<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body>
<div class="css-ov1ktg">
<div class=" css-14akkwd">
<div class="rail-wrapper css-1j6fd3g">
<div class=" css-ac4z6z">groene.nl:<br>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div id="root">
<div class="css-3cvb8h">
<div class="css-12lf39s">
<div class="css-ov1ktg">
<div width="718" class="css-s84953">
<header class="css-d92687">
<h1 class="css-1z36ek">Volgens Bruno Latour bereidt de
coronacrisis ons voor op klimaatpolitiek</h1>
<div class="css-1qe21z8">
<div class="css-7kp13n">By</div>
<div class="css-8rl9b7">groene.nl</div>
<div class="css-zskk6u">13 min</div>
</div>
<div class="css-1890bmp"><a
href="https://getpocket.com/redirect?url=https%3A%2F%2Fwww.groene.nl%2Fartikel%2Fde-wegkijkmens%3Futm_source%3DDe%2BGroene%2BAmsterdammer%26utm_campaign%3D3f54f0f5e9-Dagelijks-2020-05-08%26utm_medium%3Demail%26utm_term%3D0_853cea572a-3f54f0f5e9-72142005"
target="_blank" class="css-1neb7j1">View Original</a></div>
</header>
<div class="css-429vn2">
<div role="main" class="css-q7xgeq">
<div id="RIL_container">
<div id="RIL_body">
<div id="RIL_less">
<div lang="nl">
<div>
<p>Filosoof en jurist Martijn Stronks geeft
de komende weken college aan zijn
studenten in quarantaine over moderne
mobiliteit. Hoe moeten we daar nu over
denken, in tijden van corona? Een serie
essays filosofie in actie. Deel 5:
Klimaatpolitiek.</p>
</div>
<div>
<p>Toen in het jaar 1665 de grote
pestepidemie Londen teisterde, zonderde de
23-jarige student Isaac Newton zich af bij
zijn familie en begon daar aan zijn grote
natuurkundige ontdekkingen. Volgens de
legende bedacht hij de wet van de
zwaartekracht nadat er een appel uit de
boom op zijn hoofd viel. Ook zou hij van
zijn slaapkamer een laboratorium hebben
gemaakt om allerlei proeven met licht te
kunnen doen. Het verhaal gaat dat hij
licht zijn kamer liet binnenvallen via een
klein gaatje in zijn gordijnen, dit ving
hij vervolgens op in twee prisma’s waarmee
hij de lichtbreking berekende. Ook
concludeerde hij dat kleuren geen
veranderingen van wit licht zijn, maar dat
licht alle kleuren van het spectrum bevat.</p>
<p>Zijn afzondering van de samenleving was
met andere woorden uiterst belangrijk voor
onze kennis van de natuur, maar ook voor
de natuurwetenschap in bredere zin. Met
enig gevoel voor dramatiek kunnen we
stellen dat Newtons quarantaine een van de
beginpunten is van de moderniteit. Met
Newton begon de moderne opvatting over
natuur en mens, maar met hem kunnen we
vooral ook de cruciale rol van afzondering
in de moderniteit uitlichten.</p>
<p>Maar nu we zelf ook in quarantaine zitten
tijdens een epidemie, kunnen wij wellicht
op onze beurt – met eenzelfde hyperbool –
stellen dat met Newtons ontdekkingen een
manier van denken aanving die met onze
coronaquarantaine definitief failliet moet
worden verklaard. Tenminste, dat zouden we
met de Franse socioloog en filosoof Bruno
Latour kunnen stellen. Met de coronacrisis
wordt voor eens en altijd zichtbaar dat de
moderne opvatting over de verhouding van
de mens tot de natuur geen stand kan
houden. De natuur treedt naar voren als
actor op het politieke toneel. En daarmee
wordt niet alleen het verband met de
klimaatcrisis zichtbaar, maar zet deze
crisis vooral ons hele moderne wereldbeeld
op zijn kop.</p>
<p>‘Toch een geluk dat het de afgelopen tijd
zulk mooi weer is geweest!’ zei mijn
buurvrouw afgelopen week toen ik voor ons
huis in het zonnetje zat. En dat was
inderdaad prettig; onze kinderen in
quarantaine konden af en toe naar buiten
en dat scheelt een hoop. Maar ik biechtte
eerlijk op dat ik me ook wel zorgen maak
om de droogte en dat ik tegenwoordig niet
onverdeeld gelukkig van de zon kan
genieten. ‘Ja, zo kan je altijd wel ergens
over zeuren’, voegde ze me lachend toe. En
ja, het was zonder meer een zure reactie
van me. Toch kan de goedbedoelde opmerking
van mijn buurvrouw dienen als illustratie
van de moderne opvatting over de
verhouding tussen mens en natuur. En het
is die moderne manier van denken over die
verhouding die we bij Newton kunnen laten
beginnen.</p>
