Stereotiepen in politiek en cultuur

[Henk Vreekamp]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Lijsters,

Tijdens mijn eerste koffiepauze zag ik toevallig op TV-5 (France) een
herhaling van het vreemde-culturen programma 'Carnets du Bourlingueur', 'Uit
het notitieblok van de avonturier'.  Het ging dit keer over het balsemen en
bewaren van lijken, in dit geval opgehangen over het conserveren en
presenteren van het lijk van Vladimir Iljitsch Oeljanov, bijgenaamd Lenin.

Toevallig ben ik jaren geleden met een studenten-groep in snel tempo en met
voorrang door het Mausoleum aan het Rode Plein gesluist. Dus ik herkende zo
het een en ander. Ik herhaal de vraag maar eens die toen en ook nu bij mij
opkwam, afgezien van het sentiment, de suggestie dat je kennis maakt met,
zoniet deelhebt aan, een markant stuk wereldgeschiedenis. Wat bezielt een
volk om haar leiders zo te exposeren? Is een marmeren graftombe als van
Willem de Zwijger in een Delftse kerk die meestal dicht is niet veel
realistischer?

Vroeger kwam het antwoord uit de pathologische hoek - 'Russen zijn halve
psychoten en barbaren', althans afwijkende persoonlijkheden die zoiets nodig
hebben om hun identiteit te vormen. Dit beeld kwam van historici.
Associaties werden opgeroepen met kaarsvet etende Kozakken die Nederland
begin 19e eeuw bevrijdden van Napoleon. In de twintigste eeuw nam de
beschaving (naar Norbert Elias) toe voorzover het de wetenschappers zelf
betreft. Want de sociaal-psychologen en antropologen (de bekende Ruth
Benedict bijvoorbeeld, zie haar analyse van Nederlanders in de Sociologische
Gids van een aantal jaren terug!) hanteerden tijdens het interbellum en in
de Koude Oorlog tijd aanvankelijk hun 'national personality' theorie om het
Russisch gedrag te verklaren. Het zou komen door de opvoeding, het in
strakke wikkels bakenen van Russiche babies. Daardoor konden ze zich later
niet zelf goed beheersen, werden ze alcoholist en communist.

Het historische beeld van de Russen als ongeciviliseerde beren was een pars
pro toto omdat in werkelijkheid Peter de Grote en de handel de steden allang
had verwesterd. De persoonlijkheidstheorie is gefalsifieerd door genoemd
pars pro toto en de vergelijking met andere volkeren en culturen die
identiek bakerden maar een andere 'persoonlijkheid' genereerden. Daarbij
kwam nog dat onze focus op de babiebehandeling cultureel erg beperkt lijkt.
Nou ja, hoe verklaar je de opmerkelijke gedragingen dan? Ikzelf opteer voor
een massacommunicatief effect, een voortdurende propaganda of een heersende
ideologie - met mayonaise wordt alles wel eetbaar. Zodra die propaganda
wegvalt, zie wat gebeurde met het Mausoleum in Sofia, dan verdwijnt ook het
lijk of de lijkwade. Niks 'identiteit'! Dus als de RK-kerk wegsmelt -
bijvoorbeeld omdat de laatste gelovigen homoseksueel en protestants lid van
D66 worden - verdwijnen ook die kastjes met relikwieen uit kathedralen.

Te stellen dat 'de Russen' hun 'identiteit' ontlenen aan zoiets als mausolea
is wel een hedendaagse benadering in de sociale wetenschap, maar nogal
statisch. Planning van een identiteit is nog wat anders dan het proces
waarmee een zelfbeeld tot stand komt. Helaas ging dat Franse tv-programma
niet in op de achtergrond van die lijkverering, waarmee bovenstaande
suggesties in wezen alleen maar worden versterkt. Een stereotiep bestaat
zolang het niet wordt verklaard.

Grappig is dat het tv-programma aan begin en eind haar eigen stereotiep
inleidde en uitluidde met een leader van een antropoloog met hoed en sigaar
die op een rotan mat een inboorling zit uit te horen. Het is het beeld dat
de omslag van een beroemd postmodern antropologisch tekstboek ('Writing
Culture' uit 1986) siert. Beide stereotiepen moeten elkaar wederzijds
versterken zodat dat de kijker geen tijd krijgt om naar achtergronden en
verklaringen te zoeken. De zoekende avonturier in verre landen verklaart u
alles nader. Bedrog om bedrog te camoufleren, eigenlijk. Voor 'bedrog' mag
de lezer eventueel '(zelf)beeld' invullen.

En deze gedachte brengt mij ook op de affaire Varma. Aan haar wordt zoveel
aandacht besteed omdat ze tot een positief gediscrimineerde minderheid
behoort, en bijna een net zo sensationele misdadigster is, vergelijkbaar met
die pas in India vermoorde 'Bandit Queen', althans het zelfde patroon volgt
van de crimineel die zich inzet voor het volk. Een vrouwelijke Robin Hood
dus. Twee stereotiepen versterken elkaar, wekken sensatie zonder behoefte
aan een verklaring. Een 'gewone' misdadige politicus of ultra-imam - de
laatste tijd kenden we wat racisten en homohaters - roept niet zulke emoties
op omdat z/hij slechts eendimensonaal opereert, niet appelleert aan,
bijvoorbeeld, het welzijn van anderen maar aan een abstract moreel concept,
Allah, de Bijbel e.d. Dat deed Varma niet en dat maakt haar fraude
tweedimensionaal en dus bindend interessant. Kennelijk hebben wij als burger
en als communicatieconsument steeds twee beelden van hetzelfde nodig om tot
een sensatie te geraken. Bij *meer* dan twee beelden van een zaak of persoon
worden de associaties te complex en verwijst men institutioneel naar 'de
wetenschap' - die is daar dan voor. Maar associatieve stereotiepen, daar
lusten we wel pap van. Daar hebben we geen (schrift)geleerde voor nodig.

Zo, en nu is de koffiepauze echt voorbij.

Henk Vreekamp, Utrecht

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********