<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<p> </p>
<div id="toolbar" class="toolbar-container"> </div>
<div class="container" style="--line-height: 1.6em;" dir="ltr"
lang="nl">
<div class="header reader-header reader-show-element"><a
class="domain reader-domain"
href="https://www.groene.nl/artikel/onze-maatschappij-biedt-grond-voor-totalitair-denken">groene.nl</a>
<h1 class="reader-title">‘Onze maatschappij biedt grond voor
totalitair denken’</h1>
<div class="meta-data">
<div class="reader-estimated-time" dir="ltr">19-26 minutes</div>
<div class="reader-estimated-time" dir="ltr">
<div class="medium">
<p> <a class=""
href="https://www.groene.nl/auteur/frank-mulder">Frank
Mulder</a> </p>
<p> <time datetime="2022-08-03"> 3 augustus 2022 </time>
– <span class="display-none display-inline-block-ns">verschenen
in</span> <a href="https://www.groene.nl/2022/31">nr.
31</a> </p>
</div>
</div>
</div>
</div>
<hr>
<div class="content">
<div class="moz-reader-content reader-show-element">
<div id="readability-page-1" class="page">
<section>
<figure>
<img data-zoomable="true"
data-zoom-src="/uploads/image/file/000/033/357/large_ae301ae6-ba8e-461b-9aea-e6e8a32bd1ff.jpg"
src="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/033/357/medium_ae301ae6-ba8e-461b-9aea-e6e8a32bd1ff.jpg"
class="moz-reader-block-img" width="200" height="280">
<figcaption>
Volgens Desmet is er geen solidariteit tussen
individuen, maar alleen tussen individu en collectief.
Dat kan in het extreme leiden tot een paranoïde
toestand
<span><span>©</span> Selina de Maeyer</span>
</figcaption>
</figure>
<p><span>Tussen Nevele en Deinze,</span> bij Gent, ligt
het gehucht Meigem. Het bestaat uit niet veel meer dan
een kerkje en een straat. In deze omgeving, in een
woonkeuken met uitzicht op een grote moestuin, zit
psycholoog Mattias Desmet aan een houten tafel. Tot voor
kort was Desmet vooral bezig met zijn patiënten, in zijn
praktijk in Gent, en met de lessen die hij geeft aan de
Universiteit van Gent, waaronder cultuur- en
maatschappijkritiek.</p>
<p>Veel tijd zal hij daar niet meer voor hebben sinds de
publicatie van zijn laatste boek, <em>De psychologie
van het totalitarisme</em>. Hij gaf zestig lezingen in
drie maanden tijd en zet zich nu schrap voor de aandacht
uit het buitenland, nu het boek onder meer in het Engels
is vertaald. Inclusief aanbeveling van niemand minder
dan Eric Clapton, de gitarist, die de theorie van Desmet
een eye-opener vond en een verademing in een
verstikkende coronatijd.</p>
<p>Desmet doet onderzoek op het snijvlak van theorie en
praktijk en schreef onder meer een boek over
objectiviteit en meetbaarheid in de psychologie. In 2019
kreeg hij nog een oeuvreprijs van Nederlandse
psychotherapeuten die zijn onderzoek ‘pionierend’ vonden
en van een ‘zeer hoog niveau’. De laatste paar jaar
houdt hij zich bezig met het onderwerp groepsdenken. De
coronacrisis, en onze reactie daarop, was aanleiding
voor hem om zijn gedachten te bundelen in een boek. In
het kort: de tijd is rijp voor totalitarisme, juist
hier, in het liberale Westen. Gevaarlijk utopisch denken
vindt hier een vruchtbare voedingsbodem en steeds vaker
worden tegenstemmen gecensureerd. Niet door dictators,
maar door de groep. In plaats van een gemeenschap zijn
we een massa individuen die heel snel hetzelfde kunnen
gaan denken.</p>
<p>De roep om een sterke overheid die zich in het
privé-leven mengt, neemt al een tijdje toe, schrijft de
Vlaamse psycholoog in zijn inleiding. Dat begon al met
de strijd tegen het terrorisme, waarin de
inlichtingendiensten verregaande bevoegdheden kregen.
