<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body>
<div class="article-intro-image "
style="background-image:url('https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/GettyImages-154044967-1920x2400.jpg');">
</div>
<div class="article-intro-inner">
<div class="article-intro-meta"> <a class="dossier-label-link
dossier-label-link-dossier-454463"
href="https://www.vn.nl/dossier/tech/"> <span class="label
label--black">Nee, inderdaad, de mens is niet in z'n nakie
op de maan geweest... en ook niet echt in de ruimte.<br>
</span></a></div>
<div class="article-intro-meta"><br>
</div>
<div class="article-intro-meta"><a class="dossier-label-link
dossier-label-link-dossier-454463"
href="https://www.vn.nl/dossier/tech/"><span class="label
label--black">Tech</span> </a> </div>
<div class="article-intro-text">
<h1 class="article-intro-title h1"> <span
class="article-intro-title-line">Rudy Kousbroek vraagt zich
af: zijn we ‘echt’ op de maan geweest?</span> </h1>
</div>
<div class="article-type-meta"> <span class="article-type-title
dossier-label dossier-label-dossier-454463">VN 80</span> <span
class="article-intro-date mb-3">Zaterdag 26 juli 1969</span> </div>
<div class="article-lead-anchor"> <a
href="https://www.vn.nl/maanlanding-rudy-kousbroek/?token=Ni9SMUFOcFZVRjA0MnVXeGd1am1VTWlZU29QcHdmT1Z3UlU2cjJGektvYz0#article-lead"
class="button--scroll-down-header"
data-scrollto="article-lead">
<div class="button__icon animated infinite bounce-down svg">
<svg width="6px" height="9px" viewBox="0 0 6 9"
xmlns="http://www.w3.org/2000/svg"
style="transform:rotate(90deg);">
<g id="🧰-Symbols" stroke="none" stroke-width="1"
fill="none" fill-rule="evenodd">
<g id="xSmall---Meer-over-thema"
transform="translate(-232.000000, -7.000000)"
fill="#696971">
<g id="Group-2" transform="translate(107.000000,
0.000000)">
<g id="Group"> </g></g></g></g></svg></div>
</a></div>
</div>
<div class="container-xl px-0">
<section class="article-intro">
<div class="article-intro-inner">
<div class="article-lead-anchor"><a
href="https://www.vn.nl/maanlanding-rudy-kousbroek/?token=Ni9SMUFOcFZVRjA0MnVXeGd1am1VTWlZU29QcHdmT1Z3UlU2cjJGektvYz0#article-lead"
class="button--scroll-down-header"
data-scrollto="article-lead">
<div class="button__icon animated infinite bounce-down
svg"><svg width="6px" height="9px" viewBox="0 0 6 9"
xmlns="http://www.w3.org/2000/svg"
style="transform:rotate(90deg);"><g id="🧰-Symbols"
stroke="none" stroke-width="1" fill="none"
fill-rule="evenodd"><g id="xSmall---Meer-over-thema"
transform="translate(-232.000000, -7.000000)"
fill="#696971"><g id="Group-2"
transform="translate(107.000000, 0.000000)"><g
id="Group"> </g> </g> </g> </g> </svg> </div>
</a> </div>
</div>
</section>
<div class="position-relative">
<div class="article-intro-caption">Superheld Flash Gordon (in
1936 vertolkt door Buster Crabbe) was een van de jeugdhelden
van Rudy Kousbroek.</div>
</div>
</div>
<section class="article-main">
<div class="container container-small pb-0">
<div class="row cf">
<div class="col-12">
<div class="article-lead" id="article-lead">
<p>Op 20 juli 1969 landde de mens op de maan en schrijver
Rudy Kousbroek was erbij. Dat had hij niet meer verwacht
mee te maken, schreef hij later die week op de
voorpagina van <em>Vrij Nederland</em>. Maar hoe ‘echt’
was deze maanlanding?</p>
</div>
<div class="author-container no-image">
<div class="author-content-container no-image">
<div class="author-name"><span class="author-label">Tekst</span>
<a href="https://www.vn.nl/auteur/rudy-kousbroek/"
