<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body>
<p> </p>
<div id="content"><a href="http://www.frankmulder.info">
<div id="header"> <br>
</div>
</a>
<div id="secondary3">
<address>
<a class="moz-txt-link-freetext"
href="http://www.frankmulder.info/2014-03-28/murwgebeukt-door-de-machine/">http://www.frankmulder.info/2014-03-28/murwgebeukt-door-de-machine/</a></address>
<address> </address>
</div>
<div id="entries2">
<div class="entry">
<p><b>De Groene Amsterdammer 13 (27 maart 2014)</b></p>
<h1> <a
href="http://www.frankmulder.info/2014-03-28/murwgebeukt-door-de-machine">Murwgebeukt
door de machine</a> </h1>
<span class="intro"> <b>
<p><img
src="http://www.frankmulder.info/images/2014-03/kamagurka.jpg"
title="" alt="" class="pivotx-image align-left"></p>
<p>De maand van de filosofie gaat dit jaar over techniek.
Maar van de misschien wel interessantste denker
hierover, de Fransman Jacques Ellul, heeft in Nederland
vrijwel niemand gehoord. Hoog tijd om kennis te maken
met ‘de man die (bijna) alles heeft voorzien’.<br>
</p>
<p><br>
</p>
<p>Tekst: Frank Mulder</p>
</b></span>
<p>Beeld: Kamagurka</p>
<h5 class="western" style="margin-bottom: 0in;" lang="nl-NL">
<div class="pivotx-wrapper"><img
src="http://www.frankmulder.info/images/2014-04/cover.jpg"
title="" alt="" class="pivotx-image"></div>
<a
href="http://www.frankmulder.info/images/2014-04/murwgebeukt-door-de-machine.pdf"
title="murwgebeukt door de machine.pdf"
class="pivotx-download">download artikel</a></h5>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"><strong>ELLUL
EN FILOSOFEN</strong>, dat heeft nooit goed geboterd. De
intellectuelen in Parijs keken neer op deze provinciale
snuiter die altijd in Pessac bleef wonen, onder de rook van
Bordeaux. Andersom was er ook weinig bewondering. Hoe kun je
vertrouwen op de wijsheid van een Heidegger, als die niet
eens in staat was het discours van Hitler te doorzien? Of
een Sartre, die keer op keer de plank missloeg in zaken die
je kunt verifiëren, zoals de ware aard van de Sovjet-Unie?
'Waarom zou ik hem dan geloven als hij vertelt over verheven
zaken die ik niet kan controleren?'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Ellul was
jurist, historicus, socioloog en theoloog. Hij hamerde er
altijd op dat een denker zijn voeten in de modder moest
hebben. 'Wij moeten niet denken aan de Mens, maar aan onze
buurman Jan', schreef hij in 1951. 'Ik weiger te geloven in
de vooruitgang der mensheid omdat ik van jaar tot jaar bij
de mensen die ik ken, wier leven ik van nabij volg en in
wier midden ik mij bevind, de zin voor verantwoordelijkheid
zie afnemen, de ernst waarmee zij arbeiden zie verminderen,
de erkenning van een waar gezag zie verdwijnen en het
streven naar een eerbaar leven zie verslappen', terwijl ze
vol rancune en ressentiment 'in een wanhopige worsteling
verwikkeld zijn met al die onbekende machten om hen heen.'</p>
<h5 class="western" style="margin-bottom: 0in;"><a
href="http://www.frankmulder.info/tag/ellul">Overzicht van
alle artikelen over Ellul</a></h5>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Nee, een
vooruitgangsgelovige was Ellul niet. Maar het is een grote
fout om hem <span>af te schrijven als een </span>romantische,
conservatieve aartspessimist, zoals veel critici voor het
gemak hebben gedaan en nog steeds doen. Wie zijn boeken
leest, staat juist versteld van de actualiteit en de
frisheid van de toekomstscenario's die in grote lijnen
werkelijkheid aan het worden zijn. <em>L'homme qui avait
(presque) tout prévu</em><span>, d</span>e man die (bijna)
alles heeft voorzien<span>,</span> zo luidt dan ook het in
Frankrijk succesvolle boek over Ellul. Het is geschreven
door Jean-Luc Porquet, redacteur van het Franse satirische
blad Le Canard Enchaînée. Of het nu gaat om nucleaire
risico's, terrorisme, de opkomst van de surveillancestaat,
de lobbydemocratie, eenzaamheid in tijden van internet,
opstanden in arme landen of de instorting van de
schuldeneconomie: Ellul heeft er decennia geleden al voor
gewaarschuwd.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"><strong>HET IS
MOEILIJK</strong> om Ellul in een hokje te stoppen. Hij
leefde van 1912 tot 1994. Officieel doceerde hij sociologie
en rechtsgeschiedenis aan de rechtenfaculteit in Bordeaux.
