<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<p> </p>
<article class="LB-pagezone LB-artikel">
<figure class="LB-storyimage LB-storyimage--cover
LB-storyimage--main">
<div class="LB-embed">
<div class="LB-embed__content"><a class="LB-storyimage__link
js-bro-gallery" data-bro-zoom="false" data-bro-caption="De
voormalig president van Argentinië Jorge Videla (boven) en
oud-president van Chili Augusto Pinochet."
href="http://media.cdn.pagesuite.com/articles/9af29cb7-7636-4b1d-8f45-d276af718648/2021-06-19/image-d1e6b146-c87b-11eb-99ca-e1f0a018706a-26f2d038-c91d-11eb-99ca-e1f0a018706a.jpg"><img
data-bro-height="1636" data-bro-width="2048"
class="LB-storyimage__img"
src="http://media.cdn.pagesuite.com/articles/9af29cb7-7636-4b1d-8f45-d276af718648/2021-06-19/image-d1e6b146-c87b-11eb-99ca-e1f0a018706a-26f2d038-c91d-11eb-99ca-e1f0a018706a.jpg"></a></div>
<div class="LB-storyimage__text">
<div class="LB-storyimage__caption"><span class="credit"></span></div>
</div>
</div>
</figure>
<div class="js-update-text" style="font-size: 18px;">
<div class="LB-container">
<header class="LB-container__inner">
<header>
<h1 class="LB-headline LB-headline--large">De schrik van
dictators: ‘We zijn in staat tot verschrikkelijke daden’</h1>
</header>
</header>
<div class="LB-container__inner">
<div class="LB-introduction LB-introduction--default">
<p>Dictators over de hele wereld konden zijn bloed
drinken. Hij werd door de CIA afgeluisterd en stond naar
verluidt op een dodenlijst. Theo van Boven (87) liet
zich echter nooit intimideren in zijn voortdurende
strijd voor de mensenrechten. De oud-topman van de
Verenigde Naties kijkt in z’n monumentale woonboerderij
in Maastricht nog één keer terug op zijn werk en leven.
,,Ze noemden ons communistische adders.” </p>
</div>
<div class="LB-byline">
<p class="author-description">Door <span class="byline">Roel
Wiche foto’s johannes timmermans en getty images</span></p>
<p class="location">Maastricht</p>
</div>
<div class="LB-body">
<p>De man die ooit de gevreesde Chileense dictator Augusto
Pinochet tot razernij bracht en door zijn tegenstanders
een ‘communistische adder’ werd genoemd, vraagt
hoffelijk of we willen plaatsnemen aan de keukentafel.
Theo van Boven schenkt abrikozensap en sterke koffie in,
met de verontschuldiging dat hij niet meer optimaal ter
been is. Hij heeft net een kleine rondleiding gegeven in
de weldadige tuin achter de woonboerderij uit 1780 aan
de rand van Maastricht, waar hij veertig jaar geleden
met zijn vrouw Annemarie neerstreek na een zeer bewogen
tijd in Genève en New York als directeur mensenrechten
van de Verenigde Naties. Af en toe moet hij naar woorden
zoeken, maar de ouderdom heeft zijn geest onaangetast
gelaten. De zaak-Navalny, de vluchtelingenstromen: de
vele misstanden in de wereld laten hem nog steeds niet
los. </p>
<p>Theodoor van Boven (Voorburg, 1934) schreef eind jaren
zeventig geschiedenis toen hij zich als eerste VN-topman
openlijk uitsprak tegen grove schendingen van
mensenrechten. Sterk</p>
<h1 class="LB-headline LB-headline--large">De schrik van
dictators</h1>
<p>er: hij ging persoonlijk op onderzoek in martelcentra.
Miljoenen onderdrukten gaf hij zo een stem. Het leverde
hem de woede en brute intimidaties van dictatoriale
regimes op, met name in Latijns-Amerika. Maar ook lof en
bewondering van mensenrechtenactivisten wereldwijd, tot
op de dag van vandaag. De <i>Dwaze Moeders </i>van
Argentinië dankten hem intens toen hij in Buenos Aires
in 2009 een eredoctoraat kreeg. De Amerikaanse cineast
Miles Roston verfilmde zijn strijd tegen het onrecht in
de docuthriller <i>The Subversives</i>. Zelf heeft Van
Boven, nog altijd (honorair) hoogleraar aan de
Universiteit Maastricht, zich steeds ongemakkelijk
gevoeld bij die heldenstatus. Alle prijzen, oorkondes en
ridderordes zijn diep weggeborgen op zolder. </p>
<p class="question">In 1985 kreeg u de Right Livelihood
Award, ook wel de alternatieve Nobelprijs voor de Vrede
genoemd. Had u niet de échte Nobelprijs verdiend? </p>
<p>„Mijn naam is destijds naar voren geschoven als
kandidaat. Door Sean McBride, voormalig voorzitter van
Amnesty International, die eerder zelf de Nobelprijs had
gewonnen. Ik kende hem niet eens. Maar ik zou het wat
overdreven hebben gevonden.” </p>
<p class="question">Bent u niet te bescheiden? U wordt
niet voor niets Mister Human Rights genoemd. </p>
<p>„Mijn werk wordt erkend, dat is waar. Maar ik heb in
mijn handelen nooit eigen belangen laten meespelen. Ik
heb vaak genoeg, ook binnen de VN, mensen gezien die al
het mogelijke deden om te overleven in het systeem.