title="Rudy Kousbroek">Rudy Kousbroek</a></div>
<div class="photographer-name"> <span
class="photographer-label">Fotografie</span> <span
class="photographer-name-text">Getty</span> </div>
<div class="reading-time-meta">8 tot 10 minuten leestijd</div>
</div>
</div>
<section class="article-body mt-5 " id="article-body"
data-article-content-element="" data-article-uid="440103"
data-restricted="false" style="max-height: none; overflow:
visible;" data-has-full-content="true">
<div data-article-content-target="">
<div class="info-box">
<h5>Carel Peeters over Leopold de Buch</h5>
<p>Een van de eerste Nederlandse schrijvers die het in
de jaren zestig in <em>Vrij Nederland</em> over
computers, ‘hardware’ en ‘software’ had was Leopold
de Buch, pseudoniem van de toen in Parijs wonende
Rudy Kousbroek. De Buch schreef eind jaren zestig in
<em>Vrij Nederland</em> over de studentenrevolutie
in Parijs (verzameld in <em>De verbeelding aan de
macht: revolutie in een industriestaat</em>,
1968), maar ook over wat de techniek voor de mens
ging betekenen, een fascinatie die terugging tot
zijn tiende jaar.</p>
<p>Dat blijkt uit het stuk dat De Buch/Kousbroek op 26
juli 1969 op de voorpagina van <em>Vrij Nederland</em>
schreef toen de eerste mens op 20 juli voet op de
maan had gezet. Dat was de inlossing van een
fantasie die hij op zijn tiende had gekoesterd: nog
eens meemaken dat de mens écht op de maan landt,
niet alleen in de science-fictionverhalen van Flash
Gordon.</p>
</div>
<p>DE MENS ALS MACHINE ALS MENS</p>
<p>DOOR LEOPOLD DE BUCH</p>
<p>Toen ik een jaar of tien, elf was vormde de reis naar
de maan ongeveer het uiterste van de beschikbare
toekomstprojectie. Onder de onderwerpen van
communicatie met een paar bevriende jongens op het
internaat nam het een voorname plaats in, het was naar
ik mij nog goed herinner b.v. een veelvuldig motief in
de tekeningen die wij maakten.</p>
<div class="leaderboard mid" style="margin-bottom: 0px;">
</div>
<p>Daarnaast waren er ook science-fictionthema’s
gangbaar in onze fantasieën, geïnspireerd op Flash
Gordon en H.G. Wells, vol raketvloten uit andere
zonnestelsels, vogelmensen, intelligente sauriërs,
onderzeese keizerrijken, en met onvoorstelbaar
gevorderde technieken gebaseerd op onvoorstelbaar
gevorderde wetenschappen.</p>
<p>Hoewel het in beide gevallen ging om fantastische
voorstellingen die in meeslependheid niet voor elkaar
onderdeden, waren wij ons (achteraf beschouwd) vrij
scherp bewust van hun respectievelijke
verwezenlijkbaarheid en onverwezenlijkbaarheid. Bij
een andere gelegenheid heb ik eens geprobeerd om het
eindresultaat voor te stellen als een product, analoog
aan bijvoorbeeld een oplosbaarheidsproduct. De
ondergane emotie is het product van fantasme maal
verwezenlijkbaarheid, van software maal hardware. Dit
om aannemelijk te maken dat er een soort equivalentie
bestaat tussen de beide genres, laat ik zeggen het
genre Flash Gordon en het genre Jules Verne (hoewel
het eigenlijk tegen mijn heiligste voornemens in
druist om in het verband van de maanlanding de oude
koe Jules Verne nog eens uit de sloot te halen).</p>
</div>
</section>
</div>
</div>
</div>
</section>
<h5>Mozes en de berg</h5>
<p>Waar ik naartoe wil is dat op mijn tiende jaar een reis naar de
maan ongeveer het meest fantastische was dat ik kon hopen ooit
nog eens mee te zullen maken — later, als ik niet te vroeg dood
ging, als ik heel oud zou worden; visioenen à la een stervende
Mozes die naar een bergtop wordt gedragen van waar hij nog even
het beloofde land zal zien.</p>