Maar als hij achter zijn schrijftafel zat, iedere ochtend
van zes tot acht, overschreed hij de grenzen van welk
vakgebied dan ook. Hij schreef meer dan vijftig boeken en
duizend artikelen<span>.</span> <span>N</span>aast
sociologie, rechten en geschiedenis heeft hij een
aanzienlijk theologisch oeuvre. Daarnaastwas hij
maatschappelijk zeer actief<span>.</span> <span>H</span>et
motto <em>Think global act local</em>, bekend van de
mondiale milieubeweging, komt uit de koker van Ellul en z'n
vrienden.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">In 1954
publiceerde hij het boek dat het fundament vormde voor zijn
verdere werk. Het verscheen in Amerika – tien jaar later
pas, <span>op aandringen van </span>Aldous Huxley<span> </span>–
onder de naam <em>The Technological Society</em> en sloeg
daar in als een bom. De wereld wordt niet gestuurd door het
kapitaal, schrijft hij, of door politiek, maar door iets
anders: door techniek. Niet techniek in de zin van apparaten
en machines, maar in de zin van een maatschappelijk
ordeningssysteem dat zichzelf aandrijft, voortdurend op zoek
naar <span>da</span>t <span>e</span>ne meest efficiënte
middel, op ieder gebied. Dat systeem omvat niet alleen de
traditionele techniek, maar ook politieke, economische en
sociale technieken.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Wie dit
technische systeem wil bestuderen, zal het in samenhang
moeten bekijken. We kunnen niet praten over de 'voordelen en
nadelen' ervan. Techniek zet namelijk ons hele leefmilieu op
z'n kop. Neem de auto. Die staat niet op zichzelf, want een
auto is verweven met de wegen die we ervoor moeten bouwen,
met de olie die we moeten importeren en met de lopende band
die Ford heeft ingevoerd. Niets in de cultuur blijft intact
waar techniek doordringt, zegt Ellul.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">'Ellul zag al
in de jaren dertig dat techniek de grootste kracht tot
verandering in de wereld is', schrijft de journalist Porquet<span>,
auteur van het bekende Ellul-boek,</span> in een email.
'Maar hij sluit zich niet aan bij het koor dat zegt dat
technische vooruitgang altijd positief is, en dat de mens
aan het roer staat. Volgens Ellul stond techniek lang ten
dienste van de mens, maar is dat twee eeuwen geleden,
tijdens de industriële revolutie, veranderd. Sinds deze
eeuw, zegt hij, is techniek een autonome kracht<span>.</span>
<span>E</span>en proces zonder subject, dat de vrijheid van
de mens bedreigt.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Een blik op
Elluls boektitels maakt duidelijk op welke terreinen hij
zijn analyse toepaste: <em>Money and Power, Propaganda, The
Political Illusion, The Technological Bluff</em>, om
alleen zijn meest bekende werken te noemen. Bekend althans
in Frankrijk en de VS, want in Nederland is geen enkel
sociologisch boek van hem verschenen.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<div class="pivotx-wrapper"><img
src="http://www.frankmulder.info/images/2014-04/ellul-klein.jpg"
title="" alt="" class="pivotx-image"></div>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Mensen die hem
wegzetten als conservatieve mopperkont, citeren hem meestal
niet, of <span>on</span>volledig. Ellul legt namelijk keer
op keer uit dat hij niet tegen technische vernieuwing is, en
dat de mens altijd een technisch wezen is geweest. Hij is
tegen technicisme, waarbij technische efficiëntie haar eigen
norm wordt. Met andere woorden: de middelen worden ons doel.
