<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<p> </p>
<div id="toolbar" class="toolbar-container scrolled"> </div>
<div class="container" style="--line-height:1.6em;" dir="ltr">
<div class="header reader-header reader-show-element"> <a
class="domain reader-domain"
href="https://www.groene.nl/artikel/de-moeders-van-srebrenica">groene.nl</a>
<h1 class="reader-title">De moeders van Srebrenica</h1>
<div class="credits reader-credits">Irene van der Linde</div>
<div class="meta-data">
<div class="reader-estimated-time" dir="ltr">10-13 minutes</div>
</div>
</div>
<hr>
<div class="content">
<div class="moz-reader-content reader-show-element">
<div id="readability-page-1" class="page">
<div>
<article>
<header>
<h2> <span><a
href="https://www.groene.nl/rubriek/kunst-cultuur">Kunst
& Cultuur</a></span> Movies that Matter:
‘Quo Vadis, Aida?’ </h2>
</header>
<section>
<p>De val van de VN-enclave Srebrenica in 1995 en de
daaropvolgende genocide vormen niet het meest voor
de hand liggende onderwerp voor een speelfilm. Toch
is dat wat Jasmila Žbanic op weergaloze wijze heeft
gedaan met <em>Quo Vadis, Aida?</em></p>
<div>
<p> <time datetime="2021-04-21"> 21 april 2021 </time>
– <span>verschenen in</span> <span>uit</span> <a
href="https://www.groene.nl/2021/16">nr. 16</a>
</p>
</div>
<div>
<figure>
<p>Quo Vadis, Aida? <em>is van 22 april (20.00)
tot 24 april (20.00) on demand te zien bij het
<a
href="https://moviesthatmatter.nl/festival/film/quo-vadis-aida/?utm_medium=affiliate-free&utm_source=de-groene-amsterdammer-site&utm_campaign=mtmf21-quovadisaida">Movies
that Matter-festival</a>. De
Oscar-uitreiking vindt plaats op 25 april</em></p>
<a
href="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/027/554/large_9287-quovadisaida-still-7.jpg"><img
src="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/027/554/medium_9287-quovadisaida-still-7.jpg"></a>
<figcaption>
Jasna Đuričić als Aida in Quo Vadis, Aida?
<span>
<span>©</span>
Cineart
</span>
</figcaption>
</figure>
<p><span>De in Sarajevo geboren regisseur</span>
Jasmila Žbanić (46) was zeventien toen in 1992 de
oorlog in Bosnië, destijds een republiek van
Joegoslavië, uitbrak. Over de gevolgen ervan
maakte ze eerder de film <em>Grbavica</em>
(2006). Grbavica is een wijk in Sarajevo waar na
de oorlog veel vrouwen werden opgevangen die door
Servische milities systematisch waren verkracht.
Ze won met haar film de Gouden Beer op het
festival van Berlijn. Met <em>Grbavica</em> wilde
Žbanić naast de pijn ook de hoop tonen, laten zien
dat mensen vooruit kijken en in staat zijn ondanks
alles weer een toekomst op te bouwen.</p>
<p>Met <em>Quo Vadis, Aida?,</em> genomineerd voor
een Oscar in de categorie Beste Buitenlandse Film,
heeft Žbanić ervoor gekozen om zich te richten op
één gebeurtenis: die ene fatale dag van 11 juli
1995. ‘Zal er iemand ter wereld de tragedie onder
ogen zien die gaande is in Srebrenica?’ vraagt een
stem op de radio zich af terwijl we beelden zien
van tanks en militairen die in de verzengende
hitte de enclave naderen.</p>
<p>Vanaf de eerste scène is de situatie gespannen.
Het Servisch-Bosnische leger van generaal Ratko
Mladić heeft de VN-enclave omsingeld en rukt op.
De burgemeester van Srebrenica zit aan tafel met
de leiding van de VN-vredesmacht Dutchbat. De
burgemeester dringt wanhopig aan op actie. Aida
(geweldig gespeeld door de Servische actrice Jasna
Đuričić), de tolk voor de Nederlandse
VN-militairen, zit ertussen en vertaalt zijn
woorden. Thom Karremans (mooi vertolkt door de
Vlaamse acteur Johan Heldenbergh) bezweert dat er
een VN-ultimatum is gesteld, dat er
gevechtsvliegtuigen komen, dat de mensen veilig
zijn. ‘Ik houd u persoonlijk verantwoordelijk’,
roept de burgemeester ten slotte. <em>‘I’m just a
piano player’,</em> reageert Karremans daarop,
de boodschapper – iets wat Karremans in
werkelijkheid later zei, tijdens zijn bijeenkomst
met Mladić.</p>
<p>Het verhaal dat volgt is bekend. We zien de
Servisch-Bosnische troepen met tanks door de
verwoeste straten rijden, mensen uit hun huizen
sleuren, de burgemeester executeren. De beloofde
luchtsteun van de VN blijft uit. Niemand wil deze
‘veilige zone’ beschermen. We zien een woedende
Karremans aan de telefoon om luchtsteun vragen –
‘Is het hele opperbevel van de VN met vakantie?’
