[D66] Liefdeloosheid in kapitalistische tijden

[Oto]

http://www.vn.nl/Artikel-Literatuur/Liefdeloosheid-in-kapitalistische-tijden.htm

Liefdeloosheid in kapitalistische tijden
Door Nynke van Verschuer
5 augustus 2014
Leestijd: 17 minuten

Het kapitalisme werkt narcisme en depressie in de hand, en het verlies
van kunst, vertrouwen en liefde. Een middag somberen in Berlijn met
filosoof Byung-Chul Han.

De filosoof Byung-Chul Han houdt niet zo van interviews, maar hij houdt
wel van meer dingen niet. Loom komt hij aanfietsen, op deze warme middag
in juli, en terwijl hij zijn paardenstaart uit zijn nek zwiept, gebaart
hij dat hij liever binnen in de airco van het café zit dan buiten onder
de parasol. Vluchtig geeft hij een hand, oogcontact mijdt hij, vooral
aan het begin van het gesprek, en als hij praat, kijkt hij
geconcentreerd naar een punt op de muur.
'We zijn allen depressief. Ik kan mezelf niet uitsluiten.' Foto: S.
Fischer Verlag 'We zijn allen depressief. Ik kan mezelf niet
uitsluiten.' Foto: S. Fischer Verlag
Zo veel mogelijk informatie

‘Wat anderen niet van mij weten, daar leef ik van’ – dat citaat van
Peter Handke is het motto van Hans boekje De transparante samenleving en
misschien ook een beetje het motto van zijn leven. Tot voor kort was
zelfs zijn leeftijd een raadsel; Han is 55 en geboren in Seoel, waar hij
afstudeerde in de metallurgie om vervolgens, begin twintig, naar
Freiburg af te reizen om literatuur en filosofie te studeren. Hij
doceerde aan de Hochschule für Gestaltung in Karlsruhe, waar Peter
Sloterdijk de scepter zwaait, en is sinds twee jaar professor aan de
Universiteit voor de Kunsten in Berlijn.

In 2010 werd zijn essay De vermoeide samenleving een bestseller in
Duitsland en Zuid-Korea en daarmee was zijn naam gevestigd. Er volgden
essays over digitale media, liefde en transparantie. Deze week komt in
Duitsland een boek uit waarin hij die thema’s verbindt, genaamd
Psychopolitik. Neoliberalismus und die neuen Machttechniken; in
Nederland verschijnt een essaybundel.

Volgens Han leven wij in een samenleving waarin wij worden gedwongen zo
veel mogelijk informatie prijs te geven. Dat geldt niet alleen voor
overheidsinstellingen of goede doelen die worden geacht transparant te
zijn, maar ook voor individuen. Alles wat eigen is, zou daardoor
verloren gaan.

Dus u zit niet op Facebook.
‘Ik zou niet weten wat ik daar zou moeten.’

Transparantie wordt toch verlangd om corruptie en vriendjespolitiek te
bestrijden? Dat klinkt als een goede zaak.
‘Dat ontken ik ook niet, maar de totalitaire vorm die de roep om
transparantie nu aanneemt, baart me zorgen. In een transparante
samenleving moet alles direct toegankelijk worden in de vorm van
informatie. En dat maakt bepaalde zaken kapot.’

Zoals?
‘In de politiek zijn er zaken die langzaam moeten rijpen. Als de
politiek gedwongen wordt geheel transparant te zijn, dan richten
politici zich alleen maar op de korte termijn, de snelle winst. En
sommige dingen moeten worden bekokstoofd in donkere achterkamertjes
zonder dat iemand er lucht van krijgt, anders kunnen politici en
beleidsmakers nooit ongeliefde onderwerpen ter sprake brengen.’
De hel van het gelijke

Karl Marx ageerde tegen de uitbuiting van de arbeider door de heersende
klasse, maar tegenwoordig is het niet meer een ander die ons gebiedt wat
we moeten doen. De mens voelt zich geen subject meer, niet meer de
onderworpene, speelbal van omstandigheden, maar een project dat kan
slagen en mislukken. Hij is wat hij er zelf van maakt. Het lijkt de
ultieme vrijheid, maar volgens Han is deze vrijheid een wolf in
schaapskleren.

