<html>
<head>
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<p>Dank voor dit artikel, nu hoef ik de VN niet te gaan halen. (Die
in Venlo niet meer te koop want de AKO is opgedoekt)<br>
</p>
<p>Ik neem aan dat bij jouw geen enkel van je klimaatwoorden op
jezelf van toepassing is. Bij jouw is er enkel sprake van een
burgermanscrisis, wellicht...<br>
</p>
<p>De burgermanscrisis heeft slechsts een beperkte toekomsthorizon
(crisis van de week) en ziet andere bedreigingen.</p>
<p>Mag ik je toekomstvisie over pakweg 10, 20 jaar vragen? Hoe ziet
onze leefwereld er dan uit? Bestaat deze titanische lijst dan nog?<br>
</p>
<p>Inderdaad, we zijn bezig de dekstoelen van de Titanic een beetje
aan het verschuiven... Het is algemeen bekend dat de MIT studie
uit de jaren 70 over de Kollaps van de civilisatie nog steeds op
koers ligt. De schok van dit inzicht lijkt niet overal door te
dringen door de cultivering van de burgermanscrisis en de
proxy-oorlog tegen Rusland.<br>
</p>
<p>R.O.</p>
<br>
<div class="moz-cite-prefix">On 3/25/23 19:10, Dr. Marc-Alexander
Fluks via D66 wrote:<br>
</div>
<blockquote type="cite"
cite="mid:6b2636a56adf6025378b32468c0596fd@combidom.com">Bron:
Vrij Nederland
<br>
Datum: 23 maart 2023
<br>
Auteur: Elke van Riel
<br>
URL: <a class="moz-txt-link-freetext" href="https://www.vn.nl/wouter-kusters-klimaatwanhoop/">https://www.vn.nl/wouter-kusters-klimaatwanhoop/</a>
<br>
<br>
<br>
Klimaatwanhoop is een reele gemoedstoestand, volgens filosoof
Wouter Kusters
<br>
----------------------------------------------------------------------------
<br>
<br>
De gevolgen van klimaatverandering en ecologische crisis werkelijk
tot je laten doordringen, veroorzaakt onherroepelijk stress, zegt
filosoof Wouter Kusters. 'Als je het monster in de bek kijkt, ga
je het beter begrijpen en kun je beter bepalen hoe je ermee wilt
omgaan.'
<br>
<br>
Zijn we niet vooral bezig de dekstoelen op de Titanic te
herschikken? In zijn net verschenen boek Schokeffecten.
Filosoferen in tijden van klimaatverandering stelt filosoof Wouter
Kusters (56) meer van zulke ongemakkelijke vragen. Het draait
daarin niet om het zoeken naar oplossingen, maar om diepgravende
analyse. Zijn focus ligt bij wat hij noemt 'de sombere delen van
de klimaatbezorgdheid': trauma, angst en depressie. 'Ik wil de
diepte verkennen en onderzoeken wat er gebeurt als de
doemberichten echt tot je ziel doordringen,' zegt hij in zijn
kantoortje in een bedrijfsverzamelgebouw in het Zuid-Hollandse
Reeuwijk.
<br>
<br>
Negatieve gevoelens worden vaak beschouwd als sta-in-de-weg voor
praktische klimaatactie, en daarom gaan we te snel naar optimisme,
vindt Kusters. 'Al snel wordt de gapende leegte van de ondergang
aangekleed met woorden. Met maatregelen, verklaringen, discussies,
acties, relativeringen, woorden over woorden, praktische
uitwerkingen, uitvoerbare oplossingen,' schrijft hij in
Schokeffecten.
<br>
<br>
De titel verwijst naar het moment waarop mensen zich plotseling
realiseren dat klimaatverandering een existentiele bedreiging is.
Kusters noemt dat 'O shit, we are really in trouble'-momenten en
mentale tipping points, omdat mensen daarna blijvend veranderd
zijn. Niet iedereen beleeft dat zo, beseft hij. 'Je krijgt een
schok als je wereldbeeld aan diggelen gaat, omdat je merkt dat je
ideeen over hoe het allemaal in elkaar zit en waar het heengaat
met de wereld niet meer kloppen. Maar voor jonge mensen is de kans
groter dat dit al bij hun wereldbeeld hoort.'