<p>De geur en smaak van dat visioen zijn, nu dat de reis naar de
maan werkelijkheid is geworden, nog levend genoeg om hen te
ruiken en te proeven. Zij bevinden zich aan de ene kant dicht
genoeg bij de werkelijkheid om aan de hele maanlandingsoperatie
zoals die zich zojuist heeft afgespeeld het karakter te geven van
een pre-logische wensvervulling. Het moest wel tijdens mijn leven
verwerkelijkt worden, immers ikzelf had het vroeger zo intens
gedacht, zelfs gewild?</p>
<blockquote class="animate-in animate-out">
<p>Zelfs bij de grootste opwinding en opgetogenheid bleef een
gevoel behouden van: het verbaast me eigenlijk niets, ik had het
eigenlijk altijd wel geweten.</p>
</blockquote>
<p>Vandaar ook ongetwijfeld dat ik zelfs bij de grootste opwinding
en opgetogenheid, bij het aanschouwen van de maanwandel op de
televisie, op de achtergrond een gevoel bleef behouden van: het
verbaast me eigenlijk niets, ik had het eigenlijk altijd wel
geweten — zoals het mij ook niet verwondert dat het mensen van
mijn generatie zijn die daar zweven en kangoeroe-sprongen maken op
de maan. Waren wij niet tegelijk jong en hadden wij niet dezelfde
fantasieën?</p>
<figure id="attachment_440195" style="width: 1280px"
class="wp-caption alignnone"><img class="wp-image-440195
size-image_1280"
src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/voorpagina-maanlanding-1280x1861.jpg"
alt="maanlanding" width="1280" height="1861"><figcaption
class="wp-caption-text">De voorpagina van Vrij Nederland van 26
juli 1969</figcaption></figure>
<h5>Veel stroomlijn en fantastische kleuren</h5>
<p>Maar aan de andere kant is er tussen de projectie van toen en de
realiteit van nu een enorm verschil. Er staat mij nog duidelijk
voor de geest hoe ik mij voorstelde dat de wereld er uit zou zien
op het ogenblik dat de grote droom in vervulling zou gaan — en
helaas, daar klopt niets van.</p>
<p>Het was een wereld waarin allerlei dingen allang niet meer
bestonden die in werkelijkheid op dit tijdstip nog steeds niet
verdwenen zijn. De voorstelling van die wereld was natuurlijk
naïef, zoals te verwachten van de sociale projecties van een kind
van tien, en ook sterk gekleurd door een futurisme à la Flash
Gordon, met veel stroomlijn, en fantastische kleren. Dat er op
het tijdstip van de eerste landing op de maan nog meneren zouden
bestaan met een pak aan, dat zou niet bij mij op zijn gekomen, en
als iemand het gezegd zou hebben, zou ik in een honend lachen zijn
uitgebarsten.</p>
<blockquote class="animate-in animate-out">
<p>Dat er dan nog zoiets bestaan zou als de vlag van één land,
dat niet de hele wereld zou omvatten, zou in mijn kinderlijke
voorstelling een absurditeit zijn geweest.</p>
</blockquote>
<p>Maar ook dat er dan nog zoiets bestaan zou als de vlag van één
land, dat niet de hele wereld zou omvatten, zou in die
voorstelling een absurditeit zijn geweest. En ik hoef nauwelijks
te extrapoleren om van die voorstelling een nu plausibel
wereldbeeld te maken, waarin bijvoorbeeld theologen die staan te
oreren over de ‘religieuze consequenties van de maanlanding’
vallen in de algemene categorie van ‘meneren met een pak aan.’</p>
<p>Als de moderne realiteit toch geëxtrapoleerd wordt, dan is dat
nog wel preciezer te doen: gesteld dat ik mij enige voorstelling
had kunnen maken van de huidige rassenverhoudingen in de VS, dan
zou ik eenvoudig niet hebben willen geloven dat de bemanning van
het maanlandingsvoertuig niet bestaan zou hebben uit één blanke
en één neger; daar heb ik trouwens ook nu nog moeite mee.</p>
