Pechtold t.g.v. boek "Vertrouwen in Democratie"

Fri Sep 8 23:20:35 CEST 2006

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Ieder denke het zijne/hare van Alexander Pechtold, maar ik vind het toch
een genoegen om stukjes zoals onderstaande te lezen. Perfect zal het
allemaal niet zijn, interessant is het toch zeker.

http://www.pechtold.nl/Presentatie_Herman_van_Gunsteren

Presentatie van "Vertrouwen in Democratie"

Toespraak van Alexander Pechtold bij de presentatie van "Vertrouwen in
Democratie' van Herman van Gunsteren

7 september 2006

Geachte aanwezigen,

Het eerste exemplaar van een boek dat wel eens een standaardwerk zou
kunnen worden. Voor mij een grote eer. Een maand geleden kreeg ik al de
drukproef. Die heb ik met rode oortjes gelezen. Want de studie van
Herman van Gunsteren is niet alleen 'belangwekkend'. Of 'interessant'.
Het is óók spannend. De vraag waar het in het hele boek om draait, is
even essentieel als origineel. Die luidt: Onder welke omstandigheden
levert een democratie wijze dan wel domme besluiten op?

Anders gezegd: wanneer produceert een democratie kwalitatief
hoogwaardige besluiten? En wanneer worden juist ondoordachte of zelfs
slechte beslissingen in de hand gewerkt?

Van Gunsteren opent met de constatering dat 'velen democraat zijn, maar
dat slechts weinigen vertrouwen hebben in de wijsheid van democratische
besluiten'. Ook democratische bestuurders zien democratie veelal niet
als 'onderdeel van rationeel bestuur'. Zij zien dat eerder als 'een
beperkende randvoorwaarde' daarvan. Van Gunsteren wil juist deze
bestuurders prikkelen om de democratie te omarmen. En om de
mogelijkheden beter te benutten. Hij heeft het dan verder niet over
processen en procedures. Het gaat hem primair om de kwaliteit van
democratisch genomen besluiten. Onder welke omstandigheden levert een
democratie wijze dan wel domme besluiten op?

De auteur laat een lange rij wetenschappers en commentatoren de revue
passeren. Wat blijkt? Verreweg de meeste van hen maken geen geheim van
hun dédain jegens het democratisch proces. Hun advies aan democratische
regeringen is simpel: de een raadt aan zoveel mogelijk besluitvorming
stiekem te doen - buiten publiciteit en politiek om - , (zoals
geschiedschrijver Eric Hobsbawn) de ander vindt een politicus die zijn
volk vertrouwt een mislukt leider (zoals Robert Kaplan).

Er zijn natuurlijk uitzonderingen. Maar daarvoor moeten we wel erg ver
terug in de tijd. Van Gunsteren komt uit bij niemand minder dan
Aristoteles. Die zou namelijk al eens hebben laten zien 'hoe veel mensen
gezamenlijk tot een goed oordeel kunnen komen, ondanks het feit dat
ieder van hen afzonderlijk beperkt geïnformeerd en beperkt oordeelkundig
is.' En dus hoe de 'wisdom of the crowd' tot zijn recht kan komen. Van
Gunsteren pakt daar de draad weer op…

Laat ik zo eerlijk zijn om er bij te vermelden dat ik dan zelf ook al
een draai om de oren heb gekregen. Op enigszins afkeurende toon schrijft
hij: "De minister voor bestuurlijke vernieuwing laat niet na in
interviews de kwaliteit van de Haagse democratie te hekelen." Dat kan
niet over Atzo Nicolai gaan….

Dat mijn woordkeuze niet altijd gelukkig is geweest, heb ik al eens
gezegd. Mijn commentaar op de Haagse politiek was echter niet gericht
tegen het democratisch proces als zodanig. Het was juist de gang van
zaken, zoals ik die waarnam, die ik niet bepaald democratisch achtte. En
al helemaal niet bevorderlijk voor de kwaliteit van de besluitvorming.
Dat vind ik nog steeds.

