de zin van langzaam denken (interview)

Tue Jan 20 02:43:00 CET 2004

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Dag allemaal,

Afgelopen zondag was er een filosofisch café in Amsterdam over `progressief
nu’. Bij het tekstmateriaal voor de discussie zat een interview met Dries
Boele, gemaakt door Rymke Wiersma, een journalist van het blad Ravage (het
stuk verschijnt in het nummer van deze maand). Ik vond het een heel aardig
interview en het leek me iets voor deze lijst. Vandaar.
Groet,
Henk

De zin van langzaam denken

In gesprek met Dries Boele

Volgens de filosoof Dries Boele kunnen actievoeren en filosofie elkaar goed
aanvullen. Actievoerders hebben de neiging hun standpunten te
verabsoluteren. Praktische filosofie kan hen helpen bij de nodige bezinning.

'Wees irrealistisch, eis het mogelijke!', in die leus kan Dries Boele zich
geheel vinden. ,,Er is enorm veel mogelijk, slechts een klein deel daarvan
is nu realiteit. Zo vat ik die leus op: probeer eens verder te kijken dan
wat 'reëel' is.''
Ooit, toen hij nog studeerde aan de kunstacademie en de universiteit in
Parijs, zat Boele in politieke, trotskistische groepjes. Hij was
dienstweigeraar en rond 1980 actief in de strijd tegen kernwapens. Maar in
dat wereldje was de claim om veel tijd te steken in de antimilitaristische
strijd groot. ,,Op een gegeven moment dacht ik: ik hoef niet alleen via
acties bij te dragen aan de strijd voor een betere wereld, dat kan ook met
kunst of filosofie, met iets waar ik zelf goed in ben.''
Die filosofie moest dan wel 'de straat op' en de link herstellen met het
dagelijks leven. Samen met andere praktische filosofen begon Boele het
'filosofisch consulentschap' (een filosofisch alternatief voor
psychotherapie),  het 'socratisch gesprek' en 'dilemmatrainingen'. In 1994
startte hij een filosofisch caf‚ dat nog steeds elke twee weken plaatsvindt
in Hotel de Filosoof in Amsterdam. Daarnaast organiseert hij denkvakanties,
cursussen en leesgroepen. Zijn favoriete onderwerp: 'filosofie van de
levenskunst'.

Wat is de rol van filosofie in de linkse beweging?
,,Links is eigenlijk nog steeds niet de klap van de val van de Muur te boven
gekomen. Haar ideologie is hartstikke dood. Het conservatisme heeft nu meer
vitaliteit en elan dan links. Het wordt tijd dat links zich herbezint op de
politieke idealen. Filosofie kan daarbij een belangrijke rol spelen. Volgens
mij is het niet genoeg om de theorie anders toe te passen. Er moet opnieuw
worden gedacht over het soort samenleving dat we willen, over
rechtvaardigheid en de verdeling van kansen en goederen et cetera. Hiervoor
is het nodig om eerdere opvattingen te ontstollen en zich opnieuw te
engageren met de dagelijkse realiteit.
De wereld is sinds 1989 immers ingrijpend veranderd. Deze verandering kreeg
een extra impuls door de aanslagen van 11 september, en nog een keer met de
moord op Pim Fortuyn. Deze drie gebeurtenissen hebben mij aangezet om
opnieuw na te denken over wat nu eigenlijk een rechtvaardige samenleving is,
omdat volgens mij de oude schema's niet meer opgaan. Mensen die nu nog op
traditioneel socialistische manier denken zijn gewoon reactionairen. Grof
gesteld heeft het socialisme geen antwoord op multiculturalisme, geen
antwoord op globalisering en geen antwoord op ecologische problemen.''