<figure id="attachment_440385" style="width: 1280px"
class="wp-caption alignnone"><img class="size-image_1280
wp-image-440385"
src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/07/GettyImages-3172273-1280x1003.jpg"
alt="maanlanding" width="1280" height="1003"><figcaption
class="wp-caption-text">Flash Gordon (rechts) probeert de
ontvoering van zijn vriendin Dale Arden te voorkomen in <em>Flash
Gordon Conquers the Universe </em>(1940).</figcaption></figure>
<h5>Gevoel van onbehagen</h5>
<p>In die geest is er nog wel meer te beweren, maar waar het op
neerkomt is dat het in die tijd (en achteraf gezien ook nu nog)
zelfs voor een kind voor de hand liggend leek dat aan een
dergelijke technische en wetenschappelijke ontwikkeling ook een
overeenkomstige sociale ontwikkeling gepaard zou gaan.</p>
<p>De constatering dat die achterwege is gebleven lijkt mij de
eenvoudigste formulering van het gevoel van onbehagen waardoor
iedereen die niet een hart van steen heeft wel bekropen moet
worden bij de indrukwekkende hoeveelheden ingeniositeit,
motivering en geld die voor het ruimteprogramma beschikbaar
blijken te zijn. Dit in tegenstelling tot formules van de
strekking: ‘zolang er nog armoede en ellende bestaan zouden we
geen geld moeten besteden aan reizen naar de maan’, leidend tot
allerlei contradicties, onwaarachtige standpunten en valse
leuzen, die hoogstens alleen publicitaire betekenis kunnen hebben.</p>
<blockquote class="animate-in animate-out">
<p>Het Apollo-project is politieke propaganda, dat de capaciteit
om politieke propaganda te zijn dankt aan de fenomenale
psychologische aanslag die de ruimtevaart op het grote publiek
heeft.</p>
</blockquote>
<p>De betekenis van de maanlanding is per slot van rekening zelf ook
voornamelijk publicitair. De pretentie dat de ruimtevaart in zijn
huidige vorm in de eerste plaats de wetenschap dient is nog veel
vozer dan de pretentie dat autoraces onder de huidige
omstandigheden nog noodzakelijk zijn ‘om de auto te verbeteren’,
of, mooier nog, veiliger te maken. Het Apollo-project is politieke
propaganda, en het enige wat er van gezegd kan worden is, dat het
de capaciteit om politieke propaganda te zijn dankt aan de
fenomenale psychologische aanslag die de ruimtevaart op het grote
publiek heeft, en die op zijn beurt weer heel weinig met het
zogenaamde ‘avontuur der wetenschap’ uit heeft te staan.</p>
<p>Hoe weinig de zuiver wetenschappelijke kant van — bijvoorbeeld —
reizen naar de maan de mensen interesseert zal blijken zodra dat
werkelijk het enige belang bij die reizen zal zijn, en alle kans
op groene mannetjes of mystieke steen zullen (à la <em>2001: A
Space Odyssey</em>, van Stanley Kubrick) volkomen verkeken zal
zijn.</p>
<h5>Echt</h5>
<p>Er is wat dat betreft een opvallende analogie tussen de maanvaart
in het huidige stadium en de televisie in de tijd dat zij nog
volkomen nieuw was. Bij de televisie was het aanvankelijk ook
alleen de technische prestatie, die de mensen imponeerde. Het
opmerkelijke en boeiende was niet wát zij zagen maar dát zij
zagen: die meneer die daar staat te praten, je kan hem echt zien,
hoewel hij heel ergens anders is. De essentie schuilt in dat
begrip ‘echt’. Het functioneert echt, je kan het echt zien. Wat
het was dat je echt kon zien deed er nauwelijks toe. Gedurende een
korte en onbezorgde McLuhaniaanse idylle was het <em>medium</em>
werkelijk <em>the</em> <em>message</em>.</p>
<p>Dit begrip ‘echt’ speelt op het ogenblik dezelfde rol in de
aanwezigheid van mensen op de maan. Ze zijn er echt, daar is het