Maar het gebeurt ook in bijvoorbeeld de <em>woke</em>-beweging,
die wil dat een strenge moraal wordt afgedwongen. Ieder
object van angst dat zich aandient, versterkt de roep om
een overheid die de controle pakt. Door technologische
ontwikkelingen, zoals digitale paspoorten en digitale
munten, gaat dit proces steeds sneller, waarschuwt hij,
en worden steeds meer vormen van controle en ingrijpen
mogelijk.</p>
<p><span>We denken bij het woord</span> totalitarisme aan
stampende laarzen en schreeuwende dictators. Maar met
theorieën in de hand van Hannah Arendt en Gustav Le Bon,
een sociale wetenschapper die eind negentiende eeuw
onderzoek deed naar massavorming, legt Desmet uit dat
totalitarisme iets anders is. De essentie van een
totalitair regime zit niet in een bepaalde leider. Het
zit in het geloof dat we op basis van de ratio en van de
theorieën van experts een utopische maatschappij kunnen
creëren. De totalitaire staat van de toekomst, schreef
Arendt in 1951, wordt niet geleid door ‘sappige
bendeleiders’ zoals Hitler en Stalin, maar door droge
bureaucraten en technocraten.</p>
<p>Ten grondslag hieraan ligt een bijzonder fenomeen,
schrijft Desmet: moderne massavorming. Massa’s zelf zijn
niet nieuw. Van hooligans tot religieuze massa’s, van
georganiseerde opstanden tot spontane uitbarstingen: de
mens heeft altijd massa’s gevormd. Maar moderne,
grootschalige massavorming is uniek. De moderne massa
kan pas ontstaan wanneer een groot deel van de bevolking
zich afgesneden voelt van de natuurlijke en sociale
omgeving. Arendt noemt dat atomisering. Als zich dan een
dringend probleem aandient, kan die verbrokkelde
samenleving zich plots aaneensluiten in een collectief.
Men vormt een massa en voelt zich daarin met elkaar
verbonden. Maar die verbinding is slechts symptomatisch,
zegt Desmet. Er is geen solidariteit tussen individuen,
maar alleen tussen individu en collectief. Dat kan in
het extreme leiden tot een typisch paranoïde toestand,
waarin onderlinge banden afsterven en individuen bereid
worden elkaar te verklikken bij het collectief.</p>
<p>Het is verleidelijk om de strijd in Oekraïne te zien
als strijd tussen het ‘vrije Westen’ en het reactionaire
nationalisme van het Oosten. Maar let op, zegt Desmet:
vooral het Westen is rijp voor totalitair denken.
Totalitair denken komt namelijk niet primair van
bovenaf, zoals de macht van Poetin, maar van onderaf,
vanuit een massa die in de greep is van een bepaald
verhaal. Dat wordt aangeboden door leiders en
instituten, maar als we de leiders zouden wegsturen
zouden er nieuwe komen. Dit is het ‘duivelse pact tussen
de massa en haar menners’, in de woorden van Arendt. De
massa zoekt leiders die beloven dat ze de problemen
oplossen. Desmet citeert Noah Yuval Harari: ‘De meeste
mensen zouden het niet opmerken mocht er zich een
totalitaire staat installeren.’</p>
<p>Hoe kan dit totalitaire denken nu zo goed wortel
schieten? Dat heeft te maken met onze technische en
mechanistische manier om naar de wereld te kijken,
schrijft Desmet. Hij laat zien hoe we sinds de
Verlichting de wereld zijn gaan beschouwen als een
machine die rationeel te kennen en te verbeteren is. Dat
mechanistische, technische wereldbeeld legde de nadruk
op zogenaamde efficiëntie, productie en groei. Maar
direct en indirect leidde dat wereldbeeld ook tot een
verlies van verbondenheid tussen mensen, en daardoor ook
tot een wijdverspreid gevoel van zinloosheid. Volgens
Desmet leven veel mensen met een permanent gevoel van
onbehagen, een ‘vrij vlottende angst’, omdat ze niet
precies weten waar ze bang voor zijn. Dat doet hen op
zoek gaan naar ‘objecten’ om hun angst aan te koppelen.