Steeds concessies deden. Dat had ik niet. Ik ging voor
de zaken waar ik voor stond, niet voor promotie.” </p>
<p class="question">Als kind werd u al vroeg
geconfronteerd met de gruweldaden van het menselijk ras.</p>
<p>„De Tweede Wereldoorlog heb ik bewust meegemaakt. Ik
ben opgegroeid in de buurt van Den Haag, niet ver van
vliegveld Ypenburg. De Duitse troepen wilden dat zo snel
mogelijk bezetten, om van daaruit op te rukken naar de
regering. Bij de grote invasie op 10 mei 1940 liepen we
bijna naïef de straat op om te kijken wat er gebeurde.
De politie moest ons waarschuwen: er wordt geschoten, ga
alsjeblieft naar binnen. De lucht was zwart, toen wisten
we dat er zich een grote ramp ging voltrekken. Het
laatste jaar van de oorlog, met de beruchte
Hongerwinter, heb ik doorgebracht bij familie in
Leerbroek. Daar was nog voldoende eten. Overal stonden
huizen open voor mensen die toevlucht zochten. De
oorlogsherinneringen zijn pas later weer aangewakkerd,
toen ik hoorde wat er allemaal gebeurd was. De
vervolging van de joden, de Roma, de Sinti.” </p>
<p class="question">Waar ontstond uw drang om misstanden
in de wereld aan te pakken? </p>
<p>„Misschien werd de kiem gelegd op het Christelijk
Gymnasium in Den Haag, nu de school van de dochters van
het Koninklijk Huis. Tijdens een uitwisseling met
jaargenoten uit Bielefeld werd zeer openhartig gesproken
over de oorlog. Ik vond dat heel zinnig. Eerst waren we
vijanden, maar daarna was er ruimte voor verzoening. Ook
werd ik nogal beïnvloed door mijn leraar geschiedenis,
hij wist alles van de VN. Die was net opgericht, met een
handvest waarin heel belangrijke zaken stonden. Verbod
op geweld, het recht op zelfverdediging. Wereldproblemen
moeten in internationaal verband worden aangepakt.
Voedseltekort, armoede. Zie het vluchtelingenprobleem.
De vraag is nog: zijn we bereid medeverantwoordelijkheid
te dragen?” </p>
<p class="question">Nadat u in 1977 benoemd was tot
directeur mensenrechten van de VN deed u iets wat geen
enkele voorganger had gedaan: hoogstpersoonlijk op
onderzoek in een dictatuur, in dit geval Chili. Wat
dreef u? </p>
<p>„Ik zag dat slachtoffers van grove schendingen vaak bij
een papierwinkel terechtkwamen. Ik vond dat ze écht
gehoord moesten worden. Er moesten rapporteurs komen,
onderzoekers ter plekke. De situatie in Chili was zeer
ernstig. Na uitvoerige onderhandelingen werden we met
een kleine delega- tie toegelaten. Op het vliegveld
stond een hele vloot limousines klaar. Er was een
programma samengesteld vol cocktailparty’s. Dat hebben
we allemaal resoluut afgewezen. We wilden op geen enkele
manier ingepalmd worden door het militaire regime. De
grote leider, Pinochet, ontving ons op de bovenste etage
van een heel hoog gebouw. Zijn bureau was helemaal leeg.
Al heel snel beschuldigde hij ons ervan dat we
handlangers van de communisten waren. Dat hebben we
krachtig weersproken. Hij reageerde woest. Konden we
meteen vertrekken.” </p>
<p class="question">U wist toegang af te dwingen tot Villa
Grimaldi, het meeste gevreesde martelcentrum van Chili.
Wat trof u aan? </p>
<p>„Ze weigerden eerst. Toen zeiden wij: dan schrijven we
dat in ons rapport. Vervolgens gingen ze overstag.
Daarna eisten we dat twee ex-gevangenen zouden meegaan.