om begonnen. Wat dat ook hier impliceert is de technische
prestatie. Pas in tweede instantie komt de vraag wat de mensen
daar doen, wat het is dat hun echte aanwezigheid daar noodzakelijk
maakt, en dat heeft in dit geval de vorm van de vraag of de
aanwezigheid van instrumenten en machines voor dat doel niet
voldoende zouden zijn. Echt betekent hier letterlijk: niet
virtueel, niet alleen maar per procuratie aanwezig in de gedaante
van mechanische hulpmiddelen, maar ‘zelf’.</p>
<blockquote class="animate-in animate-out">
<p>Ook al konden alle taken waarvoor er mensen naar de maan zijn
gestuurd beter en goedkoper door automaten worden verricht, dan
nog blijft de factor ‘er zelf geweest zijn’ nog verreweg de
gewichtigste.</p>
</blockquote>
<p>Het is duidelijk dat dit dilemma geregeerd wordt door
uitsluitend psychologische factoren. Ook al konden alle taken
waarvoor er mensen naar de maan zijn gestuurd beter en goedkoper
door automaten worden verricht, dan nog blijft de factor ‘er zelf
geweest zijn’ nog verreweg de gewichtigste. Er zelf geweest zijn
wordt een steeds vluchtiger begrip, dat niet gereduceerd kan (of
liever gezegd mag) worden tot de som der waarnemingen. Het moet
bovendien ook ‘echt’ zijn en wat de mensen zich zelf niet toegeven
is dat dit meer en meer weg heeft van een illusie.</p>
<h5>Machines zijn een deel van onszelf</h5>
<p>Wat is ‘echt’? In de meeste gevallen betekent het iets als: ‘er
zelf kunnen rondkijken’. Kijken is voor ons de meest ‘echte’ vorm
van waarnemen, vandaar ook dat wij alle metingen en verificaties
die we goed en nauwkeurig willen controleren zichtbaar maken, ook
al betroffen het signalen die direct toegankelijk zijn voor een
ander zintuig. Maar in de meeste takken van natuurkunde is dit
‘er zelf kunnen rondkijken’, al lang onhoudbaar gebleken. De
voorstelling van bijvoorbeeld een atoom ‘of men er zelf was en in
rond kon kijken’ schiet steeds meer tekort, en dat tekort heeft
kennelijk iets met het begrip ‘kijken’ te maken.</p>
<p>Zo kan een vraag als: ‘wat is een elektron?’ niet meer vertaald
worden met: ‘hoe ziet het er uit?’ (‘welke vorm, welke kleur heeft
het?’). Aan het gevoel van wat een elektron nu ‘echt’ is wordt
steeds meer voldaan door de uitkomsten van metingen en
redeneringen. Het gevoel daar niet in ‘aanwezig’ te zijn wordt
steeds zwakker.</p>
<blockquote class="animate-in animate-out">
<p>Is het pas ‘echt’ als men zich naakt door het stof kan rollen?
In dat geval zijn de mensen nog steeds níet ‘echt’ op de maan
geweest.</p>
</blockquote>
<p>Met de ruimtevaart zal het daar vermoedelijk ook naar toe moeten.
De mensen die wij naar de maan gestuurd hebben hadden tot taak
voor ons waarnemingen te doen en het punt is misschien niet meer
ver weg dat men de vraag moet omdraaien en zeggen: worden die
mensen niet eenvoudig als machines gebruikt? Dit geldt zeer zeker
wat betreft het bezoeken van andere hemellichamen.</p>
<p>Met enige kwade wil kan men het voorstellen of de echtheid van de
mensen op de maan nog maar gebrekkig was, zolang zij ‘opgesloten
zaten’ in een ruimtepak dat allerlei waarnemingen nog steeds
‘indirect’ maakte. Is het pas ‘echt’ als men zich naakt door het
stof kan rollen? In dat geval zijn de mensen nog steeds níet
‘echt’ op de maan geweest. Omgekeerd, met een beetje goede wil
ditmaal dus, kan men volhouden dat de eerste aanwezigheid van de
mens op de maan dateert van het ogenblik dat hij er machines
naartoe stuurde. Machines zijn een deel van onszelf. <em>Wij zijn
er in aanwezig.</em></p>
</body>
</html>