Verlichtings- fundamentalisme

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Bron:   De Jonge Journalist
Datum:  30 december 2006
Auteur: Daniel Overgaauw
URL:    http://www.dejongejournalist.nl/news.php?nid=3028


'Rechts' verlichtings- fundamentalisme?
---------------------------------------
Een commentaar op het nieuwe 'rechts'

In het politieke debat vallen vaak de termen links en rechts. Hoewel deze
begrippen hopeloos verouderd en bovendien te abstract zijn voor een
geschakeerd onderwerp als politiek, kan men er niet omheen. De politieke
begrippen links en rechts zijn oorspronkelijk afkomstig uit de tijd van de
Verlichting en in het bijzonder de Franse revolutie. In de Franse
Assemblee nationale zaten destijds de liberalen, nationalisten en proto-
socialisten ter linkerzijde van de vergaderzaal; de reactionairen,
confessionelen en conservatieven zaten ter rechterzijde. Dat was de
vroegere scheidslijn van links en rechts. De begrippen zijn niettemin
opvallend veel in beweging geweest, vooral in Nederland.

Het geloof dat de Verlichting vooruitgang bracht in het Westen is een
diepgewortelde opvatting, en er zijn zeker in Nederland maar weinigen die
dat in twijfel durven te trekken. Het uitspreken van je steun aan het
denken van de Verlichting vereist minder durf. Een groeiende groep mensen
staat bovendien steeds feller achter wat zij zien als de kinderen van de
Verlichting: secularisme, individualisme, progressivisme, rationalisme en
wetenschap. Tegelijkertijd staat dezelfde groep steeds meer afkeurend
tegenover zaken die volgens hen Vooruitgang remmen, in het bijzonder
Traditie, gemeenschapszin, godsdienst en het zogeheten 'kerngezin'. Ook
autoriteit wordt vaak door hen verfoeid, maar minstens zo vaak zien zij wel
een belangrijke rol weggelegd voor de staat om de invloed van onder andere
godsdienst in te perken en hun eigen ideale, 'seculiere' samenleving te
bewerkstelligen.

Door hun meer conservatieve tegenstanders worden deze lieden ook wel 'ver-
lichtingsfundamentalisten' genoemd, omdat betreffende groep volgens hen een
vrij verregaande uitleg heeft van het Verlichtingsdenken. De meeste ver-
lichtingsfundamentalisten zijn vanzelfsprekend zoals vanouds te vinden in
de meer radicale vleugels van verlichtingsideologieen als het liberalisme,
het socialisme en in mindere mate het nationalisme. Een aantal vooraanstaan-
de lieden in Nederland die vaak in verband worden gebracht met dit denken
zijn Lousewies van de Laan, Femke Halsema en Herman Philipse.

Dat de term steeds meer gebruikt wordt in het publieke debat, blijkt onder
andere uit de 'open brief' van eerdergenoemde Herman Philipse aan Ayaan
Hirsi Ali. Onder de titel 'Verlichtingsfundamentalisme' schreef hij een
antwoord op het gebruik van deze term door onder andere oud-minister
Donner.

Dat een Agnes van Ardenne eerder dit jaar door de Kamer werd teruggefloten
omdat ze kritiek had op dit zogeheten verlichtingsfundamentalisme (of
'seculier fundamentalisme', zoals ze het noemde), geeft ook de groeiende
invloed aan van de groep die zij bekritiseerde. Vandaag de dag worden deze
felle aanhangers van de Verlichting echter niet altijd meer tot links
gerekend, maar in toenemende mate onder de noemer 'rechts', vaak zelfs
nadrukkelijk door henzelf. Want hoewel de zogenoemde verlichtingsfundamen-
talisten in beginsel het meest nadrukkelijk aanwezig zijn in links-pro-
gressieve partijen als GroenLinks en D66, is er ook een groei merkbaar
bij 'rechtse' partijen en bewegingen.