Het gaat hem er dus niet om dat hij machines niet leuk vindt
of niet ethisch. Hij beschrijft alleen, met een ijzeren
logica, hoe het technische systeem de hele wereld onderwerpt
aan de wetten van de machine.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Die
onderwerping leidt altijd tot conflicten en problemen. <span>P</span>roblemen
<span>die</span> op hun beurt worden aangepakt, met nog meer
organisatie en techniek. Om bij het voorbeeld van de auto te
blijven: de grote mobiliteit maakt een centrale planning van
wegenbouw noodzakelijk, en de vraag naar olie zorgt voor de
noodzaak van legers in het Midden-Oosten. Dat kan niet
zonder sterke staat, inclusief propaganda-afdeling. Zo
breidt het technische systeem zichzelf altijd uit.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Voorbeelden van
die autonome beweging van techniek zien we iedere dag in de
krant. Denk aan de Joint Strike Fighters, die we niet nodig
hebben voor de vliegtuigen zelf maar vooral omdat we anders
niet bij de grote jongens aan tafel mogen zitten. Of aan de
hi-techsystemen die de Europese Unie bouwt om immigranten en
toeristen automatisch aan hun vingerafdrukken te herkennen<span>.</span>
<span>N</span>iet omdat het een oplossing is voor een helder
probleem, maar <span>gewoon, </span>'omdat het kan'. Of
zoals een fabrikant van drones bij een beleidsvergadering
opmerkte: 'We weten nog niet precies wat het probleem is,
maar wel dat drones de oplossing zijn.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Techniek breidt
zich uit, autonoom en steeds sneller. Maar dat werkt alleen
als mensen zich daarnaar voegen. Hun cultuur, hun
gemeenschappen, hun natuurlijke leefmilieu, hun vrijheid:
alles wordt onderworpen om mensen plooibare, anonieme leden
van de massa te maken. Mensen laten zich dat gebeuren, omdat
ze <span>een heilig respect </span>hebben voor techniek en
vooruitgang.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">'Mensen hebben
ontzag voor wat het machtigst is', zegt Ellul eens in een
interview. 'Niemand heeft het opgemerkt, maar na de
ontploffing van de atoombom op Hiroshima werd in Japan
plechtig verklaard dat de keizer God niet is. Techniek
onttroont alle goden.' Het gevolg is dat mensen techniek als
sacraal gaan beschouwen.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Maar het
conflict blijft. Mensen en hun cultuur zijn namelijk niet
aangepast aan een technische maatschappij. Hoe meer de
samenleving gevormd en beheerst wordt door techniek, des te
sterker de onderhuidse spanningen worden, of die zich nu
uiten in depressie, seksualisering of werkloosheid. Of de
spanning – zoals hij in de jaren tachtig al schreef – tussen
de derivatenhandel en de reële economie, die wel tot een
schuldencrisis in het Westen móet leiden. De technische orde
zal zich blijven uitbreiden, waarschuwt Ellul, maar wel
temidden van een groeiende chaos.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<div class="pivotx-wrapper"><img
src="http://www.frankmulder.info/images/2014-04/kama2.jpg"
title="" alt="" class="pivotx-image"></div>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"><strong>'VLAK
VOOR ZIJN DOOD</strong> heb ik hem gezien, op een
afscheidscongres', zegt Hans Achterhuis, die zelf door Ellul
is beïnvloed. 'Een ontroerend beeld: zo'n oude, broze man,
maar wat een uitstraling.' Ellul is van fundamenteel belang
voor ons denken over techniek, zegt Achterhuis. 'Hij heeft
heel goed laten zien dat techniek een eigen werkelijkheid
is, naast de talige werkelijkheid die we altijd al kenden en
waar morele oordelen tellen.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Vroeger was
techniek onderdeel van de talige, morele wereld. In de
achttiende eeuw kon in Leiden nog een spinmachine in de
gracht worden gekieperd omdat de kerk het immoreel vond dat
mensen hun baan erdoor zouden kwijtraken. <span>‘</span>Nu
kan dat niet meer. Tegen technische en economische
ontwikkelingen kun je over het algemeen geen nee zeggen.