Als er dan leiders komen die beloven het probleem – ook
heel mechanistisch – ‘op te lossen’, dan kunnen ze daar
massaal voor vallen. </p>
<p><span>Desmet schrijft op een</span> rationele en
heldere manier. Zijn uitleg geeft een gevoel van grip op
de gebeurtenissen van de afgelopen twee coronajaren.
Waarom hebben we allemaal zulke heftige discussies met
elkaar gehad, waarom zijn families onderling
gebrouilleerd geraakt en hebben vrienden elkaar
verketterd? Waarom zwoer de één radicaal trouw aan alle
coronaregels en zag de ander een complot? Waarom was er
vaak geen nuance mogelijk, en verdrong corona zelfs in
de kwaliteitskranten ieder ander wereldprobleem naar de
achterpagina’s?</p>
<p>Desmet was zelf al snel recht voor zijn raap, en dat
heeft hij geweten. Volgens hem was de angst voor corona
en onze reactie erop schadelijker dan het virus zelf.
Daar werd hij meteen om verketterd en hij werd
uitgemaakt voor complotdenker, ten onrechte (daarover
later meer). Critici verweten hem dat hij de ziekte niet
serieus nam en dat zijn kritiek ‘gevaarlijk’ was omdat
het mensen zou ontmoedigen om zich aan de coronaregels
te houden. Het is interessant om de venijnige fact
checks van de afgelopen jaren erbij te pakken. Waar de
journalisten vooral over vielen waren uitlatingen die
met de kennis van nu helemaal niet zo gek zijn. Zoals
zijn voorspelling dat massaal vaccineren echt niet gaat
leiden tot soepeler beleid, of zijn kritiek op de
statistiek rond coronadoden (objectiviteit in
onderzoekscijfers is toevallig een van de specialiteiten
van Desmet). Dit illustreert zijn analyse: er is een
enorme druk om hetzelfde te denken.</p>
<p>Groepsdruk hoeft natuurlijk nog geen opmaat te zijn tot
totalitarisme. En als een psychotherapeut uitspraken
gaat doen over de toekomst moeten we hem of haar goed
aan de tand voelen. Aan de tafel van een ordelijke
woonkamer praat de Vlaamse psycholoog zoals hij
schrijft: in lange, doordachte zinnen, die hij scherp
uitspreekt. We kijken door de pui naar zijn tuin,
waarvan het onderhoud eerlijk is verdeeld tussen een
paar schapen aan de ene kant en een robotgrasmaaier aan
de andere kant. Af en toe pakt Desmet er een boek bij om
een voorbeeld toe te lichten of vertelt hij over zijn
psychoanalytische praktijk.</p>
<p>Angst is een belangrijke factor in de maatschappij,
zegt hij, maar de vraag is hoe we daarmee omgaan. ‘Ik
heb bij patiënten gezien dat een algemeen gevoel van
onbehagen, en een angst die ze niet kunnen thuisbrengen,
zich plots kan binden aan een tastbaar object, zoals een
spin of een slang. Het menselijke mentale systeem kan de
angst zo min of meer controleren. Maar dit proces werkt
ook op groepsniveau. Als veel mensen een onbestemde
angst voelen, en er wordt dan via de media een verhaal
verspreid met daarin een object van angst, kan al die
angst zich eensklaps aan dat object binden. Dan kan er
snel een breed draagvlak ontstaan om allemaal samen
dezelfde strategie te volgen om dat object van angst aan
te pakken. Er ontstaat een collectieve, heroïsche
strijd, met een sterk gevoelde groepsband.’</p>
<p>Het mechanisme is zo oud als de mensheid. ‘Denk aan de
processen om heksen uit te roeien of aan de kruistochten
