<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<div class="top-anchor"></div>
<div id="toolbar" class="toolbar-container"> </div>
<div class="container" style="--line-height: 1.6em;" dir="ltr"
lang="nl">
<div class="header reader-header reader-show-element"> <a
class="domain reader-domain"
href="https://www.groene.nl/artikel/tegen-het-rationalisme">groene.nl</a>
<div class="domain-border"></div>
<h1 class="reader-title"><br>
</h1>
<div class="article-headline">
<h2 class="sans f0 semi"> Profiel: Herbert Marcuse en het
gelijk van de complotdenker
</h2>
<h1 class="mb-xs mt-2xs serif--title"> Tegen het rationalisme
</h1>
</div>
<div class="sans f0 medium measure" style="--measure: 72ch;">
<p>Dat het begrip vrijheid tijdens de coronacrisis gekaapt
werd door rechts is ook te wijten aan het feit dat het voor
links geen waarde van belang meer lijkt te zijn. Links
verwordt tot de hoeder van de status quo.</p>
</div>
<div class="medium">
<p> <a class=""
href="https://www.groene.nl/auteur/marian-donner">Marian
Donner</a> </p>
<p> <time datetime="2022-02-23"> 23 februari 2022 </time> –
<span class="display-none display-inline-block-ns">verschenen
in</span> <a href="https://www.groene.nl/2022/8">nr. 8</a>
</p>
</div>
<p></p>
<div class="credits reader-credits"></div>
<div class="meta-data">
<div class="reader-estimated-time"
data-l10n-id="about-reader-estimated-read-time"
data-l10n-args="{"range":"24–32","rangePlural":"other"}"
dir="ltr">24–32 minutes</div>
</div>
</div>
<hr>
<div class="content">
<div class="moz-reader-content reader-show-element">
<div id="readability-page-1" class="page">
<section>
<section>
<figure>
<img data-zoomable="true"
data-zoom-src="/uploads/image/file/000/031/267/large_85cf9b34-30b7-4531-8050-287a06c23d74.jpg"
src="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/031/267/medium_85cf9b34-30b7-4531-8050-287a06c23d74.jpg"
class="moz-reader-block-img" width="1009"
height="763">
<figcaption>
Herbert Marcuse op een evenement op de Freie
Universität Berlin, 1967
<span><span>©</span> Jung/ Ullstein bild / Getty
Images</span>
</figcaption>
</figure>
</section>
<p><span>‘Maak kapot wat jou</span> kapot maakt.’ Aan die
dichtregel van Menno Wigman moet ik steeds weer denken
als ik iets over antivaxxers, ‘flatearthers’ of
QAnon-aanhangers lees. Dit met dank aan de
Duits-Amerikaanse filosoof Herbert Marcuse.</p>
<p>Tegenwoordig worden complotdenkers vooral geduid via
hun onderbuik; ze zouden angstig zijn, rancuneus,
houvast zoeken in een onzekere wereld, of gewoon
kwaadaardig zijn. Maar Marcuse bood een ander
perspectief. Ook al schreef hij nooit direct over
complotdenkers, ze passen wel perfect bij wat hij ‘de
irrationaliteit van de gevestigde rationaliteit’ noemde.</p>
<p>Marcuse, dat weet ik bijna zeker, zou complotdenkers
beschouwen als een uitvloeisel van de gevestigde
rationaliteit. Niet als tegenhanger van de weldenkende
klasse die in wetenschap en feiten gelooft, maar als hun
spiegelbeeld. Slechts een logisch resultaat.</p>
<p>Wat wij in het Westen als rationeel beschouwen, stelde
Marcuse, is dat wat in cijfers en data kan worden gevat.