Wij moeten onophoudelijk en op elk gebied onszelf dwingen, aansporen,
optimaliseren. Er zijn geen grenzen meer aan wat wij zouden moeten
kunnen bereiken. Han beschreef eerder in zijn essay De vermoeide
samenleving de gevolgen van deze exploitatie van het zelf: de mens wordt
er vooral heel erg moe van om de hele tijd ‘jezelf’ te moeten zijn.
Psychische aandoeningen zoals depressie, burn-out en ADHD zijn het
gevolg. ‘De prestatiesamenleving baart depressieven en kneuzen.’

De prestatiedwang die het vrije ‘ik’ zichzelf oplegt, wordt nog verhoogd
door volledige transparantie. In een kantoorgebouw met tweehonderd
afzonderlijke kantoortjes kan iedereen uitspoken wat hij wil. Als je de
wanden uit het gebouw weghaalt, kijkt iedereen naar elkaar, controleert
elkaar en conformeert zich aan de rest.

    De mens heeft een akker nodig waar niet direct geoogst moet worden,
een speelruimte waar je je ook kan ophouden zonder winst te moeten generen’

Bovendien is het de aard van informatie dat het behapbaar en makkelijk
verteerbaar moet zijn. Op Facebook moet je in één oogopslag kunnen zien
of je iets wilt liken of niet. Andere opties zijn er niet, en zo wordt
alles oneindig afgevlakt en gelijkgeschakeld. Er is niets wat anders kan
zijn, niets waarbij je iets langer kan stilstaan. Han noemt dat ook: de
hel van het gelijke.

‘De hoeveelheid informatie die nu over ons op tafel ligt, was tien,
twintig jaar geleden alleen voorstelbaar in een totalitaire staat. Nu
geven wij haar vrijwillig prijs.’ Stel je Facebook voor als een
leenheer, schetst Han, die ons een akker in pacht geeft. Wij verbouwen
die akker als bezetenen en Facebook krijgt de oogst in de vorm van alle
mogelijke informatie over ons, over onze vrienden, onze gedachtes en
interesses.

De Amerikaanse schrijver Jaron Lanier (van o.a. You are not a gadget)
bedacht hier iets op. Hij stelt een systeem voor waarin wij telkens een
klein bedrag terugkrijgen van sociale netwerken als Facebook op het
moment dat zij van onze data gebruik maken. Voor elk brokje informatie
krijgen wij dan een paar cent op onze bankrekening gestort. Lanier kreeg
kort geleden de gerenommeerde Friedenspreis des Deutschen Buchhandels.

Het klinkt niet als een systeem waar u een voorstander van zou zijn.
‘Het is een aanfluiting dat men hem die vredesprijs heeft gegeven. Zo
wordt alles totaal geëconomiseerd! De mens heeft een akker nodig waar
niet direct geoogst moet worden, een speelruimte waar je je ook kan
ophouden zonder winst te moeten generen.’

Toch is het moeilijk voorstelbaar wat de mens drijft als er niet in de
een of andere zin sprake is van ‘voordeel’.
‘Een paar maanden geleden is er iets voorgevallen in Griekenland waaruit
blijkt dat het wel degelijk denkbaar is. Kinderen vonden in een
vervallen huis een pot met geld, ongeveer veertigduizend euro. Zij
speelden ermee, maakten er confetti van. Het is een voorbode van een
wereld die vrij is van kapitalistische doeleinden.’

