bos terug tot een
van de oerteksten van de westerse cultuur: de grotallegorie van Plato,
die hij opnieuw, en grondig, herlas. In Plato's grot zitten de bewoners
geketend met hun rug naar het licht. De schaduwen op de grotwand
beschouwen ze als de werkelijkheid. Op een gegeven ogenblik gaat iemand
met de naam Socrates op zoek naar de lichtbron, om daarna de mensen in
de grot te vertellen wat hij zag.

Sindsdien denken filosofen dat ze licht kunnen brengen in de duisternis
van de grot, om zo mensen te behoeden voor schijnkennis.

"Maar Plato vraagt zich niet af of het volk in de grot wel wat heeft aan
die kennis", zegt Ten Bos. "Wij geloven sterk dat als je mensen ertoe
kunt aanzetten, ze allemaal kunnen en willen leren. En door opleiding
kunnen we ze uit de wereld van onwetendheid halen. Dat is het klassieke
idee van paideia. Toch zijn we daar misschien te optimistisch over. Als
je Plato goed leest, blijkt dat hij ook getwijfeld heeft over dat idee
van paideia. Het is altijd de enkeling die omhoogklimt, de grot uit. Het
is nooit een groep die het licht ziet. De groep blijft beneden. En als
die enkeling, nadat hij het licht gezien heeft, terug moet, blijkt hij
daar beneden helemaal niet meer welkom. Degenen die geketend naar de
schaduwen kijken op de wand, hebben geen behoefte aan iemand die de
waarheid komt brengen."

Zegt Plato hiermee dat het volk geen behoefte heeft aan scholing?

"Plato is cynisch over de mogelijkheden het volk te verheffen. De
essentie van zijn paideia is namelijk niet dat iedereen zich uit die
grot weet te bevrijden zodat deugd en rechtvaardigheid bereikt zullen
worden. De scholing blijkt bij Plato een selectiemechanisme om de ideale
staat goed in te kunnen richten. Voor de meesten is deze scholing niet
weggelegd."

Zou je padeia kunnen vergelijken met de huidige Bildung?

"Bildung vond oorspronkelijk plaats op Duitse kostscholen: jongetjes van
rijke komaf leren er gedichten van Goethe uit hun kop. Zo werd de nieuwe
bovenlaag gekweekt. Opvoedingsfantasieën of opleidingsfantasieën hebben
altijd de schijn van een selectiemechanisme, en dus van geweld. Bij
Plato lees je voortdurend hoeveel pijn het doet om je te verheffen."

Wie mooi wil zijn, moet pijn lijden. Misschien geldt iets vergelijkbaars
voor verheffen.

"Nee. We pompen er bij leerlingen met geweld theorieën in waaraan ze
niets hebben. Sommigen passen niet in deze methode. Lastig lerende
kinderen, anders lerende kinderen - allemaal eufemismen. Misschien gaat
het om kinderen die gewoon een hekel aan school hebben en zich tegen het
systeem verzetten. Hebben ze altijd ongelijk? Een schooldirecteur van
een middelbare school zei mij eens: 'Scholen zijn er op gericht
leerlingen langzamer te laten leren.' Dat maakt ook onderdeel uit van de
discipline die Plato er al in wilde stampen."

Verheffen is in onze traditie het leren zien van een theoretische
waarheid. Dit is een pijnlijk en elitair proces. Geldt dat alleen voor
onderwijs?

"Ook wetenschappers en journalisten zien zich graag als hoeders van de
waarheid. Wij tonen de waarheid, dat is de valorisatie van de
wetenschap. Wij beschrijven de waarheid, daarmee laten journalisten zien
dat ze maatschappelijk relevant zijn."

Niets tegenin te brengen, toch?

"Die waarheid kun je lang niet altijd achterhalen. Neem het conflict
tussen journalist Jelle Brandt Corstius en tv-maker Gijs van Dam die hij
van aanranding of erger beticht. Van Dam ontkent, en beticht Brand
Corstius van smaad en laster. Hoe moeten wij, lezers, er nu achter komen
wat daar is gebeurd? Je gelooft de een of de ander. Waarheid wordt zo
een geloofsetiket."

Journalisten zullen zeggen: moet je beter uitzoeken hoe het werkelijk zit.