Weer een weigering. Dan in het rapport, zeiden we
opnieuw. Toen mochten ze mee. De militairen reden ons
met een grote omweg ernaartoe, zodat we niet wisten waar
het centrum precies lag. Toen we aankwamen zeiden ze:
dit is een officiersclub, hier is nooit iemand
gemarteld. Maar de ex-gevangenen herkenden op de muur
direct het motief van de tegeltjes. Toen kwamen de
verhalen. Over vreselijke stroomstoten op
geslachtsdelen. Over de toren waarin mensen opgesloten
werden en niet meer uitkwamen. Toen we weer naar buiten
gingen, stond een chauffeur klaar, een wat magere man.
De gevangenen schrokken enorm. Bleek het een van hun
martelaars te zijn.” </p>
<p>Tijdens de missie beschrijft hij alles nauwgezet in een
dagboek. Pas jaren later worden fragmenten hieruit
gepubliceerd, in het blad <i>Onze Wereld</i>. De
details zijn gruwelijk: <i>‘</i>Bij een vrouw in
detentie werd prematuur haar tweeling opgewekt. Haar man
werd gedreigd met marteling van één van de baby’s. De
vader werd verschrikkelijk gefolterd en vervolgens naar
Villa Grimaldi gebracht. (…) In een theater ontmoeten we
vierhonderd vrouwen die elk een foto van een vermist
familielid hebben opgespeld. Ze getuigen over
bedreigingen, arrestaties, martelingen. Aan het slot
zingen ze het lied van de politieke gevangenen: <i>Libertad</i>.
Vrijheid. Ze omarmen me en vragen: laat ons niet in de
steek<i>’.</i></p>
<p class="question">U heeft talloze malen gezien en
gehoord tot welke wreedheid de mens in staat is. In
Chili, maar ook in vele andere dictaturen, zoals
Argentinië en Guatemala. Wat heeft dat met uw mensbeeld
gedaan? </p>
<p>„We zijn in staat tot verschrikkelijke daden. Ik ben
van protestantse huize. Volgens de <i>Heidelberger
Catechismus</i> is de mens geboren en ontvangen in het
kwade en geneigd tot alle kwaad. Als dat uitsluitend je
visie op de mens is, dan doe ik daar niet aan mee. Ik
zag heel vaak dat er tegenkrachten werden opgeroepen.
Mensen die ziel en zaligheid voor een ander gaven. Ik
was zeer onder de indruk van de 5 mei-lezing die Angela
Merkel onlangs gaf. Haar uitspraak <i>Wir schaffen das
</i>(waarmee ze aangaf dat Duitsland de grote
vluchtelingenstroom aankon, red.) is vaak
geridiculiseerd. Het zou naïef zijn. Maar ik heb daar
juist grote bewondering voor.” </p>
<p class="question">Omdat u misstanden aan de kaak stelde,
werd u als VN-topman zwaar tegengewerkt. Meerdere
regimes waren u liever kwijt dan rijk. Heeft u wel eens
voor uw leven gevreesd? </p>
<p>„Heel Latijns-Amerika bestond toen uit gewelddadige
dictaturen. Guatemala, El Salvador, Brazilië, Chili,
Argentinië. Er was een kongsi tussen die landen, alle
veiligheidsdiensten werkten samen. Het was een slechte
tijd. Ja, ik hoorde dat ik op een lijst stond van mensen
die men wilde liquideren. Door wie? Dat is niet meer aan
de orde. Ik ontdekte zelfs dat een van mijn naaste
medewerkers me afluisterde, vermoedelijk in opdracht van
de CIA. Want Amerika had eigen belangen in
Latijns-Amerika. Angst heb ik nooit echt gehad. Ik
herinner me een missie naar Nicaragua. Mijn bazen in New
York vroegen nog of ik wel moest gaan. In een café
werden we in de gaten gehouden door Argentijnse
veiligheidslieden. Ze noemden ons <i>communist vipers</i>.
Communistische adders. Als ik later een brief schreef
naar een collega, ondertekende ik met CV. <i>Communist
viper</i>. Daar moesten we dan hartelijk om lachen.” </p>
<p class="question">In 1982, na vijf roerige jaren, moest
u vertrekken bij de VN. Waarom? </p>
<p>„Ik zag nog steeds een trend om onderdrukkers te
beschermen. Ik had sterk het gevoel dat ik daar meer
weerstand aan moest bieden. Het werd tijd, ook voor m’n
eigen geloofwaardigheid, om man en paard te noemen. Ook
al wist ik dat dit riskant was. Ik bereidde een speech
voor waarin ik een aantal regimes noemde die de
mensenrechten zwaar schonden. Zoals Guatemala, waarin
talloze lijken in de rivier dreven. De avond voor ik de
toespraak zou houden, werd ik vanuit New York gebeld
door een diplomaat. Hij verzocht met klem een aantal
passages te schrappen. Ik weigerde, voor mij was dit een
gewetenszaak. Uiteindelijk aanvaardde ik een compromis.