Het is echter niet iedereen gegeven om in Den Haag je verbazing uit te
spreken over Den Haag. Over de manier waarop besluiten totstandkomen of
hoe ze aan de man worden gebracht. Want ik kreeg iedereen over me heen.
Die overspannen reactie, die rigide opstelling haalt alle spontaniteit
uit bewindslieden en maakt van de Haagse stolp een onbegrijpelijk
schouwspel. De 'vrijheid om eigenwijs te zijn' - de mooie term van Van
Gunsteren - geldt zeker ook voor een minister; En een voormalig minister
zoals ik moet helemaal eigenwijs zijn. Daarom het volgende: Er is iets
fundamenteel mis met onze democratie en dat kan leiden tot kwalitatief
slechte besluiten. Iedereen weet het en toch houdt vrijwel iedereen zijn
mond. Er wordt wel veel gebabbeld over 'de kloof tussen burger en
bestuur' in Den Haag maar er wordt niets, maar dan ook niets, veranderd.
En dat is ook niet zo vreemd want de gevestigde orde heeft veel te veel
te verliezen. Je moet ook niet met voetballers over de spelregels
discussiëren tijdens de wedstrijd.

We zitten hier in Den Haag gevangen in een besluitvormingssysteem dat
kraakt in zijn voegen, waar alle belanghebbenden elkaar in feite
gegijzeld hebben.

Deze week zagen we daar weer een verwerpelijk voorbeeld van dat zeker
geen kwalitatief hoogwaardig besluit gaat opleveren - het onderzoek van
de Onderzoeksraad voor Veiligheid naar de Schipholbrand. De afgelopen
dagen werd meer en meer duidelijk dat een aantal ministeries naar goed
Haags gebruik, al een aantal maanden bezig is om de conclusies van het
rapport afgezwakt te krijgen. Die conclusies komen de bewindslieden van
met name Justitie en VROM bijzonder slecht uit en staan haaks op de zeer
voorbarige bewering van Minister Verdonk daags na de brand dat er
'adequaat was gehandeld'. Al voor de zomer was het rapport af en kregen
de betrokken ministeries het ter inzage. Minister Donner zegt dat ook
gewoon tegen verslaggevers en beweert dat we nog in de fase van 'hoor en
wederhoor' zitten. Dat is volstrekte kolder!

In plaats van de tekst even snel te controleren op feitelijke
onjuistheden en dan vlot te retourneren, zagen de departementen de
teksten meer als een soort openingsbod van de Raad voor Veiligheid. Een
onafhankelijke onderzoeksraad nota bene! Zeker, de oordelen waren hard,
en het werd het begin van maanden van getouwtrek, waarin professor van
Vollenhoven, de voorzitter van de Onderzoeksraad, kennelijk zijn poot
stijf hield. Het ultieme bewijs dat alle tegenstanders van de recente
oprichting van deze raad gelijk hadden toen ze vreesden dat het een
ongeleid, want nauwelijks te beïnvloeden, projectiel zou worden. En
gelukkig maar!

We krijgen dezer dagen een onthutsend kijkje in de 'keuken' van het
ministerie van Justitie. Het is evident dat er 11 mensen zijn overleden,
terwijl dit ministerie verantwoordelijk was voor hun welzijn. En wat
doen ze? Een deel van de organisatie, het Openbaar Ministerie, vervolgt
twee bewakers, helemaal onderaan de ladder en zet vol in op de
vervolging van een Libische verdachte en een ander deel van de
organisatie haalt alles uit de kast om het onderzoeksrapport
'gerepareerd' te krijgen.

Deze week ligt het rapport, plotseling, op straat. Oh jee, dat is
natuurlijk veel te vroeg! Alle harde oordelen staan er nog gewoon in!
Meteen breekt in de media de discussie los over wiens kop hier moet
rollen. Minister Donner of minister Dekker, of allebei?! Zelfs een dag
of 70 voor de verkiezingen is dat kennelijk nog een spannend spelletje
dat geheel voorbij gaat aan het leed van de betrokkenen. Het
gemakzuchtige antwoord van Den Haag op alle verantwoordelijkheidsvragen.
Daar wil ik het nu niet over hebben. Ik ken beiden als integere personen
die heus hun conclusies trekken als dat nodig is.