<p>Newton die, al denkend over het wezen van
de natuur, ontdekte hoe deze in de kern
functioneert, dat is een prachtig
voorbeeld van de moderne mens. Het
voorbeeld verraadt een fundamentele
tegenstelling tussen mens en natuur die
kenmerkend is voor de moderniteit. De
wetten van de natuur staan vast en kunnen
door middel van experimenten door de mens
worden ontdekt. De natuur is met andere
woorden niet onze constructie, maar gaat
ons te buiten. Wel kan er kennis van
worden verkregen, door middel van
experimenten en deductie. De kennis van de
natuur moet dan wel worden overgelaten aan
natuurwetenschappers, zoals de slimme
Newton. Anderen mogen zich buigen over het
statuut van de samenleving en over
politiek, maar in de moderne opvatting
moeten deze domeinen strikt van elkaar
worden gescheiden.</p>
<p>Natuur is de gemene deler van objecten en
de natuurlijke feiten, en dit moet niet
worden verward met de wetenschap van de
samenleving waarin juist menselijke
activiteiten maar ook waarden en
interpretaties centraal staan. Wie zich
richt op de samenleving, houdt zich niet
bezig met de natuur, en wie de natuur
bestudeert, heeft niets van doen met
menselijke interactie. De crux in dit
onderscheid is negeren en wegkijken van
wat niet tot de eigen discipline behoort.
Nee, een gemeenschap die harde
wetenschappelijke kennis en cultuur,
samenleving, religie en ethiek door elkaar
gooit, zo’n samenleving is niet modern.</p>
<p>De invloed en betekenis van dit schema
kunnen moeilijk worden overschat. De
wetenschappelijke manier van denken over
de natuur heeft de geïndustrialiseerde
samenlevingen geen windeieren gelegd. Maar
de reikwijdte gaat nog veel verder, het
ligt aan de grondslag van een manier van
denken over de geschiedenis en de ordening
van de wereld. Met het schema in de hand
kon een onderscheid worden gemaakt tussen
modernen en zij die achterbleven, de
premoderne samenlevingen. Wij modernen
gaan vooruit door onze steeds grotere
beheersing en begrip van de natuur. Op de
pijl van dit verlichtingsdenken bewegen
wij modernen vooruit met een steeds
grotere snelheid, terwijl landen die er
een primitiever beeld over de verhouding
tussen natuur en cultuur op nahouden
onherroepelijk achterblijven.</p>
<p>Het prefix ‘pre’ in premodern vertelt
hier het hele verhaal, net als een begrip
als ‘ontwikkelingsland’. Het gaat om
landen die achterlopen in de geschiedenis.
Op basis van een schijnbaar neutrale en
objectieve vaststelling van de verhouding
tussen natuur en cultuur ontstaat zo een
geschiedsopvatting die stilletjes een
moreel oordeel velt over de indeling van
de wereld.</p>
<p>De moderne mens wendt ondertussen zijn
blik af van wat er in de achtergebleven
gebieden gebeurt en wat de gevolgen zijn
van zijn economische greep op de wereld.
Zo behoort wegkijken opnieuw tot de kern
van deze moderne conditie. Sinds 2007
staat in de Van Dale het woord
‘wegkijkcultuur’, als omschrijving van een
sociale cultuur die zich kenmerkt doordat
mensen doen alsof misstanden niet bestaan,
zodat ze er niets tegen hoeven te
ondernemen. Wegkijkcultuur is een passende
omschrijving van de moderne menselijke
conditie.</p>
<p>Maar nu worden we opeens met onze neuzen
op de feiten gedrukt. Het coronavirus is
het gevolg van onze moderne levensstijl.
Het virus is vermoedelijk overgeslagen van
dier op mens via voedselmarkten in China.
Een risico dat ook met virussen zoals de
vogel- of varkensgriep levensgroot is, met
name in de bio-industrie. Maar de
razendsnelle mondiale verspreiding van het
coronavirus is vooral het gevolg van
moderne globale verhoudingen, van het
vloeibare kapitalisme. In een wereld
waarin bepaalde mensen zich razendsnel
over de globe kunnen verplaatsen, is het
ondenkbaar dat een virus kan worden
buitengesloten. Maar waarom zou de komst
van het coronavirus ook tot een andere
opvatting over de natuur leiden?</p>
<p>‘Ik opper de hypothese, zoals velen met
mij, dat de gezondheidscrisis ons aanzet,
ons aanspoort, om ons voor te bereiden op
klimaatverandering’, zo stelde Bruno
Latour op 25 maart in <em>Le Monde</em>.