Mensen zien dat vaak niet. Er is geen doelrationaliteit<span>.</span>
<span>H</span>et systeem is een olietanker waar je tegen
kunt duwen, maar die je niet kunt sturen.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Achterhuis is
wel wat optimistischer dan Ellul over de autoriteit die
maatschappelijke instituties nog hebben om de moraal en het
recht te beschermen. Maar, zegt hij, de meeste mensen zijn <span>daa</span>r
erg naïef over. Nu we het erover hebben, wordt de
Nederlandse filosoof weer helemaal enthousiast. 'Wat Ellul
schreef, dat is precies wat we om ons heen zien. Neem de
NSA. Waarom is het nodig om iedereen in de hele wereld af te
luisteren? Ik begrijp dat echt niet. De enige reden is:
omdat het kan. De NSA is zijn eigen doel geworden.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Over de NSA
gesproken: Ellul schrijft al heel vroeg dat de technische
staat boven zal komen drijven als totalitaire macht die
steeds meer van het burgerleven gaat opslokken. Totalitair
wil niet zeggen dat er marteling en willekeur is.
Integendeel, schrijft Ellul in 1954 (!): 'De politie voert
geen open acties meer uit en er is niets mysterieus meer
aan. Daardoor voelt het niet als onderdrukking. Politiewerk
is “wetenschappelijk” geworden. Hun files bevatten dossiers
van iedere burger. Ze zijn in de positie om de handen te
leggen op iedereen die op welk moment dan ook “gezocht”
wordt, en dat vermindert tot op grote hoogte de noodzaak om
het ook te doen. Niemand kan aan de politie ontsnappen of
verdwijnen. Maar niemand wil dat ook. Een elektronisch
dossier is niet bijzonder beangstigend.' De technicus,
vervolgt Ellul, heeft daarbij de taak om het systeem te
perfectioneren, opdat de mens, 'oog in oog met de perfect
functionerende machine, geen initiatief meer toont en geen
wil meer heeft om weg te rennen. De capaciteit om de machine
te vergeten is het ideaal van technische perfectie.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<div class="pivotx-wrapper"><img
src="http://www.frankmulder.info/images/2014-04/kama1.jpg"
title="" alt="" class="pivotx-image"></div>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"><strong>ELLUL
IS BRILJANT</strong>, zegt Heikelien Verrijn-Stuart,
journalist en rechtsfilosoof en onder meer lid van de
Adviesraad Internationale Vraagstukken. In de vele stukken
die over privacy en surveillance verschijnen, mist ze altijd
een belangrijke dimensie. 'Dat is de onontkoombaarheid van
techniek. Ellul zei al: techniek en propaganda moeten, om
succes te boeken, als voedsel en lucht zijn. Ze moeten in
onze poriën zitten. Dan is het niet meer te onderscheiden en
is er niet tegen te vechten.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Maar achter dat
technische systeem zitten keiharde neoliberale belangen, die
vooral willen dat de economie blijft draaien. 'Staten worden
beheerst door particuliere systemen. Degenen die alles van
ons willen weten zijn de banken. Degenen die de grenzen
willen bewaken, zijn private beveiligingsbedrijven. Ellul
had gelijk met zijn beschrijving van de politiestaat, maar
het woord politie moet je wel vervangen door corporate en
security. We leven in een corporate securitystaat. Dat
doordrenkt elk niveau van de staat. Corporate power móet
spioneren, moet zich ontwikkelen, moet winstmaken.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">De domste
opmerking is <span>‘</span>dat is een complottheorie',
vindt Verrijn-Stuart. 'Techniek is een systeem dat zichzelf