Ik verklap hier vast geen geheim als ik u zeg dat het Haagse gekissebis
over dit specifieke rapport helemaal niets bijzonders is. Zo gaan die
dingen. Als er een lastige politieke kwestie is - zoals onder mijn
verantwoordelijkheid de vraag: wel of niet boren onder de Waddenzee, wel
of niet een maximum stellen aan beloningen van topambtenaren - dan
stellen we een adviescommissie in. Ik heb overigens, vlak voor mijn
aftreden nog een voorstel naar de Kamer gestuurd voor het opschonen van
het aantal ad hoc commissies.

Maar goed, op dit moment zijn er nog eindeloos veel advies- en
onderzoeksorganen. Die vullen we met oud-politici, bestuurders met een
duidelijke affiniteit met de heersende politieke stromingen. Mensen met
autoriteit, met een air van onafhankelijkheid. In werkelijkheid is de
samenstelling al een waarborg voor de maakbaarheid van de uitkomst. Aan
een concept rapport wordt net zo lang geduwd en getrokken tot dat alle
angels er uit zijn. Pas dan wordt het openbaar. Pas dan sturen we het
naar de Tweede Kamer. De regering regeert, de Kamer controleert, maar
wel op basis van voorgekookte stukken.

Dit is onaanvaardbaar. Als we dan toch een onderzoek of advies
'bestellen' dan moeten de uitkomsten direct naar de Tweede Kamer.

Is een departement het met bepaalde delen niet eens dan kan men dat
melden. Let wel, niet aan de commissie maar aan de Kamer, die dergelijke
stukken toevoegt aan het rapport. Op die manier is het duidelijk wat de
inbreng en inzet van een departement is. Nu moeten we daar bij een
eindrapport maar naar gissen. Wat is er nog origineel en wat is er
gesneuveld?

En dat beroofd onze democratisch gekozen vertegenwoordigers van de
mogelijkheid hun controlerende taak uit te voeren. Besluiten die op
basis van dit soort rapporten worden genomen zijn per definitie van
slechte kwaliteit ook al zijn ze wel democratisch genomen.

Hoe komt het dat het systeem deze keer niet werkt? Ik schrijf dat voor
een belangrijk deel toe aan de heer van Vollenhove. Hij staat buiten de
orde, is onafhankelijk en, dat durf ik wel te zeggen, zijn eigenwijze
persoonlijkheid zal er ook wel wat mee te maken hebben. In dit geval een
geweldige combinatie. Maar het is toch wel treurig dat de kwaliteit van
onze democratie afhankelijk is van een lid van de Koninklijke familie
met ruggengraat… Ik ben het dus zeer eens met Van Gunsteren dat we
onafhankelijkheid én  'eigenwijsheid' moeten koesteren.

Zoveel is zeker: in een democratie moet diversiteit de ruimte krijgen -
'onwelkome' meningen moeten niet worden onderdrukt. Zoals Van Gunsteren
zegt: 'Als diversiteit en onafhankelijkheid worden gesmoord - van buiten
of door de deelnemers zelf - dan kan zelforganisatie niet slagen.'

Het is overdreven om te stellen dat die in Nederland gesmoord zouden
worden. Maar er is wel een zorgwekkende trend. De ruimte om anders dan
anders te zijn, brokkelt af. Je moet je toch aan de Nederlandse cultuur
aanpassen? Waar mag je nog een hoofddoek dragen?, vraagt Van Gunsteren
zich vertwijfeld af. Om vervolgens de vraag op te werpen hoe deze vraag
ooit een brandende politieke kwestie heeft kunnen worden?

Die verbazing deel ik. Zo'n dertig jaar geleden was dit een kwestie waar
de staat zich uit beginsel niet eens mee wilde bemoeien.

Maar dat was in een tijd waarin de Nederlandse samenleving nog als open
en tolerant te boek stond….

De democratie is ermee gediend bij de totstandkoming van besluiten van
de overheid meer diversiteit van meningen, óók onorthodoxe, toe te
laten. Ik ben het daar natuurlijk mee eens. En zo in zijn algemeenheid
geformuleerd, zullen een heleboel mensen wel zeggen dat zij het daar mee
eens zijn. Maar wat gebeurt er als iemand voor de deur staat met een
opvatting die ons absoluut niet bevalt? Bijvoorbeeld Abu Dja Dja van de
Europees Arabische Liga? Wie wil er dan met hem aan tafel zitten? Ik
wilde dat, en dat leverde een boeiend debat op. Maar ook veel politiek
kabaal over de vraag of ik het gesprek met hem had moeten aangaan. Het
is op zulke momenten dat de verkramping van onze democratie voelbaar wordt.

D66 is amper uit het kabinet en de zittenblijvers draaien de net weer op
stoom gekomen vernieuwing meteen de nek om. De gevestigde macht. Zij
willen of kunnen geen veranderingen aanbrengen in de traditionele basis
waaruit zij zijn voortgekomen. Maar als we iets terug willen krijgen van
het vanzelfsprekende verband dat er vroeger was, dan zijn er toch echt
directere banden nodig tussen kiezers, gekozenen en regering. En juist
nu - nu de ontreddering van het electoraat en het politiek bedrijf
steeds beter zichtbaar wordt, nu de bewijzen op tafel liggen - dreigt er
vermoeidheid, gelatenheid en scepsis. En staat D66 op 2 zetels in de
peilingen….

Daar zou je buikpijn van kunnen krijgen, maar wij doen daar liever wat
aan. We beseffen meer dan ooit dat de inrichting van de democratie een
hoog abstractiegehalte heeft. Daarom is het moeilijk om mensen daarvoor
actief geïnteresseerd te maken, en te houden. Maar des te groter de
verantwoordelijkheid van een partij als D66 om dit punt steeds weer op
de politieke agenda te zetten.

En om dit punt ook nog iets hoger op de agenda van Van Gunsteren te
krijgen, zou ik hem willen attenderen op de positie van de
minister-president in ons bestel. Het is vooral van de MP dat
leiderschap wordt verwacht. Van Gunsteren heeft ook uitgesproken
gedachten over hoe dat vorm kan krijgen. Hij spreekt vol afkeuring over
pogingen om directe controle uit te oefenen, bijvoorbeeld door bepaald
gedrag voor te schrijven of gewenste uitkomsten af te dwingen. Maar de
leider moet wel ingrijpen als zich impasses voordoen. En hij doet dit
liever niet door zijn dictaat op te leggen, maar door het vastgelopen
besluitvormingscircuit te verlaten en te schakelen naar een ander circuit.

Tsja, laten we 'ns kijken naar de recente politieke praktijk. In de
kwestie Verdonk die tot de val van Balkenende 2 leidde, had de MP het
nakijken.

Er was een impasse. De minister was haar boekje ver te buiten gegaan. Ze
had haar positie gebruikt om een dictaat op te leggen aan een
individuele burger. Machtsmisbruik. Een doodzonde wat mij betreft, wat
mijn partij betreft. De minister had de eer aan zichzelf kunnen houden
en kunnen opstappen. Dat gebeurde niet.

Ik weet niet precies wat de MP van deze handelwijze vond, maar ik weet
wel dat hij niet eens over de middelen beschikte om uit de impasse te
geraken. Want het was de partij van de minister, de VVD,  die haar niet
wilde of durfde bruskeren. Een minister gijzelde haar partij en daarmee
het gehele kabinet. Een MP met bevoegdheden, en democratischer
gelegitimeerd dan nu, een premier die zeggenschap heeft over aanstelling
en ontslag van zijn ministers, zo'n premier had het kabinet kunnen
redden. Iets om over na te denken, zullen we maar zeggen…

Ik dank u voor uw aandacht en ik feliciteer Herman van Gunsteren met
zijn boek 'Vertrouwen in Democratie'. Ik beveel het u van harte aan.

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********