'Als je fascisme signaleert, moet je dat ook hardop zeggen'

Sat Nov 6 14:57:37 CET 2010

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

 'Als je fascisme signaleert, moet je dat ook hardop
zeggen'<http://www.fd.nl/artikel/20656327/fascisme-signaleert-moet-hardop-zeggen>
"6 november 2010, | FD.nl

Door: Goudswaard, M.A.

*Deze week publiceerde cultuurfilosoof Rob Riemen, directeur van het Nexus
Instituut, een opzienbarend boek waarin hij Geert Wilders en zijn PVV
omschrijft als prototypes van het fascisme. Een gesprek over
struisvogelpolitiek, dreigend geweld, en het belang van geestelijke vorming.
*

Rob Riemen heeft zijn boek deze week toegestuurd aan alle leden van het
kabinet en aan alle leden van de Tweede Kamer. Dat is een ongebruikelijke
stap, maar het illustreert wel met welk gevoel voor urgentie Riemen zijn 62
pagina's tellende werk heeft geschreven. Hij maakt zich grote zorgen over de
opkomst van Wilders en ziet angstwekkende parallellen met de ontwikkelingen
in de jaren twintig en dertig.

Hij wil geen paniek zaaien, geen onnodig grote woorden gebruiken. Al weet
hij heel goed dat het gebruik van het woord fascisme de aandacht trekt. Toen
hij dat begrip vorig jaar in een interview met NRC Handelsblad voor het
eerst in de mond nam om de opkomst van Wilders te duiden, stroomden de
reacties binnen. Ook van mensen op wat hij noemt 'verantwoordelijke
posities', die blij waren dat hij het fenomeen Wilders in alle scherpte
neerzette. Maar die zelf het woord fascisme niet wilden gebruiken.

*Gevaarlijke ontwikkeling*

'Als je een gevaarlijke ontwikkeling signaleert, moet je die ook bij de naam
noemen. Ik weet dat ik daarmee een taboe doorbreek, maar alleen als we
benoemen wat er aan de hand is, hebben we een kans het gevaar te keren',
zegt Riemen in zijn rijkelijk met boeken gevulde werkkamer. Uit die boeken
citeert hij gretig in De eeuwige terugkeer van het fascisme. Onder meer
Friedrich Nietzsche, Ortega y Gasset, Paul Valéry en Thomas Mann passeren de
revue. Zij beschrijven hun eigen tijd, maar hun analyses lijken maar al te
vaak over 2010 te gaan.

Riemen is directeur van het Nexus Instituut dat hij in 1994 oprichtte en dat
aan de weg timmert met lezingen, conferenties en de publicatie van het
tijdschrift Nexus. Hij schreef talloze essays, publiceerde in 2009 het goed
verkopende Adel van Geest, maar mengde zich nog niet eerder zo expliciet in
het politieke debat. Is hij een nieuwe fase ingegaan?

*Aanval op beschaving*

Riemen: 'Ik heb dit stuk heel bewust niet in het tijdschrift Nexus
gepubliceerd. Het Nexus Instituut wil boven de partijen staan, het is niet
links of rechts, niet religieus of antireligieus. Wij staan voor het bewaren
en doorgeven van de waarden die ten grondslag liggen aan het Europese
humanisme. Maar tegelijkertijd kan ik mijzelf niet buiten mijn tijd
plaatsen. Als je dan zoveel verschijnselen ziet die een aanval op onze
beschaving vormen, moet je ook iets doen. Anders ben je niet geloofwaardig.
Tot het wezen van het humanisme behoort dat je de dingen in hun totaliteit
ziet, kunst en esthetica staan niet los van de politiek, en andersom.'

*Hoe bent u ertoe gekomen om uw leven te wijden aan het uitdragen van het
humanisme?*

'Het korte antwoord is: De Toverberg van Thomas Mann, de laatste grote
bildungsroman, een meesterwerk. Dat boek gaat over een jonge man die in een
sanatorium in de Zwitserse bergen terechtkomt en daar zeven jaar lang
gesprekken voert over de grote vragen van het leven. Dat waren precies de
vragen waarmee ik me bezighield, ik herkende me in die jongen. Wat is goed
leven? Wat is waarheid? Wat is schoonheid? Dat wilde ik weten. Na een
uiterst moeizame middelbare schooltijd ben ik theologie en filosofie gaan
studeren. Tien jaar lang heb ik op mijn eigen bergtop boeken zitten lezen.
In een piepkleine flat in het grauwe Tilburg-Noord, gelukkig nog wel gelegen
aan het Wagnerplein. Net toen ik me realiseerde dat ik nu toch echt een
bestaan moest opbouwen, kwam ik in contact met uitgever en boekhandelaar
Johan Polak, hij is mijn geestelijke vader geweest.'