En vervolgens in statistieken, protocollen en
procesmanagement. Het is een technologische
rationaliteit die gericht is op beheersing. De materie,
inclusief de mens, dient gemanipuleerd te worden om zo
te komen tot meer efficiëntie en meer groei. Dat is waar
alles om draait, dat is wat we vooruitgang noemen:
sneller, beter en meer. Wat niet gemeten kan worden en
de productie niet bevordert, telt niet mee.</p>
<p>Maar daarmee is volgens Marcuse een (westerse)
samenleving ontstaan die zelf ten diepste irrationeel
is. In zijn beroemdste werk, <em>De eendimensionale
mens,</em> schrijft hij: ‘Het samengaan van een
stijgende productiviteit met een stijgende kans op
vernietiging, het balanceren boven de afgrond der
complete uitroeiing, de algehele overgave van eigen
denken, hopen en vrezen aan de beslissingen van de
heersende machten, het laten voortbestaan van een
bittere armoede naast een rijkdom zonder weerga, dit
alles vormt ook voor de volstrekt onpartijdige
toeschouwer een akte van beschuldiging – ook al is dit
slechts een bijproduct van deze samenleving en niet haar
<em>raison d’être:</em> haar overweldigende
rationaliteit, die doelmatigheid en groei bevordert, is
zelf irrationeel.’</p>
<p>Zou het kunnen, vraag ik me daarom soms heel
voorzichtig af, het is maar een theorie, dat
complotdenkers officiële cijfers en statistieken
afwijzen omdat ze onbewust aanvoelen hoe vernietigend de
gevestigde rationaliteit is? Als akte van beschuldiging?
Ze keren zich tegen de feiten van de gevestigde orde, ze
komen met hun eigen cijfers, met alternatieve feiten,
zelf nadenken en doe je eigen onderzoek! Maar
tegelijkertijd beroepen ze zich ook voortdurend op
onmeetbare waarden als liefde en vrijheid. De inzet van
hun strijd lijkt de rede zelf te zijn.</p>
<p>‘Maak kapot wat jou kapot maakt’, maak het heersende
systeem kapot door haar fundamenten aan te vallen: de
opvatting wat redelijk en logisch is. Dat is wat
complotdenkers feitelijk doen. En daarin hebben ze,
althans volgens Marcuse, geen ongelijk.</p>
<p><span>Bijna zestig jaar na</span> <em>De
eendimensionale mens</em> hoef je alleen maar om je
heen te kijken om de irrationaliteit van de gevestigde
rationaliteit te zien. Terwijl ondernemers hun deuren
sloten in de zoveelste lockdown stegen wereldwijd de
beurzen en groeide de economie. Vanaf het begin van de
pandemie in 2020 tot nu verdubbelde het vermogen van de
tien rijkste mensen ter wereld, aldus een Oxfam-rapport.
Het is de grootste stijging ooit gemeten, gezamenlijk
verdienden deze tien mensen vijftienduizend dollar per
seconde, 1,3 miljard dollar per dag. Tijdens de pandemie
was Amazon-baas Jeff Bezos de eerste persoon in de
moderne geschiedenis die een persoonlijk bezit van
tweehonderd miljard dollar aantikte.</p>
<p>Om dat bedrag in perspectief te plaatsen: met
tweehonderd miljard dollar kun je vijfhonderd jaar elke
dag een miljoen dollar uitgeven en nog de bodem van je
portemonnee niet zien. Het is een bedrag dat legaal is
verkregen, volgens de heersende wetten en regels, maar
hier is niets rationeels aan. Ondertussen krijgen Bezos’
werknemers niet eens genoeg pauze om fatsoenlijk naar de
wc te kunnen en stierven afgelopen december veertien
Amazon-medewerkers op hun werk omdat ze tijdens een
tornado hun loods niet mochten verlaten.</p>
<p>In Nederland, een van de rijkste landen ter wereld,
gaan elke dag duizenden kinderen hongerig naar school.