uitbreidt, niet in een voorzichtige curve maar in een rechte
lijn naar boven. Techniek ís, zegt Ellul. Als de staat
daarvoor nodig is, zal die er zijn. Staten zijn machten en
zijn tegelijkertijd uitgehold, weerloos. Dat maakt verzet zo
ingewikkeld, tegen wie moeten we ons verzetten?'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Alle onderdelen
van de samenleving zijn ervan doordrongen. 'Daarin zit het
totalitaire. We zijn totaal beheerst. Onze macht kan alleen
nog maar tot uiting komen door middel van techniek. De
grootste daad van verzet voor journalisten is het indienen
van een online Wob-verzoek. We zien nu over de gehele wereld
het alternatief: vechten op straat; in Brazilie, op Taksim,
op Tahrir, in Spanje, Portugal, Parijs en in Italië, allang
in Palestina, maar nu ook in Thailand.' Want mensen die niet
meer nuttig worden gevonden, worden zoals Ellul al zei
onzichtbaar gemaakt. Dat is feitelijk precies wat er aan het
gebeuren is. 'We zien het in Zuid-Europa bij de
hoogopgeleiden die geen baan meer hebben. Of in Brazilie,
waar het vervoer zo duur gemaakt, dat de armen niet meer
naar de stad kunnen om te werken of te demonstreren.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">De meeste
mensen willen echter niet meer denken. 'Mensen zijn niet
onverschillig, maar murwgebeukt, machteloos. Wat móeten ze
ermee? En ze worden voortdurend afgeleid, bezig gehouden, en
geprikkeld; ook dat is de rol van de technologie. Als ik
Ellul in mijn eigen woorden samenvat: eerst waren we
schepselen van God, toen onderdeel van de totalitaire staat,
toen onderdeel van de massa en nu een levenloos deeltje van
de technische machinerie.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Het zijn
stevige woorden. Verlammend ook, vinden sommige mensen,
zoals Peter-Paul Verbeek, hoogleraar techniekfilosofie in
Enschede. 'Ik zie ook wel dat we cameratoezicht niet gaan
tegenhouden. Maar ik pik het liever op als bron van
herontwerp. Debatteer over de manier waarop. We moeten ons
er niet tegenover stellen, we zijn er deel van en kunnen er
mede vorm aan geven.' Techniek is geen apart domein, zegt
Verbeek, mens en techniek zijn altijd verweven. Daarom kiest
hij liever voor de empirische school, die de impact van
concrete technologieën bekijkt en niet op zoek is naar een
grote techniektheorie. 'Ellul heeft goed gezien hoe groot de
kracht van techniek is, maar bij<span> hem</span> krijg ik
alleen maar het gevoel dat dé techniek dé mens bedreigt. Ik
vind dat een sombere visie. Dat is precies waar ik me in
mijn hele werk tegen wil keren.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Volgens
Achterhuis sluiten beide benaderingen elkaar niet per se
uit. 'Ik vind het belangrijk om met Ellul eerst de eigen
wetmatigheid van de techniek te begrijpen, om dan later
misschien op concrete punten een moreel oordeel te kunnen
vellen en daardoor ook enigszins te sturen, of zoals Verbeek
het zou zeggen: begeleiden.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Terwijl sommige
mensen door Elluls harde woorden verdrietig achterover
zinken in hun bureaustoel, is het opvallend hoe lichtvoetig
de Franse socioloog zelf blijft. Dat komt doordat er bij hem
altijd een 'buiten' bestaat. Ellul bekijkt de wereld altijd
met twee brillen tegelijk.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">De ene bril is
de bril van Marx. De schellen vielen hem van de ogen,
schrijft hij, toen hij op zijn achttiende Das Kapital las.