<br>
<br>
<br>
COLLAPSOREALIST
<br>
<br>
Een belangrijke schok voor hemzelf was het interview 'Het is al te
laat' met de Australische klimaatexpert en hoogleraar publieke
ethiek Clive Hamilton in Vrij Nederland, in 2014. 'Hamilton is een
collapsorealist en gaat ervan uit dat we afstevenen op de afgrond
en dat hooguit nog kunnen afremmen. Vervolgens las ik zijn boek
Requiem for a Species en allerlei artikelen over
klimaatverandering en werd het dieper en naarder.'
<br>
<br>
Kusters heeft met tussenpozen vijf jaar aan zijn boek gewerkt. In
die periode zag hij het bewustzijn rond klimaatverandering
enerzijds sterk toenemen. Zo werd het een politiek thema. Tegelijk
dringen de sombere boodschappen nog altijd niet werkelijk door het
pantser van alledaagsheid heen en gaat het roer onvoldoende om,
constateert hij. 'Op het Journaal zie je hoe mensen massaal op
vliegvakanties blijven gaan en in kranten staan advertenties voor
verre reizen onbeschaamd naast artikelen over klimaatverandering.'
<br>
<br>
<br>
Als we de dreigingen van klimaatverandering en ecologische
destructie werkelijk tot ons laten doordringen, leidt dat tot
stress en de reactie daarop is: vechten, vluchten en bevriezen,
schrijf je. Waarom hamer je erop dat we niet moeten volstaan met
de eerste twee, maar ook moeten bevriezen?
<br>
<br>
'Dat gaat over stilstaan en reflecteren en in de diepte durven
kijken. Het is een confrontatie met onze existentiele angst, het
besef dat we er nu zijn, maar dat we er in de eeuwigheid niet zijn
en dat het leven vluchtig is. Om echt te zijn en te leven, moet je
iets met de gedachte van de dood en het niets. Angst voor het
niets is een existentiele laag in de mens en als je daaronder
lijdt, kun je niet zeggen: die angst moet weg. Dat geldt ook voor
klimaatangst. Het is belangrijk dat je daar iets mee doet, hoewel
die angst onoplosbaar is. Want ook als er opeens een wondermiddel
tegen klimaatverandering zou komen, blijven we sterfelijk. Maar
door te filosoferen over de gedachte dat de gehele mensheid
misschien ten onder gaat, kun je je ertoe verhouden. Net zoals je
je verhoudt tot het besef van je eigen dood.
<br>
<br>
Door de klimaatangst spelen nog twee andere vormen van angst. De
eerste is de directe angst voor als het misgaat en je in een
levensbedreigende situatie komt met doorbrekende dijken, orkanen
of voedseltekorten. Vluchten is een goede reactie als de dijken
doorbreken. Tussen de existentiele angst en de directe angst zit
ook nog wat ik de obsessionele angst noem. Die gaat erover dat je
controle wilt hebben over wat er in de verre toekomst kan gebeuren
en wellicht nog te verhinderen valt. Daarvoor is vechten nodig. Er
zijn dus drie soorten reacties op drie soorten angst die met
verschillende situaties te maken hebben. Waarbij sommige
karaktertypes geneigd zijn tot de ene reactie, en andere juist tot
een andere. Maar we hebben alle drie de reacties nodig.'
<br>
<br>
<br>
Je noemt klimaatstress een trauma over gebeurtenissen in de
toekomst dat we - net als een gewoon trauma - moeten doorleven.
Waarom is dat zo belangrijk?
<br>
<br>
'Als je de stress en angst niet meer ontwijkt, maar recht in de
ogen kijkt en erdoorheen gaat, kun je tot een herorientatie en
nieuwe inzichten komen. Wereldbeelden en zelfbeelden breken dan in
gruzelementen en uit de scherven kan weer iets nieuws worden
gemaakt. Ik kom in mijn boek niet met antwoorden. Ik onderzoek hoe
we die schok kunnen verwerken, zowel individueel als collectief,
hoe we kunnen laveren op die angst, en hoe je kunt wisselen tussen
die verschillende niveaus: vluchten, vechten en bevriezen. En ook:
hoe je ermee kunt omgaan zonder het te psychologiseren. Want door
het lijden te zien als iets van de psyche wordt het
weggepsychologiseerd.'
<br>
<br>
<br>
Het wordt dan ook geindividualiseerd?