Zijn er een kwart miljoen werkende armen. Worden ouderen
opgevangen in verzorgingshuizen waar het personeel vijf
minuten krijgt om ze één keer per week te wassen.</p>
<p>Dat ouderen zo leven is al erg genoeg, zou Marcuse
zeggen, maar het werkelijke probleem is dat deze levens
het resultaat zijn van rationele overwegingen die
wetenschappelijk zijn onderbouwd, door managers met
statistieken, tabellen en rekenmodellen in hun hand.</p>
<p>Marcuse kwam uit een andere tijd, hij werd geboren in
1898, en toch, wie <em>De eendimensionale mens</em> nu
leest, heeft het gevoel dat hij deze tijd beschrijft. Of
deze lezer had tenminste dat gevoel. Het landschap mag
dan veranderd zijn, in Marcuse’s tijd heerste de Koude
Oorlog, de grootste dreiging was een kernoorlog, het
neoliberalisme van Thatcher en Reagan moest nog komen,
er waren nog geen smartphones, geen sociale media, fake
news was nog geen businessmodel. Maar we leven nog
steeds onder het kapitalisme, of zoals Marcuse het
noemde: het technologisch productieapparaat.</p>
<p><span>Aanvankelijk is Marcuse vooral</span>
geïnteresseerd in Duitse literatuur. Hij studeert af op
de <em>‘Künstlerroman’</em> aan de Universiteit van
Freiburg, trouwt zijn jeugdliefde, Sophie Wertheim, een
wiskundige (na haar dood zal hij nog twee keer
hertrouwen), en gaat werken bij een
uitgeverij/antiquariaat waarin zijn vader een aandeel
voor hem heeft gekocht. Tot hij <em>Sein und Zeit</em>
van Heidegger leest. Het boek slaat in als een bom en op
zijn dertigste gaat Marcuse terug naar de universiteit
om daar les te krijgen van Heidegger zelf. De liefde
bekoelt al snel als Heideggers nazisympathieën aan de
oppervlakte komen, maar zijn theorieën over technologie,
vervreemding en <em>Dasein</em> hebben een blijvende
invloed op Marcuse. Wanneer in 1933 Hitler aan de macht
komt, vertrekt Marcuse met zijn gezin naar Genève om te
gaan werken voor het marxistische onderzoeksbureau
Institut für Sozialforschung dat daar in ballingschap
zit. Twee jaar later verhuist het gezin mee naar New
York. Het instituut zal later bekend worden als de
Frankfurter Schule.</p>
<p>Naast onder anderen Max Horkheimer, Theodor Adorno,
Erich Fromm en (op afstand) Walter Benjamin groeit
Marcuse uit tot een van de bekendste namen van het
instituut. Het zijn allemaal joodse denkers die met
elkaar verbonden zijn in hun kritiek op het kapitalisme.
Ze combineren marxistische theorieën met hegeliaanse
dialectiek en inzichten uit de psychoanalyse, sociologie
en het existentialisme. Maar vooral zijn ze de eersten
die populaire cultuur serieus nemen als studieobject.
Hun onderzoek richt zich op film, muziek, kunst, mode en
tv om zo de werkingen van kapitalisme te ontleden, en
alle manieren waarop de burger geïndoctrineerd wordt om
in de pas te lopen.</p>
<p>Zonder de Frankfurter Schule zou er vandaag de dag niet
zo diepgravend worden geschreven, of een poging daartoe
worden gedaan, over Netflix-series als <em>Emily in
Paris,</em> de betekenis van Kanye West of die van
influencers. En zouden rechtse politici en columnisten
waarschijnlijk ook niet zo klagen over cultureel
marxisme of eventuele woke-invloeden (al is de omkering
op z’n zachtst gezegd ironisch): dankzij de Frankfurter
Schule zijn we gewend geraakt om massacultuur als drager
van ideologie te zien.</p>
<p>Het is een pessimistische club, veel uitwegen uit het
kapitalisme zien ze niet. Maar Marcuse geldt daarbij als
een uitzondering. Hij is degene die blijft geloven in de
mogelijkheid van een nieuw soort samenleving, een waarin
elk mens vrij is van zware arbeid, van uitbuiting, van
de strijd om het bestaan, en zich naar eigen inzicht kan
ontwikkelen. Als Marcuse ergens in geloofde en voor
vocht, is het wel individuele vrijheid, voor ieder
individu. In 1955 publiceert hij <em>Eros and
Civilization,</em> waarin hij het denken van Freud
verbindt met Marx en een pleidooi houdt voor een wereld
die in dienst staat van de levensinstincten in plaats
van de doodsdriften. Het boek brengt hem internationale
erkenning. Maar het is <em>De eendimensionale mens,</em>
uit 1964, dat van Marcuse op zijn 66ste een filosofische
superster maakt.</p>
<p>Wereldwijd worden er miljoenen exemplaren van <em>De
eendimensionale mens</em> verkocht, het werk zal
uitgroeien tot het handboek van de protestgeneratie. Een
van de activisten die diep door hem beïnvloed wordt is
de zwarte filosoof en feminist Angela Davis. Hij gaf ons
de filosofie, schrijft ze in 2019 over haar oude
universiteitsdocent, om de strijd voor ‘zwarte
bevrijding, vrede en genderrechtvaardigheid’ te
verdiepen, en was een inspiratie in ‘de onbevreesde
manier’ waarop hij protestbewegingen ondersteunde.</p>
<p>Het is niet redelijk en logisch om deze wereld te
accepteren zoals hij is, liet Marcuse zien. Het kan
anders, beter, er is een andere wereld denkbaar</p>
<p>Zelfs al was Marcuse het lang niet altijd eens met de
methoden van die bewegingen en was de revolutie een stuk
verder weg dan ze zelf dachten, ze brachten wel
‘broodnodige frisse lucht’ in een verstikkende status
quo.</p>
<p>In <em>De eendimensionale mens</em> analyseert Marcuse
hoe het technologisch productieapparaat zijn ideologie
middels politiek, media, kunst en wetenschap oplegt.