schreeuwt hij op een gegeven moment uit. Mladić
loopt triomfantelijk door het stadje – een beeld
dat we kennen van de film die Mladić destijds zelf
liet maken van zijn zegetocht.</p>
<p>De inwoners van Srebrenica zitten in de val. De
VN-enclave was de laatste veilige haven voor zo’n
dertigduizend Bosnische moslims van wie een groot
deel al sinds 1992 op de vlucht was voor het
geweld van de Servisch-Bosnische troepen. In
paniek zoeken ze nu bescherming op de VN-basis van
Dutchbat 3. Een lange stoet vluchtelingen trekt
vanuit het stadje richting Potočari. Maar als de
loods vol zit doen de Nederlandse militairen de
poort dicht. Tienduizenden mensen staan buiten
voor de compound. In de ontstane chaos zien we
Aida, op zoek naar haar man en twee tienerzonen.
Het lukt haar uiteindelijk om ze in veiligheid te
brengen op de VN-basis.</p>
<p><span>Als kijker weet je</span> dat het hierna
alleen maar erger wordt. Er is geen ontkomen aan,
je beleeft de tragedie mee van uur tot uur: de
pijnlijke ontmoeting tussen Karremans en Mladić –
Mladić: ‘We garanderen de veiligheid van alle
onschuldige mensen.’ Karremans: ‘Wij bieden onze
volledige medewerking aan’ –, de intimidatie door
de Servisch-Bosnische militairen, de bussen, de
Dutchbatters die helpen met de scheiding van
mannen en jongens van de vrouwen en jonge
kinderen.</p>
<p>Kijken naar roept weer die ene vraag op: had
Dutchbat niet méér kunnen doen?</p>
<p>Aida, ooit lerares op een basisschool in
Srebrenica waar ze sommige van de Servische
militairen nog als kind in de klas had, vertrouwt
in eerste instantie op de bescherming van de VN,
maar als de gebeurtenissen elkaar snel opvolgen,
realiseert ze zich dat het fout gaat. Ze probeert
haar man en twee zonen te redden, rent op zoek
naar hulp door de gangen van de compound – <em>‘Quo
vadis, Aida?’</em> vraagt iemand haar terwijl ze
langs snelt. ‘Waarheen gaat gij?’ – de woorden die
Petrus volgens de legende sprak toen hij Rome en
Nero ontvluchtte en Jezus ontmoette.</p>
<p>Het verhaal van Aida is gebaseerd op dat van
Hasan Nuhanović, de Dutchbat-tolk die zijn
memoires opschreef in het boek <em>De tolk van
Srebrenica</em>. In eerste instantie was
Nuhanović betrokken bij de productie van de film.
Maar het was lastig, zei Žbanić in een interview
eerder dit jaar in <em>de Volkskrant</em>. ‘Zijn
verhaal staat zo dicht bij hem.’ Ze wilde meer
vrijheid voor haar hoofdpersonage en koos voor
fictie. ‘Dit verhaal is gebaseerd op ware
gebeurtenissen’, meldt de disclaimer dan ook
voorafgaand aan <em>Quo Vadis, Aida?</em>
‘Sommige personages zijn fictief en sommige scènes
en dialogen zijn gefictionaliseerd voor creatieve
en dramatische doeleinden.’</p>
<figure>
<a
href="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/027/553/large_9288-quovadisaida-still-8.jpg"><img
src="https://www.groene.nl/uploads/image/file/000/027/553/medium_9288-quovadisaida-still-8.jpg"></a>
<figcaption>
<span>
<span>©</span>
Cineart
</span>
</figcaption>
</figure>
<p><span>Talloze dramatische historische</span>
gebeurtenissen zijn gedramatiseerd. Ook genocides,
zoals in <em>Hotel</em><em>Rwanda</em> of de
films over de holocaust <em>Schindler’s List</em>
en <em>Son of Saul</em>. Deze films hebben een
klein, verhalend onderwerp gekozen, waarmee ze het
grotere van de genocide willen vertellen: een
manager van een luxehotel die Tutsi- én
Hutu-vluchtelingen opvangt; een zakenman die via
zijn fabriek joden probeert te redden; een man die
werkt bij het <em>Sonderkommando</em> in de
gaskamers van Auschwitz. Žbanić doet met <em>Quo
Vadis, Aida?</em> hetzelfde: via Aida en haar
gezin geeft ze het verhaal van de genocide op de
duizenden zonen, vaders, echtgenoten, vrienden,
broers en grootvaders een gezicht.</p>
<p>De keerzijde van deze keuze is de
onduidelijkheid: wat is waar en wat is verzonnen?