"Zeker, maar ik denk ook dat journalisten eerder moeten leren accepteren
dat ze de waarheid niet altijd boven tafel krijgen, want die waarheid is
er vaak niet. Als ik iets leer van bijvoorbeeld de boeken van Frank
Westerman, dan is het dit wel. Lees zijn 'Stikvallei' maar.

"Wij leven in tijden waarin de mens gedwongen wordt beslissingen te
nemen op basis van vermoedens; op basis van waarschijnlijkheden in
plaats van op basis van onbediscussieerbare zekerheden."

Zitten wij zelf in de grot?

"We zeggen dat we in onze eigen bubbel leven. Die bubbel is onze grot.
Veel belangrijker dan te zoeken naar de waarheid, zoals Socrates die de
grot uitgaat, is te zoeken naar verbindingen tussen de verschillende
grotten."

Doen we dat niet?

"Dat vinden we moeilijk, we zijn geneigd mensen die het niet met ons
eens zijn dom te vinden. Ik maak dat ook om me heen mee. Vrienden van
mij uit het voormalig linkse Nijmeegse kamp noemen in discussies over
Trump, Thierry Baudet, neo-conservatieven hun tegenstanders snel dom. Zo
sluiten ze de anderen uit. "

Waarom doen we dat?

"Wij vinden het moeilijk buiten de eigen grot te kijken. Die grot
beschermt ons, dat is ook wat Plato vertelt. Degene die de grot uit wil
om met andere ideeën te komen, vormt een gevaar. Daar heeft het volk
goede redenen voor.

"Ik beroep mij in 'Het volk in de grot' uitgebreid op de Duitse filosoof
Hans Blumenberg (1920-1996). Een van de vragen die hij stelt is: waarom
zou de werkelijkheid er voor de mens moeten zijn? Het antwoord is dat
hij het ook niet weet. De werkelijkheid is er niet voor ons. Ze is
onaangenaam, onverschillig, afstandelijk. Daarom is het ook heel
begrijpelijk dat wij ons ervan afwenden."

Het is dus goed dat we in onze bubbel blijven zitten.

"'Begrijpelijk', zei ik, dat is hier niet hetzelfde als verstandig, wijs
of goed. Als de werkelijkheid er niet is om ons te behagen, dan hoeft
het geen verbazing te wekken dat we een sluier van illusie en schijn
creëren en in stand houden om ons tegen haar te wapenen. De waarheid is
dat het volk misschien helemaal geen waarheid wil."

En ook geen feiten?

"Het volk, zo luidt Blumenbergs these, is in elk geval hardleers. Zeker
voor filosofen, maar ook voor wetenschappers en journalisten die maar
niet willen begrijpen dat hun waarheden niet zonder meer worden
overgenomen, heeft Blumenberg een verontrustende suggestie: het volk
heeft misschien wel goede argumenten als het zich afwendt van de
werkelijkheid. Blumenberg kiest voorzichtig partij voor de mensen in de
grot van Plato. Daarmee heeft hij een vrij unieke positie in de filosofie.

"En u, kiest u partij voor de mensen in de grot? Mensen vluchten weg in
bubbels, in hun eigen sferen, in drank of in iets anders. De realiteit
is zo fijn nog niet. We komen allemaal uit de geborgenheid en willen er
steeds weer naar terug.

"Er is een verhaal over de oude Griekse filosoof Thales van Milete. Het
is een soort tegenhanger van de grotallegorie. Toen Thales een keer 's
nachts naar de sterren liep te turen, tuimelde hij in een put. Een vrouw
die hem had zien vallen zei: 'O Thales, hoe denk jij de wereld te kunnen
begrijpen als je niet ziet wat er voor je voeten ligt?'

"Haar lachen zou je gemeen en cynisch kunnen noemen. Ik vind die vrouw
wel leuk. Ze ziet heel goed dat de man die in de put tuimelt een idioot
is die zich niet om het volk bekommert en 's nachts, als bijna iedereen
ligt te slapen, er zo nodig op uit moet om dingen te zien die gewone
mensen niets aangaan. Die gewone mensen vinden loyaliteit aan elkaar
belangrijker dan loyaliteit aan de waarheid. Om daardoor heen te prikken
moet je in ieder geval leren accepteren dat jouw wijze lessen over de
waarheid niet zo maar voor zoete koek worden geslikt."