*Wat was zijn invloed op u?*

'Hij inspireerde mij door de keuzes die hij na de oorlog maakte. Hij had met
eigen ogen gezien hoe het fascisme had geprobeerd het Europese cultuurgoed
te vernietigen en wilde daar iets tegenoverstellen. Dat waren zijn
uitgeverij en zijn boekhandel, waarin alle grote schrijvers uit de Europese
cultuur een plaats kregen. Hij was het die mij enorm steunde bij het
opzetten van een tijdschrift, Nexus. Via deze publicatie kon ik me in totale
onafhankelijkheid bezighouden met de grote vragen, die bijna obsessies voor
me waren. Met als doel de waarden waar die Europese cultuur voor staat, bij
een breder publiek onder de aandacht te brengen. Toen Polak in 1992
onverwacht overleed, heb ik al snel besloten door te gaan. Ik heb toen het
Nexus Instituut opgericht, veel buitenlandse denkers naar Nederland gehaald,
en daarmee een steeds groter publiek bereikt. Alleen met een tijdschrift was
dat nooit gelukt.'

*Hoe bent u zo in de ban geraakt van boeken?*

'Ik kom uit een eenvoudig katholiek arbeidersgezin. Mijn moeder leerde mij
op mijn derde lezen. Voetballen kon ik niet, maar lezen kon ik als de beste.
Van haar heb ik de eerbied voor het boek meegekregen. Als de kinderen een
boek wilden hebben, wist ze daar altijd geld voor te vinden. Boeken hebben
voor mij iets sacraals. Een boek moet voor mij ook een fysiek ding zijn. Je
zult mij niet snel zien met een e-book, dat is toch zoiets als seks hebben
met een sekspop.'

'Mijn ouders hebben me geleerd dat boeken iets bijzonders zijn en dat
studeren een voorrecht is. Mijn vader was vakbondsbestuurder, mijn moeder
kwam na het jappenkamp ook bij de vakbond terecht. Zij hebben mij
doordrongen van het belang van sociale rechtvaardigheid en van de
fundamentele gelijkwaardigheid van mensen, van loodgieter tot koningin.'

*U schrijft dat wij allen, en vooral de elites, verantwoordelijk zijn voor
de opkomst van de PVV. Waarom?*

'Ik heb mij afgevraagd hoe het komt dat er zoveel parallellen zijn tussen de
jaren twintig en dertig en wat we nu om ons heen zien gebeuren. We zien een
charismatische leider van een ondemocratische beweging, we zien overal
populisme om de massa te mobiliseren, we zien dat de eigen groep wordt
neergezet als slachtoffer en dat er een vijand wordt aangewezen om de wrok
op te richten. Toen waren het de joden, nu zijn het de moslims die als groep
worden weggezet. Ik heb de indruk dat veel mensen die overeenkomsten niet in
de gaten hebben. Dat komt omdat politieke partijen hun eigen gedachtegoed
verloochenen, universiteiten hun studenten onvoldoende opleiden tot
zelfstandig denkende mensen, in het bedrijfsleven het gelddenken overheerst,
en de media liever achter de massa aanlopen dan een kritische spiegel voor
het volk zijn. Mensen zijn in de steek gelaten door hun elites, daar zit de
kern van het probleem.'

*U schrijft dat de centrumpartijen struisvogelpolitiek bedrijven als het om
Wilders gaat. Opwinding over de PVV is er genoeg. Is het probleem niet
eerder dat de andere partijen niet weten wat ze met hem aan moeten?*

'Het feit dat het nieuwe kabinet zich laat gedogen door Wilders, is de
ultieme vorm van struisvogelpolitiek. Daarmee begeven de regeringspartijen
zich op een hellend vlak, want Wilders is nu een gerespecteerde speler
geworden in Den Haag, die zij ook nog eens laten bepalen waarover het
politieke debat gaat.'

'Zij gaan eraan voorbij dat de PVV net als de fascisten uit het verleden
geen enkel positief idee heeft voortgebracht over de toekomst van ons land.
De PVV wil terug naar vroeger, zonder al die vreemdelingen. Hun
partijprogramma staat vol met leugens. Zo beweren zij dat zij de
joods-christelijke traditie verdedigen tegen de islam. Nonsens, want in die
traditie staat juist centraal dat je mensen niet uitsluit. Zij benadrukt wat
ons mensen verenigt, namelijk het besef dat de menselijke waardigheid voorop
moet staan, dat geestelijke waarden als gerechtigheid, compassie en het
zoeken naar waarheid en schoonheid de essentie zijn van ons bestaan.'

