[D66] Eigen onderzoek eerst: Desinformatie bestrijden is dweilen met een open rioolkraan

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   NRC Handelsblad
Datum:  13 en 15 juni 2024
Auteur: Kim Bos
URL:    
https://www.nrc.nl/nieuws/2024/06/13/wetenschapsjournalist-sjamadriaan-ter-braack-desinformatie-bestrijden-is-dweilen-met-een-open-rioolkraan-a4856203
Ref:    https://www.sjamadriaan.nl
         https://www.instagram.com/sjamadriaan/
Boek:   Adriaan ter Braack: Eigen onderzoek eerst. De 
pseudowetenschappelijke
         methode, Spectrum, 296 blz, EU 22,99
         
https://www.spectrumboeken.nl/producten/eigen-onderzoek-eerst-9789000390571


Wetenschapsjournalist 'Sjamadriaan' ter Braack: 'Desinformatie
bestrijden is dweilen met een open rioolkraan'
--------------------------------------------------------------
Adriaan ter Braack bestrijdt op Instagram desinformatie van influencers. 
'Langs de zijlijn staan mensen te applaudisseren terwijl zij steeds 
gekker worden.'

Op een grauwe dinsdag eind maart drukt de postbode op de deurbel van 
wetenschapsjournalist Adriaan ter Braack (38). Die baant zich vanuit 
zijn houten prefab-kantoor in de tuin mopperend een weg door zijn 
Amsterdamse benedenwoning. Langs de speelhoek van zijn kinderen van een 
en drie, blaffend begeleid door Karel, het hondje uit Griekenland. Het 
zal wel weer een pakket voor de buren zijn, zo gaat het bijna iedere 
dag. Maar dit keer is de postbode er voor hem: met alleen een envelop en 
een apparaatje om te tekenen voor ontvangst.

Een brief van een advocatenkantoor. Betreft: Onrechtmatige bewering over 
Vitakruid.

Vitakruid is de supplementenaanbieder die Ter Braack nogal eens 
bekritiseert in zijn artikelen, nieuwsbrieven en Instagram-posts. Het 
bedrijf doet veel aan influencermarketing: op social media prijzen 
microberoemdheden met vaak tienduizenden volgers de supplementen aan. 
Magnesiumpillen, multivitaminen - noem maar op. De influencers krijgen 
op verschillende manieren betaald. Als via hun linkje supplementen 
worden besteld, verdienen ze bijvoorbeeld een percentage van de verkoop. 
Maar Vitakruid heeft ook bekende 'ambassadeurs', zoals Arie Boomsma, die 
andere afspraken hebben.

'Uw bewering dat eenieder een 'verkooplinkje' bij Vitakruid kan aanmaken 
en vervolgens namens Vitakruid op social media kan roepen dat hij of zij 
'je van je kanker kan laten genezen' door een bepaald supplement van 
Vitakruid te slikken is (...) onjuist en onrechtmatig jegens Vitakruid. 
Zij houdt u aansprakelijk voor de door u veroorzaakte schade en eist dat 
u die bewering rectificeert.'

Aan de correctheid van wat hij heeft gezegd in twee radioprogramma's 
waar hij te gast was, twijfelt Ter Braack niet: ja, Vitakruid heeft wel 
een voortraject waarin aspirant-influencers vragen moeten beantwoorden, 
en ze controleren naar eigen zeggen hun posts, maar een waterdicht 
systeem is het niet: hij heeft zulke posts over kanker zelf voorbij zien 
komen. Toch is er die avond milde paniek in huize Ter Braack, een 
ongerustheid die vooral wordt aangejaagd door vragen die zijn partner 
hem stelt. Zij was advocaat en is alerter op risico's dan haar 
impulsieve vriend. Als Vitakruid de plannen nu doorzet en succes boekt, 
kan er uiteindelijk aanspraak worden gemaakt op hun gemeenschappelijke 
bezittingen.

Zelf vraagt Ter Braack zich vooral af: kan hij zijn werk nog wel blijven 
doen, als de dreiging van een aanklacht boven zijn hoofd hangt?


'Strijders'

Ter Braack is al jaren wetenschapsjournalist. Hij studeerde natuur- en 
wiskunde, schreef een boek over natuurwetten, had een baan als redacteur 
bij het populair-wetenschappelijke tijdschrift Quest, waar hij eind 2022 
vertrok toen de redactie uit elkaar begon te vallen. De laatste jaren 
heeft hij op Instagram onder de naam Sjamadriaan (70.000 volgers) een 
grote groep aanhangers verworven met berichtgeving over 'de online 
wildgroei aan pseudowetenschap'. Hij post vooral over influencers die 
twijfelachtige content verspreiden over allerhande 
gezondheidsinnovaties. Komende week verschijnt zijn tweede boek: Eigen 
onderzoek eerst. De pseudowetenschappelijke methode.

In zijn nieuwsbrief publiceert hij langere artikelen over online 
pseudowetenschap. Bijvoorbeeld over actrice en fitnessgoeroe Fajah 
Lourens, die waarschuwt dat gezichtscremes vanwege de microplastics voor 
overgewicht kunnen zorgen. 'Lieve Fajah', schrijft Sjamadriaan, 'een 
gezichtscreme hoor je op je gezicht te smeren, niet op te eten.'