<br>
<br>
'Ik verzet me tegen het idee dat die angst iets zou zijn van het
individu, iets dat kan worden gemanaged. Als het enige wat die
schok teweegbrengt is: ben jij angstig of wanhopig, dan helpen we
je wel, want we hebben een therapie en dan praten we je moed in en
is het weg, dan is er niks gebeurd. Ik wil laten zien dat
klimaatwanhoop een belangrijke en reele gemoedstoestand is bij
veel mensen. En dat je daar wat mee kunt doen, innerlijk en
uiterlijk. En dat het niet een toestand is die je met termen als
doemdenken of alarmisme aan de kant moet schuiven.'
<br>
<br>
<br>
Waardoor mensen zich schamen dat ze te 'zwaar op de hand' zijn?
<br>
<br>
'Of: 'Ik denk dat we allemaal ten onder gaan, maar dat hoor ik
niet te denken, want ik moet een positieve klimaatactivist zijn en
ik mag niet zeuren, maar moet doen.' Ik ben juist erg voor
'zeuren'.
<br>
<br>
Sommige mensen kijken niet meer naar het nieuws en denken: ik doe
wel braaf wat ze vragen en zal m'n afval scheiden en neem minder
de auto en zo. Maar als je wilt omgaan met die schok en de wereld
en je eigen plaats daarin wilt verhelderen, dan moet je rondom die
schok verschillende verhalen hebben. Dan voldoet het niet om een
verhaal te vertellen en te komen met een soort wetenschappelijke
verklaring die zegt: hier is het begonnen en dat is de oorzaak en
dit is de oplossing, namelijk vechten.
<br>
<br>
Zo las ik laatst een interview met schrijver en activist George
Monbiot in VN. Daarin zette hij helemaal in op precisiefermentatie
voor voedselproductie wereldwijd. Die techniek is volgens hem nu
al erg goed en de veeteelt kan dan helemaal weg. Inhoudelijk
prima, maar het is een oplossing in het vechten. Als je alleen
maar praat over hoe die transitie moet, is dat onvolledig. Andere
gesprekken zijn ook nodig, zoals met de mensen die het totaal niet
meer zien zitten en helemaal in een depressie zitten. Daar zitten
veel jongeren tussen.'
<br>
<br>
<br>
TUSSEN KLIMAATPANIEK EN WAANZIN
<br>
<br>
Een belangrijk deel van Schokeffecten gaat over de raakvlakken
tussen klimaatpaniek en waanzin. Daarin stelt Kusters onder meer
de vraag wie er nu gek is; is dat wie de schok tot zich door laat
dringen, of degene die dingen zegt als: 'Ja jongen, we gaan
eraan,' en vervolgens overgaat tot de orde van de dag?
<br>
<br>
Eerder schreef Kusters twee goed ontvangen boeken over waanzin en
filosofie. Zelf maakte hij twee keer een psychose door, op zijn
twintigste en op zijn veertigste. Hij ziet parallellen tussen
klimaatpaniek en de symptomen van een psychose. Zo gaat het bij
allebei om een existentiele worsteling, waarbij iemand buiten het
alledaagse, routineuze leven treedt. Ook is het in beide gevallen
een transformatieve ervaring. Verder is er sprake van een
onconventionele taal om inzichten te verwoorden en problemen die
andere mensen liever niet zien of ontkennen te duiden. 'En wie die
schok doorleeft, ziet overal signalen van de klimaatcatastrofe,
zoals mensen in een psychose allemaal betekenisvolle tekens zien,'
zegt hij.
<br>
<br>
De psychotische ervaring noemt Kusters een uitvergroting van het
gevoel van vervreemding dat ook hoort bij klimaatangst. 'Vooral
voor jongeren kan het gaan voelen alsof de normale wereld schijn
is. Een gevoel van: deze wereld is fake, iedereen doet maar alsof
het goed is, maar onder de oppervlakte is de wereld verrot. Als je
het eenmaal doorziet, zit dat een beetje tegen waanzin aan, dan
kun je echt derealiseren (de wereld om je heen als onwerkelijk
ervaren, red.). Dat wordt bijna psychotisch. Daarom zeg ik: kijk
ook naar mensen die in een andere geestestoestand zijn, zoals
mensen met een psychose, want daar valt iets van te leren,
wellicht. Zoals je ook iets kunt leren van jongeren die stoppen
met hun studie en zich aansluiten bij Extinction Rebellion, of
soep over kunst gooien. Dat is hoe zij met die schok omgaan.'