Maar minstens zo belangrijk is dat hij impliciet het
proletariaat herdefinieert. Niet langer is het de
arbeidersklasse die de revolutie kan (en zal)
ontketenen, zij wordt uitgebreid naar wat we
tegenwoordig het precariaat noemen: armlastige
studenten, flexwerkers, werklozen en iedereen die op een
andere manier afwijkt van de norm. Want, schrijft
Marcuse: ‘Hun oppositie treft het systeem van buitenaf
en wordt daarom niet omgebogen door het systeem; het is
een elementaire kracht die zich niet aan de regels van
het spel houdt en daardoor laat zien dat het spel vals
is opgezet.’ Zij bezitten de macht van De Grote
Weigering, zoals Marcuse het noemde. Een weigering tegen
de wereld zoals zij is, tegen de heersende
technologische rationaliteit en de daaruit volgende
onderdrukking en uitbuiting.</p>
<p>Het waren de jaren zestig en heel even leek die Grote
Weigering zich inderdaad te voltrekken. In de Verenigde
Staten kwam New Left op, in Parijs braken
studentenopstanden uit, in Nederland hadden we Provo.
Overal verhieven mensen hun stem om zich te verzetten
tegen kapitalisme, materialisme en consumentisme, en om
een nieuwe wereld te eisen. Het doel was niets minder
dan de massa’s te bevrijden van het technologisch
productieapparaat. <em>‘Sous les pavés, la plage!’</em>was
de alomtegenwoordige leuze: onder het plaveisel het
strand! Lang zou dit echter niet duren.</p>
<p>In feite had Marcuse het al voorspeld, want zo
optimistisch was hij nu ook weer niet. In <em>De
eendimensionale mens</em> benadrukt hij keer op keer
hoe het systeem protest onschadelijk maakt door het te
coöpteren en te reduceren tot een product. Kapitalisme
verslaat tegenstand niet, maar lijft die in. En dat
gebeurde ook met de protestgeneratie.</p>
<p>Het bedrijfsleven boog het revolutionaire elan,
bevrijding voor iedereen, om in de zoektocht naar
persoonlijke bevrijding (voor een uitgebreide analyse
van dit proces: zie de documentaire <em>The Century of
the Self</em> van Adam Curtis). Onderscheid jezelf!
Vind je ware ik. En doe dat vooral via de producten die
je koopt, je auto, je schoenen, de cursus die je hebt
gevolgd. Langzamerhand maakten de guerrillakleding en
opgeheven vuisten zo plaats voor yogaretraites en
zelfexpressie. De radicalen van weleer werden hippies.