om de Saracenen van het Heilige Graf te verdrijven. Net
als bij een fobie blijft de groep die strategie volgen,
ook al is ze absurd of zelfdestructief. Alle aandacht en
energie richt zich op één klein punt, net als bij
hypnose. Het heeft ook dezelfde kracht als hypnose. Dat
constateerde Le Bon ruim een eeuw geleden al, in zijn
bekende onderzoek naar massavorming. Bij hypnose richt
een patiënt zijn aandacht volledig op een object buiten
zichzelf, waardoor hij zelfs de ergste pijn niet
opmerkt. Er kunnen perfect operaties zonder verdoving op
de patiënt worden uitgevoerd.’</p>
<p>Tijdens de coronacrisis zag Desmet dit gebeuren op een
historisch unieke manier: ‘Het was de eerste keer dat de
hele wereld in dezelfde heroïsche strijd werd gezogen.
In een mum van tijd ontstond er een wereldwijd
maatschappelijk draagvlak om een groot deel van de
wereldbevolking onder feitelijk huisarrest te plaatsen.’</p>
<p><span>Nu is er wel een levensgroot</span> verschil
tussen heksen en corona. Corona is een gevaarlijke
ziekte, en geen onschuldige zondebok. ‘Maar de
groepsreactie werd op een vreemde manier
disproportioneel. Partijen als Oxfam of de VN en
verschillende wetenschappers waarschuwden al snel dat
het beleid meer slachtoffers zou maken dan corona. Het
gaat er niet eens om of ze gelijk hadden, mijn punt is
dat de samenleving niet in staat was om hun visie
ernstig te overwegen. Op die wankele basis besloot ze om
tot acties over te gaan waarbij een groep mensen, de
ongevaccineerden, zowaar tot tweederangsburgers werd
gemaakt. Toch een soort zondebok.’</p>
<p>‘De maatschappij smacht naar een meester die haar
verlost van zichzelf. Ik zie het in mijn praktijk:
mensen zijn de vrijheid moe’</p>
<p>Zonder QR-code kon men niet meer naar café of
restaurant, Oostenrijkers kregen zelfs boetes of
celstraffen opgelegd als ze zich niet lieten vaccineren,
en Canadezen mochten niet meer bij hun bankrekening als
ze de truckers hielpen bij hun protest tegen de
vaccinatieplicht. ‘Of die maatregelen echt weer gaan
verdwijnen is twijfelachtig. Je hoort nu al waarschuwen
dat we ze in de herfst opnieuw nodig zullen hebben.
Ongevaccineerden mogen trouwens nu nog altijd niet terug
Amerika in. Merkwaardig was dat dergelijke maatregelen
veelal werden gesteund door linkse en liberale
politici.’</p>
<p>Dat laatste was geen toeval. Er was een breed gevoelde
solidariteit met ouderen, met kwetsbare mensen en met
zorgmedewerkers. Die solidariteit kreeg zelfs voorrang
op alle andere economische afwegingen. ‘Maar let op!
Niemand zegt dat de massa niet solidair is. Integendeel.
Le Bon constateerde al dat de mens in de massa ethisch
uitstijgt boven zijn individuele belang. De offers die
men brengt zijn werkelijk verbluffend. Maar er is een
ontstellend gebrek aan ethisch besef jegens mensen die
niet meegaan met de strijd. Daar zijn heel veel
voorbeelden van. Pas vertelde een Iraanse vrouw mij hoe
ze als jong meisje, tijdens de Iraanse Revolutie van
1979, had gezien hoe een moeder de strop om de hals van
haar eigen zoon legde, en een medaille vroeg voor
heldenmoed. Dat toont hoe solidariteit tussen individuen
kan worden opgeslorpt door de solidariteit met de groep.