Zo is de scène waarin een Dutchbat-soldaat buiten
bij de poort opeens de Serviërs wijst op een als
vrouw verklede jongeman gebaseerd op een
verklaring uit het Joegoslavië Tribunaal en waar
gebeurd. De soldaat wordt daarop geslagen door een
andere Dutchbatter die roept: ‘Je collaboreert!’ –
voor Žbanić was dit laatste een bewijs dat niet
alle soldaten het ermee eens waren om de bevolking
over te dragen aan de Serviërs. De scène echter
waarin een groep zwaar bewapende
Bosnisch-Servische militairen de VN-basis op wordt
gelaten en intimiderend tussen de vluchtelingen
rondloopt, is niet echt gebeurd. Hier koos de
regisseur voor het dramatische effect.</p>
<p>In een regio waar de genocide op de Bosnische
moslims nog steeds wordt ontkend, ook door
bijvoorbeeld de huidige Servische burgemeester van
Srebrenica, schuilt in dramatisering een gevaar.
De gebeurtenis zelf kan daardoor eenvoudig <em>in
zijn geheel</em> worden afgedaan als fictie. Aan
de andere kant is die wijd verspreide ontkenning
ook een argument om deze film juist wél op deze
manier te maken. Jasmila Žbanić maakt door haar
sterke verhaallijn de gebeurtenissen op die elfde
juli voor een breed publiek toegankelijk. Er is
niet onnodig geromantiseerd, geen melodrama, geen
effectbejag. De film is een benauwende ervaring,
zonder uitweg, juist omdat je weet hoe het
eindigt. Maar Žbanić heeft haar doel, over de
genocide vertellen, bereikt: je blijft kijken, ook
al wil je het liever niet zien.</p>
<p><span>Dat is grotendeels</span> te danken aan
Aida. Vanaf de eerste minuut word je als kijker
door haar meegenomen. Žbanić slaagt erin de
gruwelijke en soms complexe werkelijkheid via haar
personage invoelbaar te maken. Aida zit in twee
werelden: als tolk in de wereld van de VN en als
burger in de Bosnische. Zo zien we in een
flashback hoe zij vroeger feest vierde samen met
de Serviërs uit Srebrenica. Soms herkent een
soldaat zijn vroegere lerares, soms is er alleen
een blik van Aida vanachter het hek dat hen opeens
heeft verdeeld in slachtoffer en dader. Prachtig
ook laat de regisseur in slechts een paar korte
scènes de liefde zien van Aida voor haar zonen,
hoe ze van karakter verschillen. Maar ook haar
activisme richting kolonel Karremans en majoor
Franken (Raymond Thiry, onder andere van <em>Penoza)</em>
en andere Dutchbatters, haar onvermoeibare
inspanningen om het gruwelijke lot dat haar wacht
te keren. Aida is overal, tolkt, spreekt mensen
moed in, helpt bij een bevalling en troost in een
hartverscheurende scène haar man. Aida wordt
daarmee het krachtige symbool van de moeders van
Srebrenica.</p>
<p>Kijken naar de film – een coproductie met drie
Europese landen, waaronder Nederland – roept ook
weer die ene vraag op: had Dutchbat niet méér
kunnen doen? Zoals aan het einde. Als de twee
zonen en de man van Aida van de compound worden
gezet en door Dutchbat aan de Servische soldaten
van Mladić worden overhandigd, zoals ook de vader
en de broer van Hasan Nuhanović overkwam. Waarom
weigert Dutchbat ze op de speciale
VN-medewerkerslijst te zetten waarmee ze
waarschijnlijk gered hadden kunnen worden? In 2011
oordeelde het Gerechtshof Den Haag in de
hoger-beroepzaak die VN-tolk Nuhanović had
aangespannen dat de Nederlandse staat inderdaad
aansprakelijk is voor de dood van zijn
familieleden, evenals voor die van de elektricien
van Dutchbat. Dutchbat handelde volgens de
rechtbank onrechtmatig toen het de familieleden
van de compound stuurde op een moment dat al
bekend was dat mannen mishandeld en vermoord
werden. Twee jaar later heeft de Hoge Raad deze
uitspraak bevestigd.</p>
<p>Het was een Nederlandse beslissing. Dat en nog
veel meer maakt de film juist ook voor
Nederlanders geen neutrale ervaring, maar des te
meer een reden om <em>Quo Vadis, Aida?</em> te
gaan zien.</p>
<p>In de ontroerende epiloog van de film keert Aida
jaren later terug naar Srebrenica. Ze gaat er weer
lesgeven op de basisschool. Weer staat ze voor de
klas, weer ook voor Servische kinderen, zoals het
zoontje van de vrouw die in hun oude flat is
getrokken. De kinderen doen een dansje op muziek,
hun kleine handen vouwen ze open en dicht voor hun
ogen. Wel of niet willen zien. Daar gaat het om.</p>
<hr>Uit De Groene Amsterdammer van <time
datetime="2021-04-21"> 21 april 2021 </time><br>
</div>
<div>
<p> <a class="moz-txt-link-abbreviated" href="http://www.groene.nl/2021/16">www.groene.nl/2021/16</a> </p>
</div>
</section>
</article>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div> </div>
</div>
</body>
</html>