Ineens viel alles op zijn plek: de armoede in zijn jeugd, de
werkloosheid van zijn vader, de arbeid in de fabrieken. Marx
overtuigde hem van een paar principes die Ellul<span> zijn</span>
leven<span> </span>lang zou meedragen. Dat mensen een
revolutionaire taak hebben tegenover de maatschappij waarin
ze leven. Dat iedere analyse zijn wortels moet hebben in de
materiële realiteit. En, zoals hij in een interview zegt:
'Dat ik altijd aan de kant sta van de uitgeslotenen, de
niet-aangepasten, de mensen aan de rand.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">De andere bril
is de bril van het geloof. Ellul maakte op zijn twintigste
een diepe godservaring mee waarvan hij alleen maar vertelt
dat het heftig was. Een paar jaar later sloot hij zich aan
bij de kleine protestantse kerk in Frankrijk. Zijn grote
inspiratiebron werd Karl Barth, de Duitse theoloog die zich
verzette tegen het nazisme. Voor Karl Barth stond centraal
dat God altijd buiten onze menselijke systemen staat, maar
daar wel op ingrijpt. Dat maakte indruk op Ellul, die juist
begon te ontdekken hoe gesloten onze systemen zijn.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Inclusief
religieuze systemen. Ellul was er altijd van overtuigd dat
de openbaring van God, verpersoonlijkt in Christus, niet in
een religie te vangen is of in een moraal. Dat is een poging
om de vrijheid weer in een systeem te gieten. Niet religie,
maar geloof is de tegenhanger van Techniek. Geloof is een
zaak van liefde, als antwoord op Gods liefde, en dat is
vrijheid. Maar mensen willen dat niet. Ze stellen hun
vertrouwen liever <span>in</span> systemen die hen een
toren tot in de hemel beloven. Religie is een onderdeel van
dat menselijk project om te heersen, aldus Ellul. Marx zag
dat. Marx biedt noodzakelijke, sociologische kritiek op
religie. Maar zijn oplossing geeft geen bevrijding uit wat
het echte probleem van de mens is: de macht van de middelen.
Daarvoor moet je Marx tegelijkertijd onder kritiek stellen
van het evangelie van Christus.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">En nu komt het
moeilijke<span>,</span> maar ook precies dat wat hem zo
sterk maakt: Ellul probeert nooit een middenweg te vinden.
Hij wil zijn sociologische analyse <span>van het technische
systeem </span>en zijn theologische hoop niet met elkaar
bevuilen. Er blijft altijd een spanning. Ellul was verklaard
tegenstander van een soort links christendom dat
maatschappelijke vooruitgang zag als <span>verwerkelijking</span>
van het koninkrijk Gods. Gods vrederijk gaat komen, maar we
kunnen nooit zeggen dat we weten hoe, schrijft hij in het
boek Subversief christendom (een theologisch werk dat wel in
het Nederlands is vertaald). God moeten we buiten onze
systemen houden. Maar tegelijkertijd kunnen we met de
radicale, op geloof gebaseerde vrijheid, anders in die
systemen staan. Het zorgt ervoor dat je eerlijk het kwaad in
de ogen kunt kijken, zou je kunnen zeggen<span>.</span> <span>Z</span>onder
het te overgieten met een optimistische saus omdat het<span>
je</span> anders te moeilijk wordt. Hij noemt dat
'dialectisch' denken, waarmee hij een oude term van Hegel en
Marx een nieuwe invulling geeft. Sommige tegenstellingen kun
je niet verzoenen door erover te theoretiseren, zegt Ellul,
alleen door ze uit te leven.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"><strong>CONCREET
BETEKENT DAT</strong> een permanente houding van verzet.