<br>
<br>
<br>
Je houdt rekening met 'de dood van alle volkeren en toekomsten'.
Zie je het echt zo zwart?
<br>
<br>
'Dat is het meest extreme scenario. Maar ik zie dat niet alleen
als een gedachte waarmee het leuk is om even te spelen, zoals in
een rampenfilm. Er zijn wel aanwijzingen dat het die kant opgaat.
<br>
<br>
Veel jongeren hebben niet meer het idee dat het vooruitgaat in de
wereld. Mijn generatie heeft dat wel lang gedacht. We dachten dat
onderwijs, kennis, technologie en samenwerking ons verder zouden
brengen. Dat dit niet zo is, is een schok.
<br>
<br>
In de geschiedenis van de filosofie speelt het idee van
vooruitgang een ontzettend grote rol. De filosofische Verlichting
ging over het afwerpen van de ketenen, je vrijmaken en het idee
dat kennis macht over de natuur is. Adorno en de kritische school
plaatsten daar later wel kanttekeningen bij, maar daarin zat nog
de hoop dat de mens door die kritiek voor verheldering en
verbetering zou zorgen.'
<br>
<br>
<br>
Inmiddels heeft ons zelfbeeld gevoelige deuken opgelopen?
<br>
<br>
'Ja, als je kijkt hoe het er nu voorstaat met de wereld, ontkomen
we niet aan het besef dat klimaatverandering een probleem van en
in onszelf is. Ons gebruik van fossiele brandstoffen heeft veel
welvaart, gezondheid en andere verworvenheden van de moderniteit
opgeleverd. Maar het leidt nu ook tot ontzettend veel
vernietiging, tot ondergang van de natuur en van allerlei andere
vormen van leven waarmee we verbonden zijn en waarvan we
afhankelijk zijn.'
<br>
<br>
<br>
'We hebben,' schrijf je, 'de band met het heilige doorgesneden'.
Moeten we die herstellen, willen we als soort nog een kans maken?
<br>
<br>
'Dat denk ik wel. Leven en dood, ondergang en tijd: het zijn
existentiele zaken waarbij je helemaal niks hebt aan een strikt
wetenschappelijke benadering. Dan weet je namelijk nog niet waarom
we uberhaupt die klimaatcrisis zouden moeten vermijden. Want de
wetenschap zegt niet dat je moet leven, of dat je moet zorgen voor
je kinderen, of voor andere wezens. De wetenschap zegt alleen: als
dit je doel is, is je middel dit of dat, maar het doel zelf kun je
niet uit de wetenschap halen. Het is historisch zo gegroeid dat
religie een claim legt op het heilige, maar mij gaat het om diep
ecologisch denken. Daarbij kunnen noties van heiligheid een rol
spelen. Al zie ik ook in deep ecology niet 'de' oplossing.
<br>
<br>
De klimaatcrisis betekent de mogelijke ondergang van de hele
mensheid en heeft schokkende gevolgen voor het hele ecologische
weefsel. We zitten al in een massa-extinctie. Dat confronteert ons
met vragen als: gaat het niet om meer dan ons hier en nu, of dat
de mens overleeft? Als je vanuit die angst alleen aan vluchten of
vechten denkt, kom je tot egocentrische of etnocentrische
oplossingen voor het klimaatprobleem, want dan gaat het alleen om
jezelf en jouw groep.
<br>
<br>
Door die bevriesreactie, door erover na te denken, niet alleen op
een wetenschappelijk-technocratische manier, maar ook op een
filosofische manier, kom je bij dieperliggende vragen als:
waarvoor en waartoe? Dan heb je het over waarden. En in de verte
zit dan dat heilige, uiteindelijk. Dat gaat erover dat je die
waarden niet kunt omzetten in kwantiteiten en berekenbare eenheden
die je vervolgens kunt gaan managen.
<br>
<br>
De klimaatcrisis kan niet worden weggewerkt of opgelost met de
ontwikkeling van technologieen. Want je moet ook weten: waar
willen we heen? Dan moet je die schok niet vermijden en zo snel
mogelijk naar de vlucht- of vechtmodus gaan om naar oplossingen te
zoeken, maar verder kijken en nadenken over wat die schok te
betekenen heeft voor wat de mens eigenlijk is.'
<br>
<br>
<br>
Leidt dat tot het besef dat we moeten leren leven binnen
ecologische grenzen?
