<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body>
<ul class="art-meta">
<li>Article rank <span class="art-rank-5"></span></li>
<li>18 Sep 2020</li>
<li>NRC Handelsblad</li>
<li>Door onze medewerker Arnold Heumakers</li>
</ul>
<h1>Terug naar de eenheid van mens en natuur </h1>
HÖLDERLIN EN WORDSWORTH De levens van de 19de-eeuwse dichters
vertonen opmerkelijke parallellen. Wat als deze tijdgenoten elkaars
werk hadden gekend?
<div class="clear">
<div class="art-layout-a-2x" id="testArtCol_a">
<p> Kan poëzie de wereld redden? Het wordt met evenveel gemak
bevestigd als ontkend. Maar in sommige individuele gevallen is
het evident dat iemand veel baat heeft gehad bij het lezen van
gedichten. John Stuart Mill, de latere schrijver van het
belangrijke liberale manifest On liberty (1859), kreeg van
zijn vader een bizarre opvoeding. Vader James Mill, een vriend
en geestverwant van de utilitarist Jeremy Bentham, ging ervan
uit dat de menselijke geest een onbeschreven blad was, waarvan
je alles kon maken. En dus kreeg zoon John al Griekse les op
zijn derde, Latijn pas toen hij acht was, maar tegen die tijd
had hij Herodotus, Xenophon en diverse dialogen van Plato al
achter de rug, naast een leergang rekenkunde. Op zijn twaalfde
moest hij zelf leren denken, aan de hand van Aristoteles. Op
zijn veertiende was deze opvoeding voltooid, maar op zijn
twintigste kreeg John een zenuwinzinking, die hem voorgoed
deed twijfelen aan de zinnigheid van zijn vaders strenge
pedagogie. </p>
<p> Wat daarin ontbrak was elke aandacht voor het gevoel. Pas
het lezen van poëzie (iets wat Bentham even nuttig vond als
een partijtje kegelen) leerde hem voelen. Ik was geen ‘stick
or stone’, schrijft Mill achteraf in zijn onbedoeld
aangrijpende autobiografie. Vooral dankzij de gedichten van
William Wordsworth haalde hij de ‘culture of feelings’ in, die
zijn vader overbodig had gevonden. </p>
<p> Hoe zou het met Friedrich Hölderlin zijn afgelopen, als hij
indertijd ook de gedichten van Wordsworth had gelezen, vraag
ik mij wel eens af. Was hij dan misschien niet krankzinnig
geworden? Het had gekund, dat lezen, als hij Engels had gekend
of Wordsworth al in het Duits was vertaald. Beiden waren
geboren in hetzelfde jaar 1770, dus op de kop af 250 jaar
geleden. Meer tijdgenoot kun je haast niet zijn. Maar helaas,
ze hebben nooit iets van elkaars bestaan geweten. </p>
<p> Beiden hebben dit jaar in ons land wel eervolle aandacht
gekregen. Wordsworth met een magistrale vertaling door Jan
Kuijper van zijn belangrijkste werk, het lange
autobiografische gedicht The Prelude; Hölderlin met een fraaie
biografie van de ervaren hand van Rüdiger Safranski. Opvallend
zijn de overeenkomsten tussen de twee dichterlevens, al
springen de verschillen eveneens in het oog. </p>
<p> Om met het laatste te beginnen: Wordsworth is nooit
krankzinnig geworden. Wel vraagt hij zich af of zijn
dichterlijke blik geen vorm van ‘waanzin’ zou kunnen zijn.
Maar als dat zo is, dan pleit dat eerder tegen de eigen tijd
die zo’n poëtisch zienerschap niet meer gewend is. In Prelude
(zoals Kuijper de titel vertaalt, zonder lidwoord) beschrijft
Wordsworth in blanke verzen het ontstaan en de ontwikkeling
van zijn dichterschap, desnoods ook tegen de moderne,
grootsteedse tijdgeest in. Ondertussen introduceerde hij,
samen met zijn vriend Samuel Taylor Coleridge, de romantiek in
Engeland via hun Lyrical ballads van 1798. Aanvankelijk met
matig succes, maar allengs werd Wordsworth dé visionaire
dichter van de Britse natie, officieel bekrachtigd door zijn
benoeming tot poet laureate in 1843. </p>
<p> Voor- en tegenstanders van Hitler </p>
<p> Niets van dit alles overkwam Hölderlin, al was het maar
omdat Duitsland als aparte natie nog niet bestond. Maar ook
los daarvan bleef succes uit, afgezien van de bewondering die
enkele romantici (de Schlegels, Clemens en Bettina Brentano,
evenals zijn literaire beschermheer Schiller) hem toedroegen.