'Vrijheid begint met nee zeggen', zei Ellul altijd. Al in de
jaren dertig richtte hij, samen met zijn vriend Bernard
Charbonneau, actiegroepen op om jongeren weg te rukken uit
de propaganda van totalitair links en rechts. In de jaren
veertig waren Ellul en zijn vrouw Yvette, ondergedoken op
het platteland, een spilfiguur in het Franse verzet. Hij
kreeg er posthuum een onderscheiding voor van Yad Vashem.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Na de oorlog
werd Ellul enige tijd loco-burgemeester van Bordeaux, maar
hield daar al snel mee op, teleurgesteld over de onmacht van
de politiek. Hij was ook teleurgesteld over de oude
partijpolitiek die direct na de oorlog al weer de kop
opstak. Zijn conclusie: politici kunnen het technische
systeem helemaal niet bijsturen, hoe hard ze ook roepen van
wel. Iedereen is in de greep van het technische denken.
Iedereen wil de wereld verbeteren door massale organisatie
of propaganda, maar binnen dat systeem kun je nauwelijks nog
sturing geven.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">De wereld wordt
langzaam omgebouwd tot machine. Zonder totale innerlijke én
structurele ommekeer kunnen we dat niet tegenhouden. Maar
Ellul geloofde in een transcendente vrijheid die nooit door
Techniek opgeslokt kan worden. Niet de vrijheid van het
goedkoop naar de Bahama's kunnen vliegen, maar de vrijheid
van het liefhebben en zelf kunnen beslissen. Het is onze
taak om die vrijheid uit te leven temidden van de onvrijheid
van het systeem, samen met al die gewone mannen en vrouwen
die een leven leiden van vrijheid en toewijding. Niet de
machine vernielen, maar zand in de machine zijn, dat is onze
taak. Dat is een anarchistische positie, erkent hij. Niet
anarchistisch in de zin van chaos, maar in de zin van:
afzien van macht en beheersing (an-archè), want dat is waar
het technische systeem ten diepste op neerkomt. 'Wie zich
niet door dat systeem wil laten beheersen, moet kiezen voor
een ethiek van de on-macht.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">'De
intellectuelen in Parijs hebben daarom altijd op hem
neergekeken', zegt Porquet. 'Hij was anarchist, hij
bekritiseerde Sartre <span>- </span>dat deed je niet<span>
-</span> en hij geloofde in God <span>- </span>dat deed
je ook niet.' Het leek Ellul niet te deren. Zoals Le Monde
schreef bij zijn overlijden, op 19 mei 1994: 'Werkelijk
vrije mensen timmeren, zoals men weet, niet aan de weg.'</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Dat is <span>heel</span>
iets anders dan passief zijn. Ellul was een van de aanjagers
van de milieubeweging in zijn regio <span>(</span>toen er
in de wereld nog geen milieubeweging bestond<span>)</span>
en <span>zette zich</span> jarenlang <span>in</span> voor
probleemjongeren <span>(</span>toen niemand daar nog over
nadacht<span>,</span> behalve in termen van opsluiting<span>)</span>.