Het doel was niet langer om de massa’s te bevrijden van
een onderdrukkend systeem, voortaan moest je jezelf
bevrijden van de onderdrukking van de massa. De eigen
identiteit werd het allerbelangrijkste: wie ben ik, wat
wil ik, waar sta ik voor? En hoe wordt dat Ik erkend?</p>
<p>Dit is hoe het werkt, schrijft Marcuse in <em>De
eendimensionale mens,</em> zelfs het spirituele en
metafysische wordt gecoöpteerd. ‘We zien vrij veel
dingen als “Deze week gemeenschapsmis”, “Eén uur voor
God”, “Zen”, existentialisme, de levenswijze der
beatjeugd enz. Maar deze manieren om te protesteren en
te transcenderen staan niet meer in tegenstelling tot de
status quo en zijn niet meer negatief. Ze zijn eerder
het ceremoniële deel van het praktische behaviorisme, de
onschadelijke ontkenning ervan, en worden door de status
quo snel opgenomen als deel van zijn gezonde voeding.’</p>
<p>Denk vooral ook aan de manieren waarop yoga en
mindfulness tegenwoordig worden ingezet om een burn-out
te voorkomen of de zwarte vierkantjes op Instagram die
een protest tegen racisme moeten vormen.</p>
<p><span>Bevinden de hippies zich</span> tegenwoordig op
rechts? De polen lijken in elk geval te zijn omgedraaid.</p>
<p>In de jaren zestig heerste vooral aan de linkerkant van
het politieke spectrum het wantrouwen tegen de
gevestigde orde. Dit was de hoek waar waarheid als een
constructie gold (ook-maar-een-mening), hier bloeide de
<em>counterculture,</em> klonk de oproep tot burgerlijke
ongehoorzaamheid, wilde men eigen mediakanalen
oprichten, bouwde men eigen communes. Vrijheid was het
toverwoord, en die bevond zich buiten de burgerlijke
massa. Tegenwoordig daarentegen zijn het Donald Trump en
Thierry Baudet die hun eigen mediakanalen opzetten.
Roepen zij op tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Plaatsen
hun aanhangers citaten van Martin Luther King op sociale
media, <em>‘one has a moral responsibility to disobey
unjust laws’,</em> zijn zij het die niets of niemand
meer vertrouwen en dromen zíj van hun eigen communes;
een Forumland bijvoorbeeld, of dorpjes opgekocht in
Portugal die ze ‘Freedom Ville’ dopen, zoals
horecaondernemer en antivaxxer Nadia Duinker <a
href="https://www.groene.nl/artikel/moe-van-de-strijd">in
het kerstnummer van <em>De Groene</em> vertelde</a>.</p>
<p>Vrijheid als leuze, als vaandel waaronder de strijd
wordt gevoerd, is geconfisceerd door rechts. En dat is
des te frustrerender omdat hun (uiterst elitaire)
voormannen meestal bij uitstek pro-kapitalistisch zijn,
racistische en fascistische sentimenten voeden,
autoritaire regimes steunen en een beleid voorstaan dat
de lagere of precaire klassen op geen enkele manier zal
verheffen. Hun vrijheid is niet voor de massa, niet voor
jou, tenzij je in staat bent te verhuizen naar Portugal.</p>
<p><span>Hetzelfde geldt voor</span> complotdenkers, niet
voor niets is er een grote overlap met (zelfverklaarde)
vrijheidsstrijders. Hun theorieën gaan altijd over
controle, de controle over lichaam en geest, de manieren
waarop we gestuurd worden, en onze vrijheden ingeperkt.
Marcuse en de Frankfurter Schule waren daar ook al mee
bezig, maar complotdenkers maken de controle letterlijk.
In hun theorieën is er altijd een boosdoener die achter
de schermen aan de touwtjes trekt. Een Bill Gates,
George Soros of babybloed drinkende Hillary Clinton
bijvoorbeeld. En toch valt die gedachtegang te
begrijpen.</p>
<p>In het technologisch productieapparaat, aldus Marcuse,
is overheersing omgezet in bestuur. Er is geen
tirannieke baas of opzichter meer, de ooit zo tastbare
oorsprong der uitbuiting is verdwenen ‘achter het
rookgordijn der objectieve rationaliteit.’ De machine
wordt draaiend gehouden door technici, wetenschappers,
planners en managers die zich met hun onderzoeken, apps
en managementcursussen voegen naar de status quo waarin
rationaliteit in dienst staat van productiviteit. Het
gevolg daarvan, aldus Marcuse, is dat de woede over dit
leven, over deze wereld, over de vijf minuten die je oma
in een verzorgingstehuis krijgt, zich nergens meer op
kan richten. ‘Haat en frustratie worden van hun speciale
doelwit beroofd.’ Er is niemand meer om de schuld te
geven, geen fabrieksopzichter, geen Scrooge, zelfs geen
politicus, aangezien de politiek zelf, eigenhandig, een
groot deel van haar macht uit handen heeft gegeven. Door
privatisering, door een heilig vertrouwen in ‘de markt’,
door bijvoorbeeld internationale wetgeving door te
voeren die het voor multinationals mogelijk maakt om
overheden voor een tribunaal aan te klagen als ze vinden
dat nationaal beleid hun winsten bedreigt (het
zogenaamde ‘Investor-state dispute settlement’).</p>
<p>Maar de woede en frustratie over dit leven moeten
ergens heen. En, schrijft Marcuse: ‘Onder de repressieve
omstandigheden waarin mensen denken en leven, kan het
denken – iedere denkwijze die zich niet beperkt tot een
pragmatische oriëntatie binnen de status quo – alleen
maar reageren op de feiten door “erachter te kijken”.’