Heb jij daar zelf dingen over bedacht? Wat zijn jouw idealen?
,,Het minste is dat je zou moeten uitgaan van het recht op een eigen
ontwikkeling, zowel op persoonlijk niveau als op het niveau van een
samenleving of een cultuur. Het is absurd om te spreken van 'ontwikkelde
landen'; hopelijk zijn wij hier ook nog steeds in ontwikkeling.
Ik denk dat op persoonlijk niveau niemand gedwongen wil worden om zich een
bepaalde kant op te ontwikkelen; iedereen wil daar zelfbeschikking in
hebben. Dat geldt ook voor 'volkeren' of 'landen', en je ziet op dat punt
allerlei conflicten tussen Amerika of het 'westen' in het algemeen en
bijvoorbeeld de islamitische wereld, en wel omdat het westen de rest van de
wereld wil opleggen hoe zij zich moet ontwikkelen. Ik heb geen idee hoe
mensen in Iran of Indonesië zouden moeten leven, ik zou er voor zijn dat zij
hun eigen ontwikkeling ter hand nemen. Misschien gaat die wel een heel
andere kant op dan wat 'wij' goed voor ze vinden.
Verder hecht ik aan het belang van individualiteit. Levenskunst zonder
individualisme is ondenkbaar. Louter vanuit eigen belang dingen doen, daar
ben ik tegen. Maar mondigheid, zelfstandig nadenken, creativiteit en
levenskunst vergen een mate van individualisme. Als individu kan ik veel
beter met anderen omgaan dan wanneer ik me als een jojo van de gemeenschap
opstel. De zorg voor jezelf is cruciaal om goed te kunnen leven: als ik goed
voor mezelf zorg kan ik het ook voor een ander.
Ontwikkeling is uiteindelijk een zaak van individuen. Een collectiviteit die
zich ontwikkelt, waar iedereen als een soort mier aan bijdraagt, is een
fantasie van machthebbers. Of een naïviteit van mensen die menen dat
iedereen is, doet en denkt zoals zij. Met name op het punt van het
collectieve zit links met een achterhaalde erfenis. Een collectief kan geen
verantwoordelijkheid nemen, dat kunnen alleen individuen.
Ook vind ik het belangrijk dat we op een goeie manier met verschillen om
leren gaan. Als je individualiteit op prijs stelt, krijg je diversiteit er
gratis bij. Het een versterkt het andere. Bovendien is er altijd al sprake
van diversiteit. Het komt er op aan haar te verdedigen. Dat is tevens
belangrijk voor de machtsvraag: diversiteit is een effectief wapen tegen
totalitairismen, van welke soort dan ook.
Behalve van eigen ontwikkeling is er ook sprake van wederzijdse
beïnvloeding. We leven in een wereld van interdependentie, van onderlinge
afhankelijkheid. Zoals je als individu niet in je eentje in de wereld staat,
maar altijd met anderen te maken hebt, zo is dat ook met verschillende
gemeenschappen. In plaats van denken in termen van "wij zijn de beste
cultuur en de rest volgt" kan je verschillen tussen al die vormen ook gewoon
zien als anders, zonder ze in een hiërarchie te zetten. Positief omgaan met
verschillen is echter geen sterk punt van deze tijd.''

Aan individualisme kan ook een gevaarlijke kant zitten, als het betekent dat
je alleen maar met je eigen ontwikkeling bezighoudt en je niet of veel
minder bezig bent met het ontwikkelen van je sociale kant.
,,Dat is inderdaad een valkuil, maar daarom nog geen reden om tegen
individualisme te zijn. Individualisme onderstreept het belang van
individualiteit en is dus iets anders dan egoïsme, waarmee het vaak wordt
verward. Individualiteit is iets dat zich ontwikkelt, daar word je niet mee
geboren, of hooguit in een beginnend stadium.
Ik zie mensen als zinzoekende dieren. Zin heeft voor mij twee kanten: er de
zin van inzien, en er zin in hebben. Die twee hebben heel veel met elkaar te
maken. In dat proces van zin zoeken ontkom je niet aan je sociale kant. Ik
kan me geen zinvol leven voorstellen van iemand die louter voor zichzelf
leeft. Mensen kunnen slecht zonder vrienden en zonder relaties. En
bovendien, het leven is met anderen veel aangenamer en spannender dan
zonder! Vroeg of laat komt de ander er dus altijd bij kijken.
Individualisme en sociaal leven sluiten elkaar dan ook helemaal niet uit.
Integendeel. Het zegt iets over de houding waarmee ik sociaal ben. Ik wil
graag samenleven met anderen maar niet tegen elke prijs, en zeker niet door
me domweg aan te passen. Individualisme houdt in dat je een kritische
houding ontwikkelt ten aanzien van je sociale omgeving en daar niet louter
in meehobbelt omdat je nou eenmaal deel bent van die club. Bij
individualisme hoort dat ik in een soort intimiteit met mezelf naga wat IK
nu belangrijk vind. De media weten alles even belangrijk te maken, maar waar
ga ik voor? Dat zal ik zelf moeten uitmaken. Ik zou daarom een pleidooi
willen houden voor een geheim leven, als verzet tegen de tendens om alles
maar openbaar te maken, zoals nu gebeurt in de media. Een geheim leven is
nodig om weerstand te bieden aan de retorica van de normaliteit en aan de
verleiding om je kritisch vermogen in te leveren omwille van het
wij-gevoel.''