Dat is typisch voor massavorming.’</p>
<p>Ook bij ons werd de loyaliteit aan de groep
belangrijker dan de feiten, vindt Desmet. ‘Op een
gegeven moment registreerden de experts alle doden die
corona hadden als “coronadoden”. Ze beloofden vrijheid
na twee doses vaccinaties, maar toen het zo ver was,
veranderde er niets en werd de derde dosis noodzakelijk.
De doelstelling was eerst <em>flatten the curve,</em>
om de capaciteit van de zorg niet te overschrijden, maar
later werd dat stilzwijgend veranderd in <em>crush the
curve,</em> en uiteindelijk zelfs een <em>prevent the
curve</em>. Wat me opviel was dat sommige regels het
karakter kregen van een ritueel. Denk aan mensen die
zelfs mondkapjes gingen dragen als ze in hun eentje in
de auto zaten.’</p>
<p>Er was onmiskenbaar een vorm van groepsdenken aanwezig.
Maar groepsdenken is van alle tijden, en meestal leidt
het niet tot totalitarisme. ‘Dat is waar, dan moeten er
heel wat voorwaarden vervuld zijn, het moet grootschalig
zijn en een politieke functie krijgen. Maar het
belangrijkste is: de maatschappij moet in een toestand
zijn die mensen doet smachten naar radicale verandering;
er moet een algemeen sentiment zijn dat het zo niet
verder kan. En dat is wat ik nu zie. De maatschappij
smacht naar een meester die haar verlost van zichzelf.
Ik zie het in mijn praktijk: mensen zijn de vrijheid
moe.’</p>
<figure>
<img data-zoomable="true"
data-zoom-src="/uploads/image/file/000/033/358/large_8d3739c1-6db6-4d0f-8639-cdce67e0331b.jpg"
src="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/033/358/medium_8d3739c1-6db6-4d0f-8639-cdce67e0331b.jpg"
class="moz-reader-block-img" width="474" height="299">
<figcaption>
Muurschildering op de zijkant van een gebouw in
midtown New York City, 26 juni 2020
<span><span>©</span> Timothy A. Clary / AFP / ANP</span>
</figcaption>
</figure>
<p><span>Toen Desmets boek</span> op de schappen kwam te
liggen, ging de coronacrisis als een nachtkaars uit.
Maar bij het horen van die zin veert hij op. ‘Corona is
niet verdwenen. In de herfst komt het weer terug. Tenzij
de oorlog in Oekraïne verder escaleert. Want uit mijn
praktijk weet ik dat de ene fobie de andere kan
verdrijven.’</p>
<p>Een obsessie met corona kan worden ingewisseld voor een
obsessie met Rusland. ‘Er is hier al zeer snel een
fanatieke anti-Russische houding ontstaan. Russische
studenten waren ineens niet meer welkom. Ik heb geen
behoefte om reclame te maken voor Poetin, maar er is
geen enkele ruimte voor nuanceringen, of dat nu gaat om
de fouten die de Navo heeft gemaakt, of over de
tekortkomingen van Oekraïne, of over Amerikaanse
multinationals die half Oekraïne zouden opkopen. Zijn
deze nuanceringen correct? Ik weet het niet, ik ben geen
expert. Maar de tegenstem moet altijd ruimte krijgen.
Alleen al om de agressie van de andere kant te beperken.
Ook wereldleiders zijn mensen, met menselijke reacties.