Wie los wil breken van de technologische rationaliteit,
van de statistieken en spreadsheets van technici en
managers, kan niet anders dan vanuit het licht de
schaduw in stappen. En voor zo iemand wordt alles
mogelijk.</p>
<p>Complotdenkers denken dat achter het rookgordijn een
poppenspeler staat, een dader, een boef die ons stuurt.
Je zou het de neoliberale uitleg van onderdrukking
kunnen noemen: centraal staat immers de opvatting dat
het leven is wat je er zelf van maakt, of in dit geval
wat de <em>evildoer</em> ervan maakt, en dat hij zijn
plannen precies zo uitgevoerd kan krijgen als hij had
bedacht. Maar uiteindelijk maakt deze redenering de
werkingen van ideologie alleen maar onzichtbaarder.</p>
<section>
<figure>
<img data-zoomable="true"
data-zoom-src="/uploads/image/file/000/031/268/large_461506e5-bddc-40d9-9cfa-68928817e6fa.jpg"
src="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/031/268/large_461506e5-bddc-40d9-9cfa-68928817e6fa.jpg"
class="moz-reader-block-img" width="1248"
height="936">
<figcaption>
Demonstrant tegen corona maatregelen, Amsterdam, 3
oktober 2021
<span><span>©</span> Jet Budelman / De Beeldunie</span>
</figcaption>
</figure>
</section>
<p><span>Er heeft zich een</span> counterrevolutie
voltrokken, schreef Marcuse in 1972 in <em>Counterrevolution
and Revolt</em>. Eind jaren zestig sloeg het
technologisch productieapparaat terug. Via de al eerder
genoemde verkoop van ‘private rebellie’. Maar ook door
middel van grof geweld. Wereldwijd worden
studentenopstanden tegen imperiale regimes met harde
hand neergeslagen. In landen als Indochina, Indonesië,
Pakistan en Soedan worden bloedbaden aangericht onder
alles wat communistisch heet te zijn. Zwarte ‘radicalen’
als Malcolm X, Martin Luther King en Fred Hampton worden
vermoord.</p>
<p>Het doet Marcuse inzien dat er een nieuwe manier van
verzet nodig is. Hij wordt praktischer. Een van de
dingen waar hij in <em>Counterrevolution and Revolt</em>
daarom voor pleit is een ‘lange mars door de
instituties’. Links, zo meent hij, moet het systeem van
binnenuit veranderen, door het spel juist mee te spelen.</p>
<p>In de theorieën van complotdenkers is er altijd een
boosdoener die achter de schermen aan de touwtjes trekt.
