Utrecht

[henk vreekamp]

Demoscoop
Sociaal-Liberaal Ledenblad van D66 afdeling Utrecht
jaargang 20    nummer 2    februari 1999

Inhoud
Kakelen of debatteren
(Henk Vreekamp)

KAKELEN OF DEBATTEREN:
Over ideologie en pragmatisme

0. Aanleiding:
Sinds D66 haar ondertitel veranderde van 'democratisch' in
'sociaal-liberaal' is de partijleiding druk in de weer met de
stelling: dat waren we altijd al, er is niks veranderd. Het
gevecht op afstand tegen de oude en nieuwe opschudders speelde
zich af op de opiniepagina's van Trouw, Volkskrant en NRC
Handelsblad. De tegenpartij ratelde enkele slagen op
d66 at nic.surfnet.nl, de partijpers zweeg. Parlementaire politici
en wetenschappelijk bureau bleven eenstemmig: 1. D66 blijft niet-
ideologisch, 2. we blijven pragmatisch, en 3. ons sociaal-
liberalisme heeft weinig van doen met een middenpositie tussen
(conservatieve) liberalen en naar pragmatisme neigende sociaal-
democraten. Het sociaal-liberale zou historisch verwant zijn aan
de vrijzinnig democraten. Kennelijk laat men nu eindelijk de idee
van 'de middenpartij' los - het tactische stokpaardje van GJW en
aanvankelijk ook De Graaf -, een stelling die ons electoraal
meetrok in het kielzog van het CDA.
Resten ons de eerste twee stellingen die schreeuwen om correctie.

1. Ideologie:
- De Graaf stelde in de krant dat D66 niet-ideologisch is, mede
omdat er geen sprake is van op schrift gestelde beginselen.
- Dit is wel heel erg kort door de bocht. 1. Vaak is een
ideologie of paradigma impliciet, vooral herkenbaar bij debatten
over een concrete zaak. Verder lokt elke Schrift vele exegeses
uit. 2. Het ontkennen van enige ideologie is verder historisch
een tijdgebonden standpunt. Haar theoretische basis vindt zij in
de vele tientallen drukken van 'The End of Ideology' van Daniel
Bell. De sociaal-filosoof Alasdair McIntyre plaatst haar
oorsprong in de Koude Oorlog. Toen wilden academici, kunstenaars
en zelfs zakenlui een verlicht standpunt innemen tegen
totalitaire politieke stromingen, met name het communisme.
Inmiddels is dit niet meer nodig. 3. De hedendaagse postmoderne
beweging overbiedt zelfs deze conclusie met de logische stelling
dat alle vertogen in hun context waar zijn en dat ook 'niet-
ideologie' in haar ontkenning een ideologie is. 4. Mogelijk
volgen de huidige D66-leiders te naief het spoor van de
oprichters. Deze werkers van het eerste uur waren immers
gecharmeerd van existentialisten als Sartre en Camus en toen
spraakmakende pragmatici als Bell.

2. Pragmatisme:
- Menig bestuurder legde in de opiniepagina's nadruk op het
pragmatische karakter van D66 waar men 'praktisch' bedoelde.
Kwade geesten lazen 'opportunistisch'.
- 1. Kennelijk weten onze leiders niet wat pragmatisme zou kunnen
zijn. Historisch gezien is het een filosofische stroming die
stamt uit de VS. De Pool Leszek Kolakowski (A History of
Positivist Thought, 1969:149 e.v.) noemt deze stroming (Peirce,
James, Dewey) zelfs het belangrijkste, zoniet enige filosofische
theorie welke de USA de wereld schonk. Zoals bekend stammen
stromingen als het positivisme, de fenomenologie, het marxisme
en het postmodernisme uit Europese koppen. Bij 'pragmatisme' gaat
het om de idee dat al onze begrippen, ervaringen, oordelen en
visies regels vormen die onze houding en ons handelen bepalen.
Waarheid staat gelijk aan het nut welke een regel voor ons
betekent. Waarheid hoeft in principe dus niet samen te vallen met
'objectieve werkelijkheid'. Een idee, voorstelling is slechts
waar zolang het zinvol is om erin te geloven. De cash-value van
de waarheid wordt vastgesteld tijdens institutionele overleg. Met
als resultaat sociaal pluralisme en situatiegebonden waarheid.
Het belang van de individu, de groep of de institutie geeft de
doorslag. Aanvankelijk was het pragmatisme een linguistische
methode om ware van onware vragen en antwoorden te scheiden, en
om cirkelredeneringen te ontmaskeren. Vanuit die traditie staat
bij het pragmatisme het zoeken naar een heldere probleemstelling
centraal.
- 2.  Kritiek is er ook. Een maatschappelijk nadeel van het
pragmatisme is dat het individuele oordeel niet (altijd) valt te
verenigen met de noodzaak tot collectieve beslissingen! En
tegenstanders zijn er vele. Recent nog ging de Paus in zijn
encycliek over de wetenschap (Fides et Ratio, 1998:stelling 89)
zwaar tekeer tegen het pragmatisme. Dat zou zich niet baseren op
'onveranderlijke waarden' maar alleen rekening houden met
parlementaire meerderheden. Ook is logische kritiek mogelijk: het
najagen van een individueel ideaal biedt ruimte aan totalitaire
ideologie!n, omdat het collectieve debat in een vacuum verkeert.
Een individu kan meer idealen nastreven, en dat leidt dan tot
conflicten tussen idealen (bijv. pragmatisme versus
mensenrechten). En verder bestaat er de pragmatische paradox:
namelijk dat je voor de bepaling van een koers toch nog altijd
afhankelijk bent van de conventies van anderen.

Ook op politiek vlak wordt pragmatici vaak verweten dat ze via
consensus streven naar convergentie van politieke partijen
(Oerlemans, 1990). Door ontzuiling, verlies van identiteit daalt
de politieke participatie (lidmaatschap, kiezersopkomst, plaats
politiek). De bureaucratisering stijgt - Ralf Dahrendorf sprak
bij het afscheid Van Mierlo van 'creeping authoritarianism'. En
de waakhondfunctie van media, milieu-organisaties en wetenschap
wordt diffuus omdat zij zich nu op de bureaucratie in plaats van
de bestuurders moeten richten. Rest nog een paradox: juist
dankzij individualisering verzwakt de positie van de individu
tegenover de instituties.

Henk Vreekamp

Idee voor een motie:

De leden van D66 in Utrecht, op ... 1999 bijeen in gebouw De
Kargadoor aan Oudegracht 36, spreken als hun standpunt uit dat
zij qua politieke ori!ntatie niet zozeer 'on-ideologisch' of
'niet-ideologisch' zijn maar juist kritisch staan ten opzichte
van elke ideologie, waarbij het pragmatisme nog de minst
falsifieerbare ideologie lijkt te zijn. Het afdelingsbestuur
vraagt het Hoofdbestuur om een nota terzake.

<>