En wel vanwege ‘het plotselinge en
pijnlijke besef dat de klassieke definitie
van de samenleving – mensen onder elkaar –
geen betekenis meer heeft’. Daar hebben we
het, de samenhang tussen de coronacrisis
en klimaatverandering, die tussen het
virus en de achteloze opmerking van mijn
buurvrouw.</p>
<p>De samenhang tussen de coronacrisis en
klimaatverandering is met andere woorden
een kritiek op het modernistische
onderscheid tussen natuur en samenleving.
Zowel in de coronacrisis als in de
klimaatcrisis kunnen we niet langer
volhouden dat de natuur een object is dat
we buiten ons zelf kunnen houden. Nee,
volgens Latour laten beide crises zien dat
natuur geen object is, maar een actor. <em>‘Nature
strikes back’,</em> zou de titel van een
bijpassende Hollywood-film kunnen zijn.</p>
<p>We zullen moeten accepteren dat ons
menselijk samenleven op veel verschillende
manieren afhankelijk is van
niet-menselijke interactie, betoogt
Latour. Natuurlijk we wisten al dat
virussen en bacteriën een belangrijk
onderdeel uitmaakten van ons leven sinds
de Franse bioloog Louis Pasteur ons daar
in de negentiende eeuw op wees. Maar toch
kon dit nog altijd worden opgevat als het
functioneren van de natuur, en niet als
onderdeel van ons samenleven. Met het
coronavirus kunnen we er niet meer omheen
dat de natuur ons samenleven volledig kan
ontregelen.</p>
<p>Het is niet toevallig dat Latour deze
verstrengeling van natuur en cultuur naar
voren brengt in reactie op het
coronavirus. Dit was al lange tijd een van
zijn vaste stokpaardjes. Al in zijn boek <em>We
zijn nooit modern geweest</em> uit 1991
stelde hij dat er altijd al iets vreemds
was in de moderne voorstelling van zaken.
Want om het strikte onderscheid tussen
natuur en cultuur in stand te houden, was
er voor modernen voortdurend werk aan de
winkel. De gedachte mocht dan hebben
postgevat dat de natuur ons
constructievermogen te buiten ging,
ondertussen was het ‘natuurkundig’ en
‘biologisch’ onderzoek wel degelijk
gebaseerd op een volledig geconstrueerde
vorm van natuur.</p>
<p>In zijn antropologische onderzoek in het
laboratorium liet Latour zien dat wat
doorgaat voor natuur zich volledig
afspeelt in geconditioneerde omgevingen
waarin onderzoekers de gegevens uit
petrischaaltjes omzetten in statistieken.
Deze statistieken worden vervolgens
vertaald naar artikelen die verwijzen naar
reeds bestaande literatuur en worden
gepubliceerd in de tijdschriften waarin de
auteurs van deze literatuur de dienst
uitmaken. Wat doorgaat voor het
eureka-moment van de wetenschappelijke
ontdekkingen is zo bezien een bij uitstek
sociaal proces. Dit terwijl de moderne
wetenschap nu juist wordt voorgesteld als
objectief en niet afhankelijk van
menselijke interactie en interpretatie.</p>
<p>Maar, geheel volgens de wetten van de
moderniteit, wordt deze wetenschappelijke
arbeid vervolgens weggezuiverd en verkocht
als de briljante waarneming van het genie.