‘Kijk’, begint Han, ‘ik kan u geld uitlenen hoewel ik niet weet wat uw
financiële situatie is, omdat ik u vertrouw. Ik weet niet waar u vandaan
komt en wie u eigenlijk bent en wat u denkt. Toch laat ik u een stuk
over mij schrijven omdat ik u vertrouw. Als ik alles over u zou weten,
dan zou dat niets meer met vertrouwen te maken hebben want dan ben ik
gewoon goed geïnformeerd en stem ik mijn handelen daar op af. Totale
transparantie draait het vertrouwen de nek om.’
'Het kapitalisme creëert behoeften die van de mens zelf lijken te zijn
maar er in werkelijkheid niets mee te maken hebben.'

Wat doe je daaraan?
‘Eerst het probleem analyseren, en dan… Het is een taak voor de
politiek, maar de moeilijkheid is dat politici er baat bij hebben om het
systeem in stand te houden. Politici hebben iets aan de controle, de
bewaking. Dus je zou wat van de burgers verwachten. Maar wij zijn geen
vrije burgers meer, want die zouden kunnen kiezen wat zij willen. We
zijn consumenten die iets voorgeschoteld willen krijgen. We zitten op
een dood spoor.’

Buiten poedelen kinderen in teiltjes in het park, mensen drinken witte
wijn met ijsklontjes in de schaduw en de eerste barbecuewalmen waaien
door het open raam naar binnen.

Volgens mij zou het gros van de mensen hier beamen dat ze vrij zijn.
‘Vrije burgers zouden een vrije keus moeten hebben. Consumenten hebben
geen vrije keus, ja misschien in welke kleren ze kopen, maar dat is geen
werkelijke keus. Een keus te hebben, betekent dat je voor een andere
levensvorm zou kunnen kiezen. Maar wij zijn voor het karretje van het
kapitalistische systeem gespannen en er wordt ons geen alternatief
geboden. We zijn knechten van het kapitaal en van de consumptie.’

Hoe ben ik een knecht van de consumptie?
‘Heeft u ook Primark in Nederland? Ja? De mensen die daar heen gaan en
voor twintig euro met tien kledingstukken naar buiten komen, maken
inderdaad geen ongelukkige indruk. Maar vergis je niet! Het kapitalisme
creëert behoeften die van de mens zelf lijken te zijn maar er in
werkelijkheid niets mee te maken hebben.

De consumptie is volledig losgezongen van het gebruik. De spullen bij
Primark zijn gemaakt om één, twee keer te gebruiken en daarna kan kunnen
ze in de prullenmand. En wat doen die mensen met de kleren die ze kopen?
Ze maken er reclame voor. Ze maken filmpjes van hun nieuw aangeschafte
broeken, truien, hemden, uploaden die op YouTube en krijgen een half
miljoen kijkers.

    'Met de share-economie worden deugden als vriendelijkheid en
gastvrijheid volledig geëconomiseerd'

Primark hoeft zelf allang geen reclame meer te maken, want dat doen de
consumenten zelf. De consumenten kopen om reclame te maken en genereren
zo nog meer consumptie. Kopen, reclame maken, weggooien. Consumptie die
alleen op het gebruik ervan berust, is te langzaam. Als ik de dingen
daadwerkelijk zou gebruiken, zou ik niet zo veel hoeven te kopen.’

Er zijn toch steeds meer initiatieven die overconsumptie tegen willen
gaan, platforms via welke je auto’s, boormachines, et cetera kan delen
en lenen van buurtgenoten?
‘Dat soort initiatieven hebben wij in Duitsland ook. Deze share-economie
is juist een voorbeeld van de extreme vorm die het kapitalisme heeft
aangenomen. Zelfs de community wordt uitgebuit. In Duitsland hebben we
Wundercar, dat is een online carpoolcentrale voor ritjes binnen de stad.
Je bent niet verplicht te betalen, maar als je tevreden bent over de
chauffeur kan je die een fooi geven en vijf sterren op de website.