Eenieder die wel eens politieke redeborden of weblogs bezoekt, zal
begrijpen wat ik bedoel (ik heb voorbeelden van enkele personen, maar die
houd ik voor mezelf daar ik wil voorkomen dat dit stuk de lading krijgt van
een persoonlijke aanval). Met de aanwezigheid van de islam en de
multiculturele samenleving is er een groeiende groep die van opvatting is
dat deze twee zaken een ondermijning vormen van alles wat door en sinds de
Verlichting bereikt zou zijn. In die afkeer staan zij sterk afwijzend
tegenover godsdienst, in het bijzonder dus de islam maar ook het
christendom wordt niet gespaard, en kampen ze met veel ressentiment, vooral
met betrekking tot de multiculturele samenleving. Men kan zeggen dat het
laatste rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid dit
beeld bevestigt.

De zogenoemde verlichtingsfundamentalisten dwepen evenwel vaak met wat zij
beschouwen als 'kinderen van de Verlichting', zoals het rationalisme,
het individualisme en de wetenschap. Ook zien ze bij voorkeur dat de Staat
onder de mom van 'secularisme' de rol van godsdienst verder inperkt,
bijvoorbeeld door de vrijheid van onderwijs en godsdienst aan banden te
leggen. Het alternatief dat ze in de praktijk aanbieden is echter
hoofdzakelijk nihilisme, hedonisme en materialisme, zaken die vandaag de
dag sterker aanwezig zijn dan ooit. Met de groei van deze groep ook op
'rechts' sluipt evenwel langzaamaan in het publieke debat de opvatting
dat je rechts bent zodra je bij wijze van spreken tegen alles bent en zegt
te staan achter de vele 'verworvenheden van de Verlichting'. Zo nam ook
Geert Wilders het vorige maand moslims nog kwalijk dat ze geen Verlichting
hebben doorgemaakt, wat een buitengewoon opmerkelijke opmerking is voor
iemand die zich 'rechts' noemt.

Het klassieke of onversneden rechts was namelijk een politieke, culturele
en morele gezindheid die kritisch was ten opzichte van de 'verworvenheden'
van de Verlichting. Verder stond ze allerminst vijandelijk tegenover
Traditie, gemeenschapszin, godsdienst en het gezin. Hoewel lang niet alle
klassiek-rechtse aanhangers en vooraanstaande denkers godsdienstig waren
(neem bijvoorbeeld de agnost en conservatief David Hume), stonden ze wel
achter wat zij beschouwden als de traditioneel Westerse cultuur of
beschaving. Bovendien waren ze voorstander van een minimale overheid, en
verfoeiden ze een machtige staat die mens en maatschappij kneed naar het
ideaal van de staat. Wat mensen in hun eigen leven en in hun gemeenschaps-
leven doen, was binnen die opvatting geen gebied van de overheid.

In plaats van een sterke staat zagen zij liever een gezonde civil society,
gegrondvest op vrijwillige maar soms onvermijdelijk noodzakelijke deelname.
Vitale sociale 'instellingen' als school, gezin, kerk en verenigingen
scheppen volgens hen meer gemeenschapszin en binding met de samenleving dan
wanneer al die taken overgenomen worden door de overheid. Deze opvattingen
vinden we onder andere terug in de beginselen van de vrijheid van onderwijs
en het gezin als hoeksteen van de samenleving, en niet toevallig worden
juist deze beginselen verworpen door de zogeheten verlichtingsfundamenta-
listen, zowel op links als op rechts. Het opmerkelijke is niettemin dat
veel van hen zich enerzijds hullen onder de banier van rechts, maar
anderzijds niet langer staan achter 'onversneden' rechtse beginselen.

De leemte die ontstaan is door het afscheid van die klassiek-rechtse
beginselen, is bij dit nieuwe 'rechts' opgevuld met meer abstracte,
progressieve denkbeelden en een flinke vleug ressentiment. De verlichtings-
fundamentalisten die steeds meer gaan opereren onder de banier van rechts
kenmerken zich dan ook vaak door een populistische insteek en een programma
dat vroeger bestempeld zou worden als radicaal progressief in plaats van
behoudszinnig en gematigd. De huidige ontwikkeling is dan ook een groot
anachronisme en een van de vele dingen die in het komende jaar meer
aandacht verdient dan nu het geval is.

--------
(c) 2006 De Jonge Journalist

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********