Hoe denk je tegenwoordig over actievoeren, ook al leg je zelf het accent op
praktische filosofie?
,,Ik vind het uitstekend! Ik was verrast door de globaliseringsbeweging;
opeens gaan mensen weer de straat op. Politiek is een strijd van belangen.
Actievoerders komen op voor dingen die anders vergeten zouden worden. Waar
die bewegingen zich vaak aan vergalopperen is dat ze hun eigen standpunt zo
absoluut neerzetten. Zoals zij het willen, zo moet het in de hele wereld.
Terwijl het, als je er van een afstand naar kijkt, gewoon onderdeel van het
krachtenspel is. Je hebt links, je hebt rechts, je hebt actievoerders, je
hebt de gesettelde burgerij, en natuurlijk nog veel meer, en de mix van die
verschillende krachten creëert de feitelijke werkelijkheid. Het engagement
van actievoeren verabsoluteert zichzelf. Dat is wellicht motiverend voor de
actievoerders zelf, maar ongeloofwaardig voor degene die je wilt overtuigen.
Ik kan niet aan de indruk ontkomen dat het veel actievoerders vaak helemaal
niet zo gaat om het doel, maar om het organiseren, het actief zijn, het
betrokken zijn op een probleem. Of het nou Nicaragua is of Irak, of Vietnam
of  kinderen in India, het is een vorm van geëngageerd willen zijn. Daarmee
verliest het actievoeren zijn waarde niet, maar het relativeert voor mij wel
de radicaliteit van de slogans.
De meeste actievoerders zijn rond de 20, tot 25, 30 jaar. Actievoeren is ook
een manier om de wereld te verkennen.''

Het klopt dat actiegroepen vaak grotendeels uit jonge mensen bestaan. Maar
in die groepen hoor je dat ouderen zijn ingedut, verburgerlijkt of zelfs
verrechtst!
,,Vanuit hun perspectief kan ik me dat goed voorstellen, maar het leven is
meer dan actievoeren. Kinderen opvoeden is ook belangrijk, evenals genieten,
schoonheid en nog veel meer.
Wat ik doe is geen actievoeren, maar dat betekent niet dat het me koud laat
wat er in de wereld gebeurt. Praktische filosofie en actievoeren kunnen
elkaar goed aanvullen. Een filosofische houding is: pas op de plaats maken
en je bezinnen op waarmee je nu bezig bent. Wat voor uitgangspunten hebben
we, wat voor doelen, wat voor idealen? Zijn onze concepten nog wel up to
date? Behalve kritisch kan filosofie ook creatief zijn. Met name in het
ontwerpen van nieuwe concepten, waardoor andere mogelijkheden denkbaar
worden. Filosofen en politici of actievoerders hebben elkaar nodig: een
politicus loopt het gevaar vast te lopen in oude patronen en wensdenken,
maar als de wereld overgelaten zou worden aan filosofen zou er weinig
gebeuren.''

Filosofie is in de mode. Wordt filosoferen niet te veel een trucje voor
allerlei mensen die naarstig op zoek zijn naar geluk?
,,Snelle oplossingen voor de vraag naar zin en geluk zijn er niet, daar
komen mensen vanzelf wel achter. De wereld van het werk is resultaatgericht.
Filosofie is dat niet. Dat is haar zwakte maar ook haar kracht. Zij staat in
zekere zin dwars op de dagelijkse gang van zaken. Filosofie maakt het leven
onvanzelfsprekend. Het langzame en bezinnende denken levert niet
onmiddellijk wat op, maar heeft toch zin.
Filosofie brengt andere waarden in het leven, en draagt eraan bij dat het
dagelijks leven niet gekoloniseerd raakt door markt en consumptie. Je kunt
er bijvoorbeeld achter komen dat je gewoon kunt genieten, ook zonder er iets
voor te hoeven kopen. Het goede leven heeft veel te maken met dingen met
aandacht doen en dat vergt tijd en een opgeruimd gemoed, zoals ik dat noem,
vrij van haast en onnodige zorgen.
Filosofie zit in de hoek van het leven die verwaarloosd dreigt te worden.
Zij is eigenlijk een oefening in nutteloosheid, een tegenwicht tegen markt
en consumptie, tegen de neiging om alles nuttig en efficiënt te maken. Ik
ben niet tegen nut, maar als nut als een enorme kolonisator alles gaat
inpikken wordt het wel een probleem. Er moet ademruimte zijn!''

Rymke Wiersma

Wie op de hoogte gehouden wil worden van leesgroepen, filosofisch caf‚,
denkvakanties en andere door Dries Boele georganiseerde filosofische
activiteiten kan zich aanmelden voor zijn emaillijst: driesboele at wxs.nl

_________________________________________________________________
Talk with your online friends with MSN Messenger http://messenger.msn.nl/

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********