Het genie dat voor even inzicht heeft in
het functioneren van de natuur, als ware
de natuur een lichtstraal door het gat in
zijn gordijnen. De moderne mens negeert de
hybride verhouding tussen natuur en
cultuur en kijkt weg van zijn eigen rol in
de constructie van natuur en de betekenis
van natuur in de samenleving.</p>
<p>Voor Latour is het duidelijk dat het
moderne wereldbeeld in feite al vanaf het
begin gebruikmaakt van hybride vormen. Van
geconstrueerde natuur, maar net zozeer van
niet-menselijke aspecten van het
samenleven. Dat laatste kan dan gaan om
bacteriën, virussen, maar net zo goed om
techniek, genetisch gemodificeerde
organismen en ga zo maar door. Als de
scheiding tussen natuur en mens dan een
constructie is, duidelijk mag zijn dat het
negeren daarvan, het wegkijken, de kern
blijft van de moderne conditie.</p>
<p>Met deze moderniteitskritiek in het
achterhoofd kan het voor de Latour-kenner
niet als een verrassing komen dat hij in
reactie op het coronavirus benadrukt dat
het moderne samenleven verweven is met de
natuur. Het strikte onderscheid tussen
cultuur en natuur mag dan een geforceerd
theaterstuk zijn geweest, nu het
coronavirus ten tonele is verschenen moet
toch ook voor de grootste modernist het
doek zijn gevallen, zo lijkt Latour te
denken. Maar waarom is dat nu zo van
belang? Staat er meer op het spel dan
louter een verheven filosofische
discussie? Ja, wel degelijk, dit is de
kern van een nieuwe vorm van politiek, die
Latour introduceert naar aanleiding van
klimaatverandering.</p>
<p>In een kleine bundel uit 2017, in het
Nederlands verschenen als <em>Waar kunnen
we landen? Politieke oriëntatie in het
Nieuwe Klimaatregime,</em> betoogt
Latour dit al. Met het Klimaatakkoord van
Parijs werd in 2015 voor eens en altijd
duidelijk dat er een vorm van politiek
bestaat die streeft naar economische
vooruitgang die het vermogen van deze
planeet te buiten gaat. Landen
realiseerden zich volgens Latour in 2015
‘ontzet dat als ze hun respectievelijke
moderniseringsplannen stuk voor stuk
voortvarend in de praktijk zouden brengen,
er geen planeet was die nog aan hun
ontwikkelingsverwachtingen kon voldoen. Ze
zouden ettelijke planeten nodig hebben –
ze hebben er maar één.’</p>
<p>Trump is misschien wel het beste
voorbeeld van zo’n economische opvatting
die zich niets gelegen laat liggen aan het
klimaat of de natuur. Zo bezien is Trump
dé modernist par excellence; zijn drift om
de economie te maximaliseren en de
gevolgen daarvan te negeren, is uiterst
modern. Maar in plaats van Trump te
presenteren als de kwade genius in het
klimaatdebat, prijst Latour hem om het
feit dat hij Amerika heeft teruggetrokken
uit het akkoord van Parijs. En waarom? Het
lukt Trump om met een paar pennenstreken
een nieuwe politieke tegenstelling
centraal op het mondiale podium te
plaatsen. En wel de tegenstelling tussen
zij die het klimaatprobleem ontkennen en
simpelweg zoeken naar maximalisering van
hun economische wensen, en zij die zoeken
naar een manier om op deze aarde te
blijven leven.</p>
<p>Het is dit onderscheid dat Latour
aanvoert om een nieuwe politiek te enten
op het klimaatvraagstuk. En het moet
inderdaad worden gezegd dat het een
prestatie van formaat is geweest van Trump
om het klimaatvraagstuk zo centraal op de
politieke agenda te zetten; decennia van
klimaatactivisten kregen dit niet voor
elkaar. Het klimaat is zo een politieke
actor geworden, die het spectrum verdeelt
tussen hen die het vraagstuk ontkennen en
zij die ‘zoeken naar een plek om te
landen’.</p>
<p>Maar waarom bereidt de coronacrisis ons
dan voor op klimaatpolitiek, zoals Latour
lijkt te hopen? Welnu, dat is eenvoudig,
omdat de coronamaatregelen in belangrijke
mate klimaatmaatregelen zijn. Op 2 maart
twitterde Latour twee kaarten van
Noordoost China waarop de luchtvervuiling
was aangegeven vóór en na de coronacrisis,
en het verschil is schrikbarend. De
luchtkwaliteit is door de maatregelen
dramatisch verbeterd. Het vermoeden
bestaat zelfs dat het aantal mensen dat in
China tijdens de coronaquarantaine aan
corona overleed lager ligt dan het aantal
mensen dat anders vanwege de slechte
luchtkwaliteit zou zijn overleden. De
drastische vermindering van de mobiliteit
van mensen en kapitaal heeft evidente
onmiddellijke effecten op het klimaat.
