Religie en pragmatisme: James

[henk vreekamp]

Nachtegalen,

Afgelopen week toonden enkele debaters onderling onmin over het feit dat een
of enkele deelnemers prat gingen op het aanhangen van een (on)geloof. En dat
je je als goed democraat, sociaal-liberaal en vooral als pragmaticus niet
aan zulk (bij)geloof mocht overgeven. Ook met dit debatje wordt weer eens
aangetoond dat het pragmatisme weinig is gekend, slechts oppervlakkig en met
de mond wordt beleden (!). Ja dat komt er van als de partij-elite niet
verder is gekomen dan hoofdstuk 1 van Daniel Bell's End of Ideology. En toen
werd de roep van Lorelei, de overtocht naar de kroeg te sterk...

De filosofie komt ons tehulp, in de persoon van de grondlegger van het
pragmatisme, William James (Essays in Pragmatism. New York, 1948:159-176).
Het verwerpen van de godsdienst als fenomeen of als persoonlijke beleving is
iets voor positivistisch denkende types die elke metafysica willen
uitbannen. Sterrekundigen c.s., zullen we maar zeggen. Maar James is wel
bereid nog enige waarheidclaims toe te kennen aan een geloof, ook al baseert
zo'n geloof zich op ontbrekende feiten. Geloof zelf is een feit, en het kan
trouwens ook een positieve invloed hebben op het gedrag van gelovigen. Bijv.
als je er minder gespannen door leeft, is die ont-stressing gewoon waar. Zo
is elke ideologie (vaak een verschrikkelijke) waarheid.

Latere pragmatici als Pierce waren overigens wel meer anti-metafyisch
dan vadertje James. Ze plaatsten geloven meer in een pre-wetenschappelijke
betekenis. Maar een en ander laat onverlet dat pragmatici een institutioneel
geloof min of meer accepteren als een gegeven dat zichzelf in de loop der
ontwikkelingen en beslissingen eventueel overbodig maakt. Pro religie nee,
maar fel anti evenmin - dat's het verhaal.

Hopende hiermee de mormomen, kattezieken, islamieten en prettestanten onder
ons voldoende te hebben gekwetst (want dat is onderdeel van het pragmatisch
debat), verblijf ik,

Henk Vreekamp, Utrecht.