Bill Gates of babybloed drinkende Hillary Clinton
bijvoorbeeld</p>
<p>En misschien, zou je terugkijkend kunnen concluderen,
is dat wel gelukt. Heeft links zich inderdaad cruciale
posities toegeëigend binnen het systeem. Alleen lijkt ze
daarbij haar oorspronkelijke doel te zijn vergeten: de
bevrijding van de massa’s.</p>
<p>Complotdenkers hebben zelden tot nooit gelijk over de
manieren waarop het individu onderdrukt wordt
(microchips, chemtrails, 5G of reptielmensen) en het is
daarom maar al te makkelijk om ze weg te zetten als
irrationeel, gek of gewoon kwaadaardig. Maar ondertussen
zijn er genoeg uiterst weldenkende mensen die zich om
dezelfde dingen zorgen maken.</p>
<p>Neem bijvoorbeeld The Great Reset, een van de
kroonjuwelen in het complotdenken. Dit is een
toekomstscenario van het World Economic Forum, en de
titel van het boek van <span>wef</span>-voorman Klaus
Schwab voor een hervorming van de wereldeconomie waarmee
volgens complotdenkers een linkse agenda wordt uitgerold
van ontvolking, onteigening <em>(’You’ll own nothing
and be happy’)</em> en gedwongen toediening van
coronavaccins om ouderen alvast uit de weg te ruimen. De
interpretatie van complotdenkers is vaak zo
fantasierijk, schiet zo alle kanten op, dat veel mensen
inmiddels ten onrechte denken dat die Great Reset
helemaal niet bestaat.</p>
<p>Op de website van Instituut Clingendael legt Bob de
Wit, hoogleraar aan Nyenrode, echter goed uit wat het
plan van het <span>wef</span> dan wél behelst. Wij
bevinden ons in een overgangsfase, schrijft hij, in de
manier waarop economische waarde wordt gecreëerd. In de
top van de grootste ondernemingen staan geen industriële
bedrijven meer, maar digitechbedrijven (zoals Google en
Apple), beleggers en banken, en farmaceuten. Deze
bedrijven zijn inmiddels zo groot dat het in feite <em>corporate
states</em> zijn. The Great Reset pleit voor een
stakeholderkapitalisme waarin de partijendemocratie op
nationaal niveau plaats moet maken voor een samenleving
op wereldschaal, waarin supranationale organisaties als
VN en <span>who</span> samen met corporate states de
regie krijgen.</p>
<p>Tijdens de coronacrisis, schrijft De Wit, profiteerden
corporate states al van de maatregelen ‘door een
verkoopexplosie van vaccins en testen, omzetrecords bij
digitale-technologiebedrijven en hoge rendementen van
mondiale investeerders en beleggers.’ Gewone burgers, en
de nationale democratieën die hun belangen moeten
dienen, hebben onder de Great Reset echter weinig te
winnen, sluit De Wit af.</p>
<p>Of anders gezegd: zeker vanuit linkse hoek zou je wel
wat meer aandacht voor de plannen van het <span>wef</span>
mogen verwachten.</p>
<p>Hetzelfde geldt voor de invoering van een technostaat,
zoals complotdenkers het noemen: een <em>surveillance
society</em> waarin wij allemaal getagd en gelabeld
zijn en overal een QR-code voor nodig is. Wie wel eens
een column van Maxim Februari leest, toch bepaald geen
wappie, weet echter dat die angst niet ongegrond is. De
lobby achter de schermen van onder meer
digitechbedrijven om een digitaal paspoort en
toegangssysteem te ontwikkelen is gigantisch.</p>
<p>Er zijn genoeg vraagtekens te zetten, genoeg twijfels
te uiten en elk wantrouwen tegen de farmaceutische
industrie, met haar lange geschiedenis van corruptie,
fraude en misleiding van het publiek over de veiligheid
van medicijnen (of over de verslavende effecten ervan,
zie bijvoorbeeld de documentaire <em>The Crime of the
Century)</em> lijkt mij meer dan gezond, zeker nu de
winsten zo onvoorstelbaar groot zijn.</p>
<p>Maar in plaats daarvan ontpoppen mensen zich aan de
linkerkant van het politieke spectrum steeds meer tot
hoeder van de status quo. Ze roemen hun eigen
redelijkheid, kloppen zichzelf op de borst voor hun
geloof in cijfers en dé feiten. Tijdens de coronacrisis
steunden ze hartstochtelijk dictaten die in besloten
ruimtes met onverkozen commissies waren uitgedacht en
vervolgens werden afgekondigd op persconferenties,
zonder dat daar een politiek of maatschappelijk debat
aan vooraf was gegaan. Zonder dat zo’n debat überhaupt
mogelijk was omdat het kabinet intrinsieke waarden (als
in: wat vind je belangrijk?) volledig
instrumentaliseerde naar een technologische
rationaliteit van R-waardes of het aantal vrije
ic-bedden.</p>
<p>Zogenaamd kapitalismekritische columnisten die
doorgaans graag orakelen over solidariteit bleken geen
enkele moeite te hebben om ongewenste elementen
overboord te duwen (meedoen en anders hoepel je maar
op). Ongevaccineerden werden weggezet als tuig, als een
infectiehaard, de columnisten maakten zich hard voor 2G
en een vaccinatieplicht. Ze meenden dat je geen zorg
verdient als je niet de juiste, want gezonde, keuze
maakt. Ze presenteerden het zetten van een prik als
moreel wapenfeit, een uiting van burgerplicht. Ze
offerden maar al te makkelijk individuele rechten en
vrijheden op aan het belang van de massa.</p>
<p>De overheid had het leger moeten inzetten ‘om de
opstandelingen terug te dringen onder het nationale
gezag’, schreef zo’n linkse vrijdenker onlangs volgens
een klassiek rechts paradigma.</p>
<p>De Ander, degene die niet denkt en voelt en kijkt als
jij, lijkt de vijand te zijn geworden. Links reduceert
steeds gretiger grote sociaal-politieke kwesties tot een
moreel probleem. Er wordt gedaan alsof het aan jou, aan
jou alleen, is om de juiste keuze te maken, of het nu
racisme, seksisme of vaccinaties betreft. Een juiste
keuze die linkse denkers, vanzelfsprekend, al menen te
hebben gemaakt.</p>
<p>Het is de linkse variant van het neoliberale discours.