Als de psychologische ruimte afneemt voor andere visies,
dan is het logisch dat Rusland, of Poetin, zich tegen de
muur voelt staan. Dat is gevaarlijk, want er is wel
degelijk een risico op een Derde Wereldoorlog. Je moet
de tegenstem de kans geven, anders kan de agressie
alleen maar escaleren. Maar dat wil de massa niet.’</p>
<p>Wat de massa wél wil, zegt Desmet: meer technocratie en
meer controle. Het is toch opvallend, zegt hij, dat er
in België weer een raad van experts komt, die net als in
coronatijd de naam Gems krijgt (Groep van Experts voor
Managementstrategie), om de economische gevolgen van de
Oekraïne-crisis te beteugelen. ‘Het waren toen experts
waar het kabinet eigenlijk niet tegenin kon gaan.
“Beweer jij het beter te weten dan experts? Wil je doden
op je geweten hebben?” Het zal nu krak hetzelfde gaan.
Men kondigt nu al “onorthodoxe economische maatregelen”
aan. Ik weet al welke experts men gaat kiezen: experts
die technocratisch denken en de oplossing zien in een
grotere overheid en digitaal geld. Je ziet het van
mijlenver aankomen.’ Een complot? ‘Nee. Het is de
tijdgeest.’</p>
<p>Het is wel belangrijk om het even over complotten te
hebben, zegt Desmet. ‘Er zijn namelijk complotten in de
wereld. Wie nog steeds denkt dat onze geheime diensten
niets illegaals doen, moet zijn hoofd nodig in een bak
koud water steken. Net als Noam Chomsky zeg ik: er
worden zaken bedisseld achter de schermen, maar, let op:
hun invloed op het wereldgebeuren is beperkt.’ Dit is
alleen heel lastig voor veel mensen, en daarom gebeurt
er in de groep die <em>niet</em> meegaat met het
dominante narratief iets bijzonders: ‘Er gebeurt een
vergelijkbaar proces als bij massavorming. Ze zien dat
de grote groep heel zwart-wit gaat denken, en ze denken
dat te kunnen verklaren met zwart-witschema’s die
eveneens simplistisch zijn. Dat maakt het mentaal
gemakkelijk en zorgt dat je alle kwaad netjes in één
punt kunt situeren, in een kwaadaardige elite. Maar zo
gemakkelijk is het niet. De problemen zouden niet
ophouden te bestaan als men die elite zou uitschakelen.
De basis van de problemen ligt namelijk in een bepaalde
manier van denken, een ideologie.’</p>
<p>Het is vooral deze tijdgeest, deze ideologie, waar
Desmet met zijn boek voor wil waarschuwen: ‘Het is
gebaseerd op het idee dat de wereld en de mensen een
mechanisme zijn dat je technisch kunt verbeteren en
beheersen, als je alles en iedereen maar met elkaar
verbindt in een <em>internet of things</em> en een <em>internet
of bodies</em>. Zoals Harari het zegt, de meest
succesvolle non-fictieschrijver van nu: de mens staat op
het punt om God te worden, via versmelting met
technologie. Het is de droom van het transhumanisme om
een nieuwe mens te scheppen. Dat is altijd de droom van
elk totalitair systeem. Ook Hitler en Stalin wilden de
mens herscheppen op basis van hun eigen
wetenschappelijke theorie, voor de een de rassentheorie
en voor de ander het historisch materialisme. Utopisme
is altijd gebaseerd op een extreem geloof in
rationaliteit. Maar het zal altijd doodlopen, want de
wereld is ten diepste niet rationeel. Het kan niet
anders dan zichzelf vernietigen.’</p>
<p>Wat vindt Desmet dan van de tegenbeweging, de
populisten met hun sterke mannen, de Trumps, Erdogans en
Orbáns? Is dat dan niet totalitarisme in wording? ‘Nee.
Die beweging wordt gevoed door een gevaarlijk
nostalgisch verlangen, maar heeft meestal geen
pseudo-wetenschappelijke ideologie die een nieuwe mens
wil scheppen. Zelfs Poetin heeft dat niet. Hij is
misschien een dictator, maar geen totalitaire leider.
Uiteindelijk denk ik dat de technocratische utopie veel
meer mensen op de been brengt en veel gevaarlijker is.