Veel klimaatactivisten lijken dan ook
hoopvol gestemd over hoe de coronacrisis
de mogelijkheden van klimaatactie aan het
licht brengt.</p>
<p>Toch is er vooralsnog weinig reden om
hoopvol te zijn, ben ik bang. In China
schijnt het luchtvervuilingspeil al weer
op het oude niveau te zijn,
luchtvaartmaatschappijen houden hun hand
op bij overheden om maar te overleven,
Schiphol bereidt zich voor om zo snel
mogelijk weer naar het normale niveau
terug te keren, overheden stellen de
invoering van de vliegtaks en andere
klimaatmaatregelen uit en ook de mondiale
klimaatconferentie in Glasgow is
uitgesteld. En iedere noorderling lijkt
dermate terug te verlangen naar zijn
vrijheid van mobiliteit dat er vast een
ware run op vakanties en vluchten ontstaat
zodra het weer mag.</p>
<p>In plaats van tot versnelling lijkt de
coronacrisis daarom juist tot vertraging
van de klimaatactie te leiden. En dat is
ook niet verwonderlijk, zo betoogt Ajay
Singh Chaudhary in een vernietigend
artikel in <em>The Baffler</em> met de
veelzeggende titel <em>‘We’re Not in This
Together’.</em> Hij stelt dat voor de
mondiale elite <em>business as usual</em>
nog altijd het meest voor de hand liggende
verdienmodel is. Het mag dan zijn dat er
miljoenen mensen zullen sterven als gevolg
van klimaatverandering, door ziektes,
overstromingen, voedsel en
wateronzekerheid en oorlogen over leefbare
grond; dat betekent niet dat elites zich
daar niet aan kunnen onttrekken.</p>
<p>We léven immers al in tijden van
klimaatverandering; volgens schattingen
sterven er nu al 4,5 miljoen mensen per
jaar als direct of indirect gevolg van
klimaatverandering. Ook een oorlog als die
in Syrië valt niet los te zien van
vernietigende droogte, mislukte oogsten en
volksverhuizingen als gevolg daarvan.
Zolang mondiale elites de directe gevolgen
van klimaatverandering niet merken, of
mogelijkheden zien om deze ook in de
toekomst te ontlopen, zal vertraging van
klimaatactie de norm zijn. Nogmaals,
wegkijken is de kern van de moderne
conditie, en daar zijn we niet zomaar
vanaf.</p>
<p>Om de urgentie van de coronacrisis te
laten overwaaien naar de klimaatcrisis is
er met andere woorden nog heel wat nodig.
De scepsis van Chaudhary ten spijt, toch
geeft Latour wel degelijk een eerste
aanzet voor een vruchtbare
klimaatpolitiek, en wel door zijn poging
om de moderniteitskritiek te verbinden aan
het coronavirus en de klimaatverandering.
Cruciaal daarbij is de vraag naar
mobiliteit, die immers de verbinding vormt
tussen de drie besproken elementen: het
coronavirus, de klimaatveranderingen en
onze moderne conditie.</p>
<p>De onbegrensde mobiliteit van de mondiale
elite was de oorzaak van de razendsnelle
verspreiding van het coronavirus. Chinezen
op vakantie in Europa, Nederlandse
carnavalsvierders die terugkwamen van
wintersport, Amerikaanse zakenmannen die
met de snelheid van het kapitaal de wereld
over vlogen; een virus is niet buiten te
sluiten zolang de elite zich razendsnel
over de globe beweegt. Dat terwijl de
immobiliteit in reactie op het virus een
uitstekend voorbeeld is van klimaatactie.
De mobiliteit van kapitaal en personen is
immers naadloos verbonden met het moderne
leven en het gevolg daarvan is nu juist
desastreus voor het klimaat. De inperking
van deze mobiliteit is niet alleen een
goede reactie op het virus, maar ook op
het klimaatprobleem.</p>
<p>Met het coronavirus voegt de natuur zich
onmiskenbaar als actor in de politiek, dat
is het beslissende punt van Latour. En dat
is precies wat ook in de klimaatcrisis
noodzakelijk is. Ook daar zal de natuur
als politieke actor centraal moeten worden
gesteld. Toch is het maar zeer de vraag of
het lukt, ziet u het al voor zich, een
persconferentie waarop Mark Rutte
aankondigt dat niemand dit jaar op
vakantie mag naar het buitenland vanwege
het klimaatprobleem? Dat iedereen moet
thuiswerken om de luchtvervuiling door
autogebruik tegen te gaan? Nee, het
coronavirus mag de natuur onmiskenbaar als
actor op het politieke toneel opvoeren, de
moderne mens weet precies hoe hij deze
vervolgens weer moet negeren. Maar toch,
wil de hoop van Latour uitkomen dat de
gezondheidscrisis ons aanzet tot
klimaatactie, dan zal onze immobiliteit
toch tamelijk permanente vormen moeten
aannemen.</p>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="css-rfboy2"><br>
</div>
</div>
</div>
</div>
</body>
</html>