[D66] De kramp van een maatschappij: over misdaad en veiligheidsneurose

[René Oudeweg]

De kramp van een maatschappij: over misdaad en veiligheidsneurose

In de hedendaagse samenleving lijkt veiligheid niet langer slechts een 
basisbehoefte, maar een collectieve obsessie geworden. Waar angst voor 
misdaad ooit een rationele reactie was op concrete dreigingen, is ze in 
de loop der jaren verworden tot een structureel element van onze cultuur 
– een veiligheidsneurose die diep doordringt in het dagelijks leven, het 
beleid en het denken over samenleven. De maatschappij bevindt zich in 
een kramp: ze wil absolute zekerheid waar die per definitie niet te 
vinden is.

De verschuiving van realiteit naar perceptie

De objectieve misdaadcijfers in veel westerse landen, waaronder 
Nederland en België, tonen al jaren een dalende trend. Toch overheerst 
in het publieke gevoel de indruk dat de wereld gevaarlijker wordt. Deze 
paradox illustreert hoe perceptie het gewonnen heeft van realiteit. 
Media spelen hierin een sleutelrol: incidenten worden uitvergroot, 
context verdwijnt, en uitzonderingen worden gepresenteerd als regel. 
Sociale media versterken dit mechanisme; angst is een emotie die snel 
deelt en viral gaat. Het resultaat is een samenleving waarin mensen zich 
minder veilig vóelen, ondanks dat ze het objectief gezien wél zijn.

De politiek van angst

Politiek heeft geleerd de taal van angst te spreken. Veiligheid is een 
krachtig thema in verkiezingen: het appelleert aan primaire emoties en 
creëert een duidelijk ‘wij versus zij’. Vanuit deze logica worden steeds 
strengere wetten ingevoerd, uitgebreid cameratoezicht genormaliseerd, en 
burgerrechten ingeperkt onder het mom van bescherming. Zo wordt 
preventie tot controle, en controle tot permanente surveillance. De 
burger wordt tegelijkertijd aangesproken als kwetsbaar slachtoffer én 
als potentiële dader: men moet beschermd worden, maar ook voortdurend 
aantonen dat men niets te verbergen heeft.

De alledaagse kramp

Deze veiligheidsneurose sijpelt door tot in het dagelijks leven. 
Buurtpreventieapps, slimme deurbellen en GPS-trackers zijn niet enkel 
praktische hulpmiddelen, maar ook symbolen van een samenleving die 
wantrouwen heeft geïnstitutionaliseerd. De onschuldige vreemdeling is 
verdacht tot het tegendeel bewezen is. Ouders begeleiden hun kinderen 
tot ver in de puberteit naar school, mensen mijden onbekende plekken, en 
spontane ontmoetingen verdwijnen uit het straatbeeld. De vrijheid om te 
leven zonder voortdurende alertheid maakt plaats voor de dwang om altijd 
op je hoede te zijn.

De illusie van totale veiligheid

De kern van de veiligheidsneurose is een onmogelijke belofte: volledige 
veiligheid. Elk incident, hoe klein ook, wordt ervaren als een falen van 
het systeem, een bewijs dat er nog “gaten” zijn in het net van toezicht 
en wetgeving. Maar veiligheid is geen toestand, het is een dynamisch 
evenwicht. Absolute veiligheid zou betekenen dat elke vorm van risico — 
en dus ook elke vorm van vrijheid — geëlimineerd is. In dat opzicht 
lijkt de hedendaagse maatschappij gevangen in haar eigen paradox: ze wil 
vrijheid beschermen door haar in te perken.

Naar een volwassen omgang met onzekerheid

Om uit deze kramp te geraken, moet de samenleving leren leven met 
onzekerheid. Onveiligheid is niet louter een bedreiging, maar ook een 
onvermijdelijk aspect van menselijk bestaan. Een volwassen maatschappij 
erkent dat risico’s nooit geheel verdwijnen en dat vertrouwen – in 
elkaar en in de publieke ruimte – de basis vormt van samenleven. Het 
herwaarderen van dat vertrouwen is wellicht de grootste uitdaging van 
onze tijd.

Conclusie

De kramp van de moderne maatschappij rondom misdaad is in wezen de kramp 
van een cultuur die geen onzekerheid verdraagt. De veiligheidsneurose is 
het symptoom van een diepere angst voor verlies van controle in een 
complexe wereld. Zolang veiligheid als hoogste waarde geldt, zal 
vrijheid de prijs blijven. Werkelijke veiligheid ontstaat niet uit méér 
controle, maar uit het herwinnen van vertrouwen – in anderen, in 
instituties, en in de weerbaarheid van het samenleven zelf.