Het sluit aan bij de hedendaagse tijdgeest. Ook Harari
gelooft echt dat alles uiteindelijk informatie is, en
dat de samensmelting van mens en techniek de volgende
fase in de evolutie zal zijn.’</p>
<p>Harari lijkt vooral te willen waarschuwen voor een
ontwikkeling die onvermijdelijk gaat komen. ‘Ja, dat
dacht ik eerst ook. Maar luister maar eens goed naar
interviews: hij omarmt het. Als iemand een bepaalde
toekomst als onvermijdelijk voorstelt, kun je daarin
meestal zijn verlangen lezen. Mijn volgende boek ga ik
daarom aan hem richten. Dit ganse dataïsme – het geloof
dat alles uiteindelijk te herleiden is tot informatie en
deel is van een onvermijdelijke ontwikkeling – is
dramatisch op menselijk vlak en absurd op intellectueel
vlak. Zoals ook de opvatting van Harari dat de vrije wil
een illusie is.’</p>
<p><span>Vroeger zat Desmet</span> ook op die lijn: ‘Ik
was een aanhanger van Spinoza, die zei: de mens is zo
vrij als een steen die valt. Maar ik ben tot inzicht
gekomen. De mens – geloof mij – is vrij, in die zin dat
hij niet anders kán dan kiezen. Dat volgt uit de aard
van zijn mentale systeem. De menselijke taal opent
voortdurend de mogelijkheid om dezelfde gedachte op
talloze manieren te denken en eventueel uit te spreken.
De mens kan niet anders dan voortdurend twijfelen en
kiezen. In die keuze realiseert hij zijn eigenheid,
existeert hij als een singulier wezen.’</p>
<p>En daarom moeten we áltijd de vrijheid blijven opnemen
om ons uit te spreken, tegen de groep in, vindt Desmet,
zelfs al kost dat onze baan of ons leven: ‘We zullen de
massa er niet mee overtuigen, maar we kunnen er wel voor
zorgen dat de hypnose niet nog dieper wordt. Dat schreef
Gustave Le Bon al. Hij zei: als we dissidente stemmen
geen ruimte meer geven, zal de massa uiteindelijk
overgaan tot het vernietigen van die stemmen en
vervolgens zichzelf. De geschiedenis heeft voorbeelden
laten zien. Daarom is het belangrijk om te blijven
spreken. Als we zwijgen, ontmenselijken we onszelf.’</p>
<p>Maar het moet niet blijven bij onze stem. Onze blik
moet veranderen: ‘Als maatschappij moeten we de wereld
niet bouwen op de ratio, maar op principes van
menselijkheid, op de mens als wezen dat ethische keuzes
maakt, in verhouding tot zijn medemens, in verhouding
tot het onnoembare dat in de kern der dingen tot hem
spreekt.’</p>
<p>Niet dat we ons ineens heel onredelijk moeten gaan
gedragen. ‘Maar wie oprecht de rede volgt, komt uit bij
de grens van de rede. Er zijn grote wetenschappers die
ons daarin voorgaan. De systeemtheorie en de
kwantummechanica wijzen op een opening, aan het eind van
de ratio, om op een andere manier te kennen, en het
onnoembare – Max Planck sprak over God – aan te voelen.
Op dat punt ontstaat een nieuw soort “kennen”, een soort
resonantie met de tijdloze muziek van het leven. Bij
mensen die dit kunnen, verdwijnt zelfs de angst voor de
dood, dat vind ik heel opvallend.’</p>
<p>Een eenvoudig recept of politiek programma is er niet,
zegt Desmet. Het gaat om een mentale ommekeer. ‘We
moeten dringend voorbij het rationeel-mechanistische
fenomeen geraken. Dat is de uitdaging waar onze cultuur
voor staat.’</p>
</section>
</div>
</div>
</div>
<div> </div>
</div>
</body>
</html>