<br>
<br>
'Als er al een soort conclusie is, is het dat de groei zal stoppen
en dat er krimp komt, vanwege die grenzen. Het ecomodernisme
verwacht heil van de technologie. Daar kan ik kort over zijn: was
het maar waar... Tegelijk is technologie niet het kwaad. Daar zit
ook hoop. Technologie bemiddelt tussen mensen onderling en tussen
mens en natuur, het is een medium. Maar het kan natuurlijk ook een
bedreiging vormen.'
<br>
<br>
<br>
WE ZIJN VERSLAAFD
<br>
<br>
In het derde deel van Schokeffecten gaat Kusters kritisch in op de
ideeen van een groot aantal klimaatdenkers. Naast filosofen als
Bruno Latour, Timothy Morton en Michel Serres bespreekt hij minder
bekende of radicale denkers en stromingen als deep ecology,
anti-natalisme en ecofascisme. Ook gaat hij in een diepgravende
zoektocht naar de oorzaken van de ecologische crisis terug in de
tijd, terug naar de neoliberalisering in de jaren tachtig, de
welvaartsexplosie na de jaren zestig, de ontdekking van olie, de
industriele revolutie en het kapitalisme en kolonialisme en het
ontstaan van de landbouw. Het brengt hem op de vraag of wijzelf
als soort het probleem zijn. 'Aan de ene kant geeft het inzicht
dat de wereldondergang al heel lang gaande is enige rust. Maar je
realiseert je dan ook dat de oorzaken veel dieper liggen. Het
besef dat we een miniem onderdeel in de machinerie van de tijd
zijn, geeft een gevoel van nietigheid. Dat leidt tot wat sommigen
misschien doemdenken noemen, maar wat je ook collapsorealisme zou
kunnen noemen. Want de CO2-uitstootgrafieken laten zien dat het
alleen maar doorgaat. De enige keren dat het wat minder was, kwam
dat door externe factoren: door corona en door de financiele
crisis van 2008. De olie zit in alle porien, we zijn verslaafd aan
wat die ons biedt.'
<br>
<br>
<br>
Onze olieverslaving komt aan bod in het nogal beangstigende
hoofdstuk 'Monsters, machines en mensen'. Daarin beschrijf je hoe
we een superorganisme hebben gecreeerd dat ons dreigt te
vernietigen.
<br>
<br>
'Als we het hebben over wat er bestaat in de wereld, hebben we het
over natuurlijke wezens, maar ook over bovenpersoonlijke actoren,
zoals 'de overheid', 'het Westen' en 'het kapitalisme'. Dan kun je
ook zeggen: er is een entiteit en dat is het monster - opgebouwd
uit kapitalisme, landbouw en onze olieverslaving - en wij zijn
daar onderdeel van. En het enige wat dat monster wil is meer
fossiele brandstof omzetten en meer groei.
<br>
<br>
Het idee van een superorganisme heb ik van sociobioloog en
mierenonderzoeker Edward O. Wilson. Volgens hem is een mierenhoop
een levend wezen - een organisme - dat wil overleven. De
individuen genereren samen iets dat uitstijgt boven het
individuele, iets op sociaal niveau, met belangen. Zoals ook de
staat of Shell belangen heeft. De logica van de mierenhoop kan
ervoor zorgen dat individuele mieren zich opofferen voor de
mierenhoop.
<br>
<br>
Ecologisch econoom Nathan Hagen heeft het ook over een
superorganisme. Dat is wat sommige mensen 'het systeem' noemen,
dat ons in bedwang heeft en alsmaar meer wil en waartegen we
moeten vechten. Het is ook datgene waar we niet buiten kunnen,
want onze breinen zijn verslavingsgevoelig en het monster beloont
ons met plezier dat we niet kunnen missen. En alles wat we doen is
er onderdeel van. Maar uiteindelijk is het een verhaal, een
sprookje voor volwassenen. We leven met verhalen over monsters.'
<br>
<br>
<br>
Heeft dit monsterverhaal niet vooral een verlammend effect?
<br>
<br>
'Dat hoeft niet, want als je je eenmaal bewust bent van de
alomvattendheid van het systeem, het monster, dan geldt nog
steeds: ik kan er niets aan doen, dus ik ga er iets aan doen. Als
morgen de wereld vergaat, dan plant ik vandaag een boom. En dan
niet om mijn stemming om te buigen, of met het idee: ik word een
activistisch bomenplanter en als we honderdduizend bomen planten,
gaat het beter. Maar er is altijd een moment van vrijheid, in het
hier en nu.