Wundercar laat zich erop voorstaan dat het de gemeenschapszin vergroot
en dat tijdens de ritjes nieuwe vriendschappen ontstaan, maar in
werkelijkheid gaat het hier om geld verdienen en goede beoordelingen
krijgen zodat je de volgende keer in je vrije tijd onder het mom van
gemeenschapszin weer wat extra zakcenten kunt opstrijken.

Zo zijn deugden als vriendelijkheid en gastvrijheid volledig
geëconomiseerd. Het kapitalisme heeft zijn hoogtepunt bereikt nu het
zelfs de gemeenschap, de community, de commons, de grondslag van het
communisme heeft weten in te lijven. Dat wat een tegenpool van het
kapitalisme was, is er onderdeel van geworden. Het communisme en alles
wat daar op lijkt is het nieuwe gat in de markt.’
Madame Bovary

Als alles open en bloot op tafel ligt, als er geen geheimen zijn en
niets verborgen blijft, gaat dat ten koste van het verlangen. Han
verwijst naar een scène uit Flauberts Madame Bovary waarin Emma en Léon
met elkaar in een rijtuig door de hele stad rijden. Flaubert beschrijft
minutieus de straten en de pleinen die de koetsier kiest, maar besteedt
geen woord aan wat er in het rijtuig gebeurt. Op het laatst steekt Emma
haar hand uit het raam en strooit papiersnippers als vlinders over een
klaverveldje uit. ‘Die hand is het enige naakt in de scène. Verder zie
je niets, en juist daardoor is het zo’n erotische passage.’

    'Het kapitalisme leidt tot een narcistische fixatie op het zelf, en
de depressie is het gevolg daarvan'

Een ander motto, uit een ander boek van Han: ‘Protect me from what I
want’. Het is een tekst die de Amerikaanse kunstenares Jenny Holzer in
ledlampjes op Times Square installeerde. De steeds terugkerende vraag
van Han is hoe je weerstand kunt bieden aan iets waar je zelf middenin
zit, hoe je kunt opstaan tegen iets dat je niet tegenover je kunt
krijgen omdat je er deel van uitmaakt.

U schrijft: ‘Het wilde dier kan zich niet verdiepen in de ander
tegenover hem, omdat het gelijktijdig de wijde omgeving in de gaten moet
houden.’ Schaadt de techniek de menselijke verhoudingen?
‘Je hóéft je niet met drie iPads, een computer en vijf smartphones te
omringen. Maar het systeem vraagt ons voortdurend te multitasken omdat
we voortdurend moeten presteren.’

Uw kritiek doelt niet op de techniek?
‘Het medium is het probleem niet. Het is niet de schuld van de techniek
dat die nu wordt ingezet door het kapitalisme. Elk heersend systeem wil
de belangrijkste media naar zijn hand zetten en dat is het kapitalisme
in het geval van het internet meesterlijk gelukt. De techniek an sich
heeft de potentie om hele werelddelen te emanciperen. Nu wordt hij
alleen voor andere doeleinden ingezet.’

Wat doet het systeem dan met onze relatie tot de ander?
‘Het systeem maakt iedereen narcistisch. Een ieder is de ondernemer van
zijn eigen ik, iedereen is alleen nog maar met zichzelf bezig. Vroeger
waren het bedrijven die onderling met elkaar concurreerden, nu zijn het
individuen. Maar het is doodvermoeiend om telkens maar jezelf te moeten
zijn, jezelf te moeten uiten, je eigen potentieel te moeten waarmaken.

Zo leidt het kapitalisme tot een narcistische fixatie op het zelf, en de
depressie is het gevolg daarvan. De ander is concurrentie, of een
seksueel object dat geconsumeerd kan worden. Het is nauwelijks mogelijk
uit het narcistische moeras van het ik getrokken te worden. Alleen de
ander kan dat doen.’
Het is de liefde die een mens uit zijn depressie kan bevrijden – zo
gesteld geen wonder dat Han maar weinig echte liefde bespeurt in onze
maatschappij.