Ik moest toevoegen dat de speech niet voor rekening kwam
van Perez de Cuellar, de allerhoogste baas van de
Verenigde Naties die juist was aangetreden. Kort na de
speech werd mijn contract beëindigd.” </p>
<p>Het gedwongen vertrek is wereldnieuws. Vijftig
mensenrechtenorganisaties sturen de VN een protestbrief,
net als een aantal Amerikaanse congresleden. In Chili en
Argentinië staat het op de voorpagina’s. Van Boven
verhuist met zijn vrouw Annemarie en twee kinderen naar
Maastricht, waar hij aan de universiteit hoogleraar
internationaal recht wordt. Als pionier en boegbeeld van
de mensenrechtenbeweging blijft hij de wereld
rondreizen. Halverwege de jaren tachtig getuigt hij in
het monsterproces tegen de afgezette junta in
Argentinië, die onder generaal Jorge Videla een barbaars
bewind voerde met folteringen en dodenvluchten. </p>
<p class="question">De Dwaze Moeders hebben dertig jaar
lang opheldering gevraagd over hun vermiste kinderen. Ze
vonden u aan hun zijde. </p>
<p>„Veel kinderen van verdwenen personen werden als wees
opgenomen door families van militairen. Het navrante is:
ze werden dus geadopteerd door de daders. Later gingen
ze zich afvragen: wie zijn mijn ouders? Met moderne
technieken, zoals DNA-onderzoek, is er helderheid
gekomen. Ik heb een aantal moeders ontmoet en ook een
aantal van deze kinderen. Dat was heel bijzonder. Door
de taalbarrière kon ik de emoties helaas niet zo intens
voelen. Ik heb nooit Spaans geleerd. Dat beschouw ik nu
als een ernstige tekortkoming van mijn kant.” </p>
<p class="question">Bij het huwelijk van Máxima en
Willem-Alexander in 2002 gaf u een bijdrage voor een
alternatief huwelijkscadeau aan de slachtoffers van het
Argentijnse regime. Denkt u dat Jorge Zorreguieta, vader
van Máxima en onderminister tijdens de dictatuur, wist
van de gruweldaden? </p>
<p>„Hij moet dat hebben geweten, daar ben ik van
overtuigd. Hij was een belangrijke onderminister, had
een groot netwerk onder agrarische organisaties. In die
kringen zijn ook slachtoffers gemaakt. Ik heb
Argentijnse diplomaten gesproken die erkenden dat er
verdwijningen waren. Iedereen wist dat. Dat wil niet
zeggen dat Zorreguieta erbij betrokken was. Hoe het zich
allemaal heeft afgespeeld, is een andere vraag. Maar het
is zeer onwaarschijnlijk dat hij van niets wist.” </p>
<p class="question">Hoe kijkt u naar de staat van de
mensenrechten? Is het nu beter dan dertig, veertig jaar
geleden? </p>
<p>„Ik durf te stellen dat er méér bewustzijn is ontstaan.
Vroeger waren mensenrechten in vele opzichten een
tamelijk marginale zaak. Dat is het niet meer. Men komt
steeds meer op voor zaken als voedsel, onderwijs,
sociaaleconomische rechten. Dat is sterk toegenomen.” </p>
<p class="question">Tegelijkertijd is er nog veel mis in
deze wereld. Zie de vluchtelingenstromen, de
vliegtuigkaping van de Wit-Russen, noem maar op. </p>
<p>„Dat klopt, maar dit wordt niet zomaar meer aangenomen
als voldongen feiten. Er is nu méér besef: dit kan en
mag niet. Het is geen zaak van de politiek alleen,
burgers zélf komen voor hun rechten op. Ik werk nu met
de universiteit aan een tekst over de rechten van
toekomstige generaties. We hebben in Maastricht een
zekere traditie opgebouwd op dit gebied. Daar voel ik me
mee verbonden.” </p>
<p class="question">U bent 87. U heeft nooit gedacht: ik
ga op deze zalige boerderij van mijn pensioen genieten?
</p>
<p>„Nee, ik blijf actief zo lang ik kan. Dat houdt mijn
geest fris. Dat ik details vergeet, of namen, dat is
vervelend. Maar de spirit hou ik vast.” </p>
</div>
<div class="LB-info LB-info--inf LB-info--indent">
<div class="LB-info__content">
<p>D</p>
<p>“</p>
<p>“</p>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</article>
</body>
</html>