Ook hier weerklinkt immers de ideologie dat het leven is
wat je er zelf van maakt. Dat jij jezelf vormgeeft, ja,
dat je zelfs heer en meester bent over je eigen denken,
en dat denken ook naar believen kunt veranderen, als je
maar, heel rationeel, de juiste argumenten volgt, de
juiste boeken leest, genoeg zelfonderzoek doet en jezelf
zo de juiste blik aanmeet. Maar ook dit, zou Marcuse
zeggen, dat weet ik bijna zeker, is slechts deel van de
gezonde voeding van de status quo.</p>
<p><span>Wat Marcuse probeerde aan</span> te tonen is
hoezeer we worden vormgegeven door onze omgeving, door
de waarden die daarin heersen, en hoe het technologisch
productieapparaat ‘een gedrag bevordert (en zelfs
vereist) dat de krankzinnigheid ervan aanvaardt’.
Kapitalisme is niet iets wat je kunt scheiden van het
dagelijks leven, zoals tegenwoordig vaak wordt gedaan,
alsof alleen sommige dingen kapitalistisch zijn,
marktwerking bijvoorbeeld, of de bedrijfsvoering van
Shell, die je kunt indammen of waaraan je je kunt
onttrekken. Kapitalisme is een alomvattend systeem dat
in de haarvaten van onze cultuur zit, van wie we denken
dat we zijn.</p>
<p>Aan de linkerkant van het politieke spectrum lijkt men
verleerd te zijn om met die brede blik naar de wereld te
kijken. Maar het verlies daarvan is groot. Dat
complotdenkers geloven in een babybloed drinkende
Hillary Clinton wordt mede veroorzaakt doordat er op
links geen alternatieve analyse klinkt van de manieren
waarop macht dan wél werkt. Dat vrijheid als leuze
geconfisceerd kon worden door rechts is zeker ook te
wijten aan het feit dat het voor links, in tegenstelling
tot gelijkheid of diversiteit, geen waarde van belang
meer lijkt te zijn. Het werd in ieder geval maar al te
makkelijk opgegeven.</p>
<p>Je hoeft geen complotdenker te zijn om de
technologische rationaliteit van virologen, farmaceuten
en managers vermomd als politici te wantrouwen. Het is
niet redelijk en logisch om deze wereld te accepteren
zoals hij is, liet Marcuse zien. Het kan anders, beter,
er is een andere wereld denkbaar. Een waarin niet
efficiëntie en groei centraal staan, maar de vraag wat
een <em>goed</em> leven is. Voor mens, dier en aarde.</p>
<p><b>Marcuse zou zeggen: niet complotdenkers zijn
krankzinnig, het is deze wereld die krankzinnig is. En
volgens hem was het enige waarlijk redelijke gedrag
dan ook: ‘de poging de omstandigheden teniet te doen
die de krankzinnigheid veroorzaken’.</b></p>
<b>
</b>
<p><b>Of zoals Menno Wigman dichtte: ‘Maak kapot wat jou
kapot maakt.</b>’</p>
<p>Op 25 februari verschijnt het essay <em>De grote
weigering</em> van Marian Donner bij Prometheus. Op 3
maart is er een boekpresentatie in De Balie. Bestel
kaarten via debalie.nl</p>
</section>
</div>
</div>
</div>
<div> </div>
<div aria-owns="toolbar"></div>
</div>
</body>
</html>