    'Iets kan ons alleen maar uit onszelf losrukken zodra het negatief
is, verstorend, 'erschütternd' '

Liefde, schrijft Han, ‘is niet een mogelijkheid, want ze is niet te
danken aan ons initiatief. Ze is zonder grond, ze overvalt en verwondt
ons.’ Binnen het berekenende zelfbewustzijn van de moderne mens is voor
die irrationele, allesverslindende liefde geen plaats. Aan de hand van
de film Melancholia van Lars von Trier probeert Han dit uit te leggen:
Justine is depressief en niet in staat lief te hebben, omdat zij in
zichzelf verwikkeld is en de ander alleen nog kan waarnemen in haar
eigen schaduw.

Volgens de interpretatie van Han is het de planeet Melancholia, die de
aarde dreigt te raken, die de vorm aanneemt van de ander en zo Justine
uit haar narcisme kan bevrijden. De ander, die moet onrust betekenen,
onberekenbaar zijn. De catastrofe van de naderende planeet rukt Justine
uit haar in zichzelf verzonken staat.

In de hel van het gelijke kan geen begeerte zijn, want er is geen
werkelijk andere op wie de begeerte geprojecteerd zou kunnen worden. Als
alles om jezelf draait, is het onmogelijk een ander lief te hebben. De
liefde van nu noemt Han ‘gedomesticeerd’ en doet alleen nog maar dienst
om onszelf in ons ego te bevestigen.

Er kunnen toch ook andere zaken zijn die ons onszelf doen vergeten, waar
we geheel in op kunnen gaan? Werk, kunst, muziek?
‘We leven in een cultuur van het behagen. Alles moet ons steeds in ons
ego bevestigen. Kunst moet behagen, muziek moet behagen, we moeten alles
kunnen “liken”. Iets kan ons alleen maar uit onszelf losrukken zodra het
negatief is, verstorend, erschütternd, waarvan je niet kan zeggen: dit
vind ik leuk!’

En u?
‘Ik ben ook deel van deze wereld. En we zijn allen depressief. Ik kan
mezelf niet uitsluiten. Ik ben net als iedereen verweven in het net, ik
ben net als ieder ander depressief, en…’

Maar als u zich hier zo bewust van bent, dan moet u toch maatregelen
kunnen nemen?
‘Het is moeilijk om uit het gelid te stappen. Het zijn de idioten die er
buiten vallen. De idioot is diegene die zich bevrijdt uit het web, die
niet communiceert. Hij hult zich in stilzwijgen. Kijkt u eens de film
van Lars von Trier, The Idiots. De idioten staan op zichzelf.’

Bent u hier de idioot?
Ik… iedereen kan een zeker idiotisme praktiseren, maar het is moeilijk.
Het is bijna onmogelijk om een buitenbeentje te zijn in het
conformistische web waarin wij leven. Niemand wil opvallen. Maar de
enige manier om weerstand te bieden, is om voor idioot te spelen. Het
probleem is niet langer dat wij onze mening niet kunnen of mogen uiten,
maar dat we de hele dag móéten communiceren.

Wat een bevrijding is het om eens niets te hoeven zeggen en te kunnen
zwijgen. Alleen dan hebben we de mogelijkheid om iets steeds zeldzamers
te bereiken, want alleen dan is het mogelijk te zeggen wat werkelijk
waard is gezegd te worden. Wij moeten ruimten creëren waar je eenzaam
kunt zijn en kan zwijgen. Er moet een manier worden gevonden om ons te
bevrijden van het conformisme, de heerschappij van de totale
transparantie. Dat is onze opdracht voor de toekomst.’

Zojuist verschenen bij Van Gennep: drie gebundelde essays van Byung-Chul
Han onder de titel ‘De vermoeide samenleving’, 168 p., € 16,90