<br>
<br>
De klimaatbeweging zegt: laat je niet door somberheid overmannen,
kom mee demonstreren en ga iets doen. Het idee is dat activisme
ook optimisme in zich sluit. Ik zeg: ga ook in die bevriesmodus en
bekijk het ruimer en van meerdere kanten. Daar kan activisme en
optimisme uit volgen, maar ook een meer gelaten en afstandelijke
houding van: het gaat allemaal toch ten onder, ik houd me gedeisd
en ga niet naar die klimaatdemonstratie, maar geniet van de tuin
die er gewoon nog is.'
<br>
<br>
<br>
Of: ik schrijf een boek?
<br>
<br>
Lacht: 'Ja, precies. Het meer doorleven en je bewuster zijn van
die diepere historische en filosofische dimensie en daarbij
stilstaan, staat niet in contrast met iets doen. Als je het
monster in de bek kijkt, ga je het beter begrijpen en kun je beter
bepalen hoe je ermee wilt omgaan. Dat kan ook juist leiden tot
actie. Als je een jongere bent en je pikt niet dat het monster er
is, valt het te beargumenteren, zoals Andreas Malm doet in zijn
boek over ecosabotage, dat de toestand van de wereld je ertoe
dwingt om benzineslangen door te snijden. Dat we dat niet doen en
een heleboel andere dingen wel doen, die ook gewoon bij ons leven
horen, en dat alles maar doorgaat, zonder dat we het er steeds
over hebben, is ook omdat je niet de hele dag in die afgrond kunt
kijken, of je er steeds van bewust zijn. Klimaatangst gaat over de
toekomst, maar we leven vooral in het nu. En dan ben je ook gewoon
weer blij als de zon schijnt.'
<br>
<br>
<br>
Je komt in je boek uiteindelijk uit bij 'filosofische paniek' in
plaats van de eerste paniek na de schok. Wat is er dan veranderd?
<br>
<br>
'Dan redeneer je de onderliggende angst niet meer weg, maar je
staat erbij stil en kunt je ten volle verhouden tot wat er
allemaal gebeurt in jezelf en de wereld, op een wijzere manier. Je
ervaart meer rust door het uitzoomen in de tijd.'
<br>
<br>
<br>
Is dat het omarmen van je lot?
<br>
<br>
'Ja, je accepteert het. Maar niet in de zin van: we kunnen er niks
meer aan doen, dus laat het allemaal maar gaan. Je onderkent: zo
is het. En laat ik vandaag een boom planten.'
<br>
<br>
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
<br>
WOUTER KUSTERS
<br>
<br>
Wouter Kusters (1966) is filosoof, schrijver en taalkundige. Na
zijn studie taalwetenschappen en een promotie in dat vakgebied
(2003), studeerde hij filosofie. Voor zijn boeken Pure Waanzin.
Een zoektocht naar de psychotische ervaring (2004) en Filosofie
van de Waanzin. Fundamentele en grensoverschrijdende inzichten
(2014) kreeg hij de Socrates Wisselbeker voor beste filosofische
boek. Filosofie van de Waanzin is vertaald in het Engels, Chinees
en Arabisch. Kusters werkt voor uitgeverijen en begeleidt auteurs.
Ook is hij actief binnen de Stichting Psychiatrie en Filosofie en
Stichting Waardenwerk. Hij woont met zijn vrouw en twee kinderen
in het Groene Hart.
<br>
<br>
Wouter Kusters, Schokeffecten. Filosoferen in tijden van
klimaatverandering, ISVW Uitgeverij, 364 pp., EU 29,95.
Boekpresentatie op 6 april bij Athenaeum Amsterdam.
<a class="moz-txt-link-freetext" href="https://isvw.nl/shop/schokeffecten">https://isvw.nl/shop/schokeffecten</a>
<br>
<br>
--------
<br>
(c) 2023 Vrij Nederland
<br>
_______________________________________________
<br>
D66 mailing list
<br>
<a class="moz-txt-link-abbreviated" href="mailto:D66@tuxtown.net">D66@tuxtown.net</a>
<br>
<a class="moz-txt-link-freetext" href="http://www.tuxtown.net/mailman/listinfo/d66">http://www.tuxtown.net/mailman/listinfo/d66</a>
<br>
</blockquote>
</body>
</html>