Hij was actief in de kerk en op de universiteit<span>.</span>
<span>S</span>tudenten <span>nam hij </span>vaak wekenlang
mee de bergen in, als<span> een</span> soort van parallelle
universiteit buiten de bewoonde wereld<span>. Daar konden ze</span>
kritisch na<span>denken </span>over de maatschappij.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Zoals hij zelf
zegt: 'We riepen de mensen op zelf de leiding te nemen en om
individuen te worden die zelf hun leven leidden, die
ontsnappen aan het technische systeem. We werkten in de
bergen met jongeren. Ik heb aan heel wat generaties jongeren
geleerd om buiten brood te bakken, terwijl we discussieerden
over Tocqueville of andere belangrijke, moeilijk te
begrijpen schrijvers."</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;">Het gaat er
Ellul niet om dat we de allemaal de bergen in moeten
trekken, met achterlating van telefoon en magnetron, om zo
techniekloos mogelijk terug te keren tot een soort zuivere
gelukzaligheid. Daar gelooft hij niet in. Het gaat hem erom
dat we weer subjecten worden, wezens die zelf kunnen
nadenken en oordelen, temidden van een technisch-economisch
systeem dat ons tot objecten reduceert, tot radertjes in de
machine. Natuurlijk zijn we van top tot teen
geconditioneerd. Maar wanneer we dat erkennen, maken we ons
er al los van, en daarin ligt onze vrijheid. Laten we deze
zinderende vrijheid dan gebruiken, schrijft Ellul tegen het
eind van zijn leven, om de scheuren te vullen die
onherroepelijk zullen ontstaan wanneer de machine tegen z'n
grenzen loopt.</p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"> </p>
<p class="western" style="margin-bottom: 0in;"><em>Lees meer
over Ellul in <a
href="http://www.frankmulder.info/tag/ellul">andere
artikelen</a> op deze site.</em></p>
<br>
<br>
<br>
<h4>Gerelateerde artikelen</h4>
<ul>
<li><a
href="http://www.frankmulder.info/2020-05-12/de-grenzen-worden-steeds-slimmer">De
grenzen worden steeds slimmer</a> (De Groene
Amsterdammer)</li>
<li><a
href="http://www.frankmulder.info/2020-05-01/een-nieuwe-familie-de-toekomst-van-het-christendom">Een
nieuwe familie - de toekomst van het christendom</a> (De
Groene Amsterdammer)</li>
<li><a
href="http://www.frankmulder.info/2020-05-01/hoop-in-tijden-van-corona">Hoop
in tijden van corona</a> (Nederlands Dagblad)</li>
<li><a
href="http://www.frankmulder.info/2020-03-30/de-grote-stad">De
grote stad</a> (Nederlands Dagblad)</li>
<li><a
href="http://www.frankmulder.info/2020-01-20/nu-in-de-boekhandel-de-grote-stad-van-jacques-ellul">Nu
in de boekhandel: De grote stad, van Jacques Ellul</a>
(overig)</li>
</ul>
<br>
Gebruikte Tags: <a rel="tag"
href="http://www.frankmulder.info/tag/controlestaat"
title="Tag: controlestaat">controlestaat</a>, <a rel="tag"
href="http://www.frankmulder.info/tag/economie" title="Tag:
economie">economie</a>, <a rel="tag"
href="http://www.frankmulder.info/tag/ellul" title="Tag:
ellul">ellul</a>, <a rel="tag"
href="http://www.frankmulder.info/tag/filosofie" title="Tag:
filosofie">filosofie</a>, <a rel="tag"
href="http://www.frankmulder.info/tag/geloof" title="Tag:
geloof">geloof</a>, <a rel="tag"
href="http://www.frankmulder.info/tag/techniek" title="Tag:
techniek">techniek</a><br>
<br>
<br>
<h4>Reageren?</h4>
<div class="commentblock">
<div class="comment"> <img class="gravatar"
src="http://www.gravatar.com/avatar/149dab730afd1ca5145ab17cfb8248c1?d=http%3A%2F%2Fpivotx.net%2Fp64.gif&s=64"
alt="Technologos">
<div class="comment-text">
<p>Honorer la pensée de Jacques Ellul, c’est bien.<br>
La réactualiser au XXIème siècle, c’est mieux.<br>
C’est ce que nous essayons de faire.</p>
<p>web : htm://technologos.fr<br>
mel : <a href="mailto:contact@technologos.fr"
rel="nofollow">contact@technologos.fr</a><br>
twitter : @TECHNOlogosfr</p>
<cite><strong>Technologos</strong> - 15-06-’14 15:59</cite><br>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<br>
</body>
</html>