Hij zag weinig van hemzelf in druk. Safranski noemt hem
terecht een ‘schrijver voor het nageslacht’. Pas rond 1900
begon zijn roem, in de George-kring die hem uitriep tot de
dichter van ‘het geheime Duitsland’. In juli 1944 inspireerde
hij zo mede het adellijke verzet tegen Hitler, hoewel de
nazi’s hem eveneens voor zich claimden door in 1943 een
‘veldbloemlezing’ van zijn poëzie in 100.000 exemplaren naar
het Oostfront te sturen. Zelfs ziener-dichters hebben het niet
altijd voor het uitkiezen. </p>
</div>
<div class="art-layout-b-2x" id="testArtCol_b">
<p> In hoeverre Hölderlins krankzinnigheid een gevolg was van
zijn gebrek aan erkenning, laat zich niet met zekerheid
vaststellen. Maar het heeft er vast toe bijgedragen, temeer
daar het al heel vroeg begon, bij zijn moeder (zijn vader
stierf toen hij twee was) die met alle geweld een predikant
wilde maken van haar zoon. Voor zijn poëtische ambities heeft
zij nooit waardering opgebracht. </p>
<p> Ook Wordsworth verloor op jonge leeftijd zijn vader, maar
ook zijn moeder. Met als gevolg, zo krijg je de indruk, dat
hij zo ongeveer door de natuur zelf werd opgevoed. Het maakte
hem tot de grootste natuurdichter van Engeland, met als
hoofdthema de eenheid van mens en natuur dankzij de
dichterlijke verbeelding. Prachtig (en overbekend) werd dit
verwoord in het gedichtje over de dansende narcissen (‘I
wandered lonely as a cloud’) dat je tegenwoordig in het Lake
District zelfs op theemokken en koektrommels kunt aantreffen.
Prelude laat zien hoe Wordsworth de dichter is geworden die
zo’n lieflijk vers zomaar uit zijn mouw kon schudden. </p>
<p> Goddelijk vuur </p>
<p> Hölderlin is een minder lieflijke dichter. Hij streeft niet
zozeer naar eenvoud van dictie als wel naar verhevenheid en
‘goddelijk vuur’, maar ook bij hem gaat het om de band tussen
mens en natuur, die was verbroken en moest worden hersteld.
Ondanks een meer ‘klassieke’ vorm maakt hem dat alsnog tot een
romantische dichter. Hölderlin geloofde alleen niet dat de
mens op zijn ‘excentrische baan’ werkelijk tot een duurzame
harmonie met de natuur kon komen. Het zou altijd bij een
‘oneindige nadering’ blijven, met de schoonheid als tastbaar
symbool van het nagestreefde ideaal. </p>
<span class="art-object" id="artObjectWrap2"><span
class="art-moreimages clear" id="artObject2"><a><img
src="https://i.prcdn.co/img?regionguid=e3e7288d-a766-4aa2-9186-2f560efe32a4&scale=26&file=32112020091800000000001001®ionKey=T5aPABs2M47GmLmVjjXw2A%3d%3d"></a></span></span>
<p> Bij Wordsworth leidt de liefde voor de natuur ook tot liefde
voor de mensheid – een van de leidmotieven in Prelude. Een
politieke dimensie kreeg deze liefde door het aanvankelijke
enthousiasme voor de Franse Revolutie, die Hölderin op afstand
beleefde als leerling (samen met Schelling en Hegel) aan het
Tübinger Stift, en Wordsworth van nabij in Frankrijk, waar hij
tot twee keer toe naartoe reisde en waar hij bij een –
overigens royalistische – geliefde een kind verwekte. Deze
concreetheid van ervaring is tekenend voor Wordsworth. Je komt
haar ook in zijn poëzie tegen, waar het altijd gaat om indi <a
class="to">See page 31</a> </p>
</div>
</div>
<div class="art-storyorder"><a title="Ontheemd in waarheid en
verzinsel" class="button-big button-big-back"><span>Previous
Story</span></a><a title="nrc boeken" class="button-big
button-big-forward"><span>Next Story</span></a></div>
</body>
</html>