'Het probleem van de centrumpartijen is dat zij zelf niet meer weten waar ze
voor staan. Iedereen in Den Haag klaagt over de trivialisering van het
politieke debat, ik zou zeggen: doe daar wat aan! Laat zien wat je idealen
zijn, laat zien dat politiek meer is dan de kunst van het mogelijke.'

*Fascisme wordt vaak geassocieerd met geweld. Ziet u daarvoor ook nu
aanwijzingen?*

'We moeten ons goed realiseren dat we aan het begin staan van het
hedendaagse fascisme. In Italië en Duitsland is het ook heel geleidelijk tot
ontwikkeling gekomen, het werd door miljoenen mensen met open ogen
verwelkomd. Het is dus niet zo dat de fascisten met grof geweld aan de macht
zijn gekomen.'

'Tegelijkertijd moeten we ons goed realiseren wat er kan gebeuren als je een
groep consequent stigmatiseert, steeds tegen ze zegt dat ze er niet
bijhoren, dat ze nooit goede Nederlanders kunnen zijn. Als je dat doet in
een context van een steeds agressievere samenleving, kun je wachten op het
moment dat iemand uit die groep iets geks doet. En dan gaat het mis, dan
moet er opeens hard tegen die groep worden opgetreden. Als je ressentiment
maar lang genoeg voedt, roept dat altijd geweld op. Ik wil mijn analyse niet
stilhouden tot het te laat is.'

*Kan het tij nog worden gekeerd?*

'Ja, natuurlijk kan dat, er is een heel grote meerderheid van Nederlanders
die Wilders niet steunt. Ik heb dit boek geschreven om mensen wakker te
schudden, het debat rond Wilders uit de emotionele sfeer te halen, en
nuchter te kijken naar wat er gebeurt. Het gaat erom dat meer mensen zich
realiseren dat ook het fascisme-Wilders staat voor intellectuele leegte, dat
hij de problemen van de mensen die het moeilijk hebben niet zal oplossen.'

'Als dat lukt, verliest Wilders bij de volgende verkiezingen een groot deel
van zijn aanhang, en kunnen we ons gaan bezighouden met de echte problemen
waar we voor staan. Niet alleen de integratie van allochtonen, maar ook de
economische en technologische ontwikkeling, de vergrijzing en de opkomst van
China en India.'

*Het is uw missie mensen te verheffen tot zelfstandig denkende wezens, die
daardoor niet achter populisten aanlopen. Hoe staan we ervoor?*

'We hebben de morele plicht om optimistisch te zijn. Als ik niet
optimistisch was over het verantwoordelijkheidsbesef van mensen, was ik
nooit met Nexus begonnen. Het is ook allemaal niet zo ingewikkeld. Wat heeft
er nu echt waarde in het leven? Dat kan iedereen toch in tien seconden
bedenken? We weten dat vriendschap belangrijk is, we weten ook dat het in
het leven niet gaat om geld en roem, maar om de vraag hoe je in waarheid
kunt leven, wat je verantwoordelijkheid is. Socrates zei het al, en het is
nog steeds zo. Het besef moet doordringen dat het leven niet alleen leuk en
aangenaam kan zijn. We kunnen het tij nog keren, maar de tijd begint wel te
dringen.'

*Hoe ziet u uw eigen toekomst?*

'Ik wil ervoor zorgen dat Nexus blijft bestaan, ook als ik er niet meer ben.
En ik wil een internationale academie oprichten, waar topstudenten uit de
hele wereld twee jaar lang worden ondergedompeld in de Europese cultuur.
Zodat zij als ze straks politicus of ceo zijn, weten wat democratie is, wat
ethiek inhoudt, en wat individuele vrijheid betekent. Verder ga ik fondsen
werven om 500 boeken uit te geven die bewaard moeten worden. Er ligt nog
zoveel moois onder het stof! Kunst biedt ons de taal om ons innerlijke leven
te begrijpen, te zien wat er werkelijk toe doet, en onze ervaringen te
delen. Bezuinigen op kunst is nu echt het stomste wat je kunt doen.'

"

Maar: Waar nu is het fascisme?

Heeft Pechtold *deze* populist wellicht gelezen?

Henk Elegeert

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********