Sommige artikelen zoomen meer uit: hoe praat je met naasten die in 
pseudowetenschap geloven, bijvoorbeeld. De toon is soms cynisch, soms 
ironisch, en altijd met een vleug humor. Als in maart bekend wordt dat 
er een mazelenuitbraak is, en even later dat er vier baby's aan 
kinkhoest zijn overleden, plaatst Ter Braack op Instagram een screenshot 
van berichtgeving daarover, en bedankt in de begeleidende tekst onder 
meer stichting Moederhart, een clubje vrouwen gesteund door model 
Doutzen Kroes, dat zich in coronatijd verzette tegen onder meer 
vaccinaties voor kinderen. 'Strijders', noemt hij ze, en hij sluit af 
met 'veel liefde'.

We spreken elkaar in de week na de Vitakruid-brief in een koffiezaak in 
zijn buurt. Van de stress die de brief hem aanvankelijk gaf, is vooral 
de strijdlust overgebleven. Al is hij nog steeds ontstemd. 'Arie Boomsma 
kan gewoon live op tv bij Renze Klamer zeggen dat mensen 
magnesiumsupplementen nodig hebben, terwijl dat aantoonbaar onjuist is. 
Maar ik krijg een advocaat op mijn dak als ik kritiek lever op 
supplementen die niet werken.'

Waarom is hij eigenlijk begonnen met zijn berichtgeving over Vitakruid? 
'Op een gegeven moment zag ik iedereen online die pillen aanprijzen. 
Waarom doen ze dat, vroeg ik me af?' Dat is zijn werkwijze: hij volgt 
zijn intuitie en schenkt aandacht aan de onderwerpen die ergernis bij 
hem opwekken omdat ze niet kunnen kloppen. Vervolgens leest hij 
wetenschappelijk onderzoek en bevraagt hij experts. 'Voor gezonde mensen 
maken supplementen geen verschil. Ik vind het heel kwalijk als wordt 
gedaan alsof dat wel zo is. Kijk: zwangere vrouwen hebben bijvoorbeeld 
foliumzuur nodig en vitamine D, veganisten B12 en mensen die te weinig 
zonlicht krijgen vitamine D, net als kinderen tot vier jaar. Maar dat 
zijn specifieke gevallen. En dat gegeven is een soort paraplu geworden 
waar al die andere shit onder is komen te hangen.'

Het argument 'baat het niet dan schaadt het niet' gaat niet op, vindt 
Ter Braack. Het supplementenbedrijf verkoopt volgens hem moedwillig 
producten die 'geen bewezen werking' hebben. 'Op hun site moet je een 
test doen, en bijna iedereen komt er dan op uit dat je voor tientallen 
euro's per maand supplementen moet kopen.' Dat vindt hij crimineel. 
'Mensen geloven heel graag dat ze er hartstikke gezond door worden.'


Cognitieve dissonantie

Bij verschillende mensen die hij op Instagram volgt, heeft hij gezien 
dat het aanprijzen van supplementen, homeopathische producten en 
wondersapjes het begin is van een glijdende schaal. Aan het einde van de 
rit zijn gezondheidsinfluencers complotdenkers geworden.

'Je ziet steeds een zelfde soort dynamiek. De influencers zeggen iets 
als: koop kurkuma en voel je beter, volg mijn fitnessregime, koop mijn 
supplementen. Vervolgens krijgen ze kritiek van artsen en volgers, die 
hen om bronnen vragen die ze meestal niet kunnen geven. Of ze komen met 
kleine wetenschappelijke onderzoekjes die geen stand houden. Daarna 
richt hun kritiek zich in toenemende mate op het hele systeem, op de 
overheid.'

Er is volgens Ter Braack dan een soort 'cognitieve dissonantie' 
opgetreden: 'alsof ze denken dat hun opdrachtgever geen ongelijk kan 
hebben. Dat waar zij in geloven en betaald voor krijgen wel de waarheid 
moet zijn'.

Die mensen krijgen volgens Ter Braack steeds meer volgers die het met 
hen eens zijn, want zo werkt het algoritme. 'Langs de zijlijn staan 
mensen te applaudisseren terwijl zij steeds gekker worden.'

Zijn uitspraken over Vitakruid gaat hij niet rectificeren, heeft hij in 
de loop van april in samenspraak met een advocaat besloten. Hij heeft 
wel beloofd om claims over het genezen van kanker niet meer direct in 
verband te brengen met posts van Vitakruid-influencers. 'Prima om dat 
ene specifieke ding niet meer te doen.'

Vitakruid ziet af van een rechtszaak. In zijn nieuwsbrief reageert Ter 
Braack stellig: 'Ik heb niets incorrects gezegd, dus een kort geding had 
weinig kans van slagen. Daarom trok Vitakruid haar keutel weer in, toen 
bleek dat ik niet onder de indruk was van deze driftbui.' Maar eerlijk, 
zegt hij tijdens een tweede gesprek in de koