WebTV & Transcriptie: 'Andere Tijden' over D66

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Bron:  Andere Tijden
Datum: 19 maart 2006
URL:   http://geschiedenis.vpro.nl/programmas/2899536/afleveringen/27519762/
WebTV: [idem]


D66: regeren is halveren
------------------------

De ideale schoonzoon - 'nieuwe politiek werkt'

'Hier is hij, onze lijsttrekker, de winnaar van de verkiezingen, Jan Terlouw!'.
De jonge Amsterdamse wethouder Gerrit Jan Wolffensperger zweept de zaal op. Een
kolkende zaal D66-aanhangers juicht en joelt. Terlouw wringt zich door de
aanwezigen naar voren, naar het podium. Als hij daar naast Wolffensperger staat,
roept die laatste voor het oog van de camera's in zijn oor: 'fantastisch,
he?'. Het is 1981. D66 is als winnaar uit de verkiezingen gekomen en ziet
haar Tweede Kamer zetels meer dan verdubbelen van acht naar zeventien. Terlouw
spreekt de zaal toe: 'Vandaag heeft de kiezer laten zien, dat nieuwe politiek
werkt'.

Het is nu moeilijk voor te stellen. Volle, kolkende zalen D66-aanhangers. Een
lijsttrekker die bekend staat als ideale schoonzoon. Een stijgend aantal zetels,
inspirerende leiders. 'We hadden iemand nodig die aansprak bij de mensen en
Jan kon da', zegt Aad Nuis, die in 1981 in de fractie kwam. Door dat
stijgende aantal zetels is het in 1981 al snel duidelijk dat D66 zal gaan
regeren. Hans van Mierlo, oprichter van de partij, heeft zich een paar jaar
eerder teruggetrokken uit de politiek. Lijsttrekker Jan Terlouw voert nu zelf
de onderhandelingen. 'Veel van het succes kan Terlouw op naam van zichzelf
zetten', zegt Van Mierlo.

D66 voert in de jaren voor die verkiezingen van '81 oppositie tegen het
centrum-rechtse kabinet Van Agt-Wiegel. 'En ons type oppositie, het redelijk
alternatief, viel blijkbaar beter dan dat van de PvdA die krachtig verloor',
blikt Terlouw terug. In de onderhandelingen weet Terlouw een ongekend resultaat
te bereiken. Zeventien zetels is aanzienlijk, maar tegenover de 48 van het CDA
en de 44 van de PvdA vallen ze weg. Toch krijgt D66 bij de formatie drie
ministers, drie staatssecretarissen en een programma dat heel dicht bij het
D66-verkiezingsprogramma komt.

Dat lijkt fantastisch. D66 kan gaan regeren en haar doelen proberen te bereiken.
Maar Van Mierlo heeft aan het eind van de formatie al het gevoel dat er iets
niet klopt. Dat het kabinet niet kà n. Heeft Terlouw ooit vertrouwen gehad in
het kabinet? 'Als ik eerlijk ben', zegt hij, 'nee. Ik had wijzer moeten
zijn. We hadden een geweldig onderhandelingsresultaat. En zeg dan maar eens
'Nee''.


Het rampenkabinet Van Agt-II - 'Een ingebouwde weeffout'

D66 heeft drie ministersposten te vullen. Verkeer en Waterstaat gaat naar Henk
Zeevalking. Terlouw doet Economische Zaken. Blijft over Defensie. Binnen de
nieuwe, zeventienkoppige fractie gaan spontaan stemmen op voor Hans van Mierlo.
Politiek leider Terlouw moet even slikken. Want 'het was een beetje of je vader
terughaalt in de zaak', lacht Aad Nuis.

Maar daar ligt niet het probleem. De formatie duurt lang en gaat moeizaam.
Tussen CDA-leider Van Agt en PvdA-leider Den Uyl werkt het niet. Daar ligt
volgens Terlouw de sleutel waarom het met dat kabinet niet goed is gegaan.
'Van Agt had een enorme grief tegen de PvdA over de manier waarop hij was
behandeld als minister van Justitie. En Den Uyl had een enorme grief tegen Van
Agt omdat die in 1977, nadat de PvdA 10 zetels had gewonnen, toch met de VVD van
Wiegel in zee was gegaan', analyseert hij.

Om de ingegraven stellingen te doorbreken, stelt Terlouw de andere twee voor dat
ze zich alle drie terugtrekken en daarmee ruimte geven aan vers bloed. De
anderen weigeren. Even wordt overwogen Terlouw premier te maken. Dat zou een
regelrechte sensatie zijn: de kleinste regeringspartij levert de premier. Den
Uyl opperde het, zegt Terlouw, maar het CDA als grootste partij had daar nooit
aangewild. Het gaat dan ook niet door. In plaats daarvan zal D66 vermorzeld
worden tussen de twee grote regeringspartijen.

Als het kabinet na 108 dagen formeren in september 1981 geinstalleerd wordt,
struikelt het al snel, wordt het weer gelijmd en gaat het eindelijk aan de slag.
Maar het blijft moeizaam gaan. Terlouw zit op Economische Zaken, Den Uyl op
Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Daarmee verschaft hij zich, zo lijkt Den Uyl
te menen, het recht zich ook in Economische Zaken te mengen. Hij komt in
conflict met Terlouw, die het een 'ingebouwde weeffout' noemt. 'Dat kun je
niet accepteren', zegt hij. Van Mierlo stelt: 'Terlouw zat in de schuttersput
Economische Zaken en zijn machinegeweren waren gericht op de schuttersput van
Sociale Zaken en daar zat de politiek leider van de PvdA', zo zegt hij. En dan
die eindeloze gesprekken van Den Uyl, daar wordt Terlouw ook zo moe van. 'Er is
wel eens gezegd: 'Gaan jullie eens lunchen samen'. En toen vroeg ik: 'waarom
gaat het zo moeizaam tussen ons'. Maar we zaten nog niet bij de soep of Den Uyl
zat hij alweer op zijn oude lijn van hoe ongelofelijk gelijk hij wel niet had.
Het werkte niet', aldus Terlouw.

Minister van Defensie Van Mierlo komt ook in conflict met Den Uyl. Bij de grote
betoging tegen kernwapens in november 1981 is Den Uyl namelijk van plan mee te
lopen. Van Mierlo is hier faliekant tegen. 'Toen ben ik naar Van Agt gegaan en
heb gezegd: ‘Als Joop meeloopt in een demonstratie die gericht is tegen het
kabinetsbeleid, dan houd ik ermee op. Absoluut onacceptabel', aldus Van Mierlo.
Den Uyl blijft thuis.


Geregisseerde pershetze? - 'Schieten op Terlouw'

Het is februari 1982. Plotseling verschijnen negatieve stukken over Jan Terlouw
in de kranten. Hij zou niet goed liggen bij zijn ambtenaren, de banenplannen van
Joop den Uyl frustreren, een leeghoofd zijn. Vrij Nederland journalist Max van
Weezel is één van de schrijvers van die stukken. Van Weezel zegt in d
wandelgangen van het Tweede Kamergebouw te zijn benaderd door Arie van der Hek,
toen de economisch woordvoerder van de PvdA, die hem tipte: 'Weet je wel hoe
slecht Terlouw op het ministerie ligt? En hoe vernietigend zijn ambtenaren over
hem denken? Ik zou je in contact kunnen brengen met die ambtenaren als je dat
wilt'. Van Weezel gaat er op in en ziet tot zijn verbazing op de dag dat zijn
stuk verschijnt in andere kranten net zo'n 'exclusief' stuk over Terlouw.

Arie van der Hek zegt daarop: 'Hoogst waarschijnlijk heb ik daarover wel met
Max gesproken en heb ik gezegd: 'Joh, het is heel interessant wat hier
gebeurt. En als jij daarover zou willen schrijven moet je dat zeker doen en dan
kun je met die en die praten'. Dat sluit ik helemaal niet uit', aldus Van
der Hek. Jacob Kohnstamm, in 1981 lid van de fractie van D66, herinnert zich dat
hij jaren later, tijdens de jaarvergadering van de Verenigde Naties, hij de man
spreekt die in 1981 fractievoorzitter is van de PvdA, Wim Meijer. De PvdA zou
hebben gevonden dat het te goed ging met D66 en met Terlouw. 'Er is een
vergadering van PvdA-bigshots geweest die zou hebben besloten: 'De enige wijze
waarop we dit gaan redden is door te pas en te onpas op Terlouw te schieten', zo
stelt Kohnstamm. Meijer ontkent nu desgevraagd de aantijging. 'Er was geen
bijeenkomst, er was geen besluit. Deze opmerking wordt op geen enkele manier
gestaafd door de feiten', aldus Meijer. Kohnstamm blijft erbij: 'Dan laat zijn
geheugen hem toch echt in de steek'.

En met het kabinet gaat het ook al niet lekker. In mei '82 dienen de PvdA-
ministers hun ontslag in na een conflict over bezuinigingen. De PvdA-ministers
stappen uit het kabinet en D66 staat voor de keus: met de PvdA mee eruit, of
blijven zitten met CDA. De fractie is verdeeld, de ministers zijn verdeeld. Van
Mierlo, die altijd al dichter bij de PvdA staat dan Terlouw, wil eigenlijk met
de PvdA mee. Hij twijfelt eindeloos en vraagt zich af of hij wel minister van
Defensie wil blijven. 'En toen heb ik het uiteindelijk toch gedaan uit
loyaliteit tegenover Jan', zegt Van Mierlo nu. Terlouw is de leider, en hij wil
doorregeren. Hij vindt dat de PvdA op politieke gronden uit het kabinet is
gestapt, om electoraal gewin. Hij realiseert zich dat als D66 blijft zitten, dat
stemmen zal kosten. Maar hij kan zichzelf niet in de spiegel kijken als hij op
onterechte gronden met de PvdA mee gaat, zo zegt hij. 'D66 is blijven zitten,
omdat ík dat wild', geeft Terlouw toe.

Uiteindelijk blijft D66 en vormt samen met het CDA het kabinet Van Agt-III, een
minderheidskabinet dat regeert om de tijd vol te maken tot de vervroegd
uitgeschreven verkiezingen. Terlouw is opgelucht dat de PvdA weg is. Tot dan toe
ging hij met tegenzin naar de kabinetsvergaderingen, vond regeren vreselijk.
'Ik had de slechtste tijd van mijn leven', zegt hij over de periode met de
PvdA. 'Ik kan niet zeggen dat ik bedroefd was dat het afgelopen was', aldus
Terlouw.


De kiezer rekent af - 'Als gewonde soldaat naar het front'

De vervroegde verkiezingen zijn in september 1982. Maar de positie van Terlouw
als leider is niet meer zo vanzelfsprekend. Aan zijn positie wordt getornd. Op
de lijst staat hij als nummer vier. Terlouw is teleurgesteld en van hem hoeft
het niet meer. In een brief aan het congres, door de partijvoorzitter
voorgelezen, stelt hij zich niet verkiesbaar voor het lijsttrekkerschap. Er komt
er een sterke lobby op gang, waarvan ook Van Mierlo deel uitmaakt. 'Verkiezingen
zijn afrekeningen, het is een blik naar de toekomst, maar ook een verantwoording
voor wat je hebt gedaan', is de mening van Van Mierlo. 'Jan was toch de enige
die zijn eigen rommel op kon ruimen, dus ik vond het chiquer als hij het zou
doen'. Terlouw bedenkt zich nog tijdens datzelfde congres. Hij zal de lijst
aanvoeren bij de verkiezingen in 1982. 'Met bittere tegenzin', zegt Terlouw.
'Maar vanuit een oude loyaliteit. Uit plichtsbesef'.

Maar de kiezer begrijpt niet waarom D66 in het kabinet is blijven zitten, rekent
het de partij hard aan. En Terlouw is aangeschoten wild. Beschadigd door de
media, gekrenkt door zijn eigen partijcongres. 'Hij was gewond', zegt Aad
Nuis, 'En een gewonde soldaat moet je niet naar het front sturen', stelt het
toenmalige fractielid. 'Ik denk dat we toen iets van Jan hebben gevraagd,
waaraan hij niet kon voldoen', geeft Van Mierlo toe. Er volgt een afstraffing.
D66 keldert van zeventien naar zes zetels.

Voor D66 geldt: regeren is halveren. Van zeventien naar zes zetels. Net als in
1998 als de partij van 24 naar veertien gaat, en wat gebeurt er in 2007? De
stelling van Aad Nuis is dat de partij een leider in de Tweede Kamer ontbeert op
het moment dat de partij regeert. Dat was in 1981 zo, dat was in 1994 zo.
Terlouw had nooit naar Economische Zaken moeten gaan, Van Mierlo ging in 1994
naar Buitenlandse Zaken. Die laatste is het hiermee wel eens. 'Ik heb te laat
ingezien dat de combinatie van het ministerschap en partijleider eigenlijk niet
kan. Dus Terlouw kwam er niet aan toe echt leiding te geven aan de partij, net
als ik er ook niet aan toe kwam', aldus Van Mierlo.


Tekst en research: Rob Bruins Slot
Samenstelling: Paul Ruigrok


BRONNEN

Geinterviewden:
Jan Terlouw, minister van Economische Zaken kabinet Van Agt-II en III
Hans van Mierlo, minister van Defensie kabinet Van Agt-II en III
Jacob Kohnstamm, oud-fractielid D66
Aad Nuis, oud-fractielid D66
Wim Meijer, oud-fractievoorzitter PvdA
Arie van der Hek, oud-fractielid PvdA
Max van Weezel, journalist Vrij Nederland


LITERATUUR

Menno van der Land, Tussen ideaal en illusie. De geschiedenis van D66
  1966-2003 (Den Haag 2003)
Jan Veldhuizen (red.), D66 een blijvend appel, 35 jaar werken aan vernieuwing
  (Wormer 2001)
Aad Nuis, Op zoek naar Nederland (Amsterdam en Antwerpen 2004)
Jan Terlouw, Naar zeventien zetels en terug. Politiek dagboek 9 maart 1981-5
  november 1982 (Utrecht en Antwerpen 1983)


LINKS

http://www.parlement.com/9291000/modulesf/g0cbt6vl - kabinet Van Agt II
http://www.parlement.com/9291000/biof/01719 - biografische schets Jan Terlouw
http://www.d66.nl/

--------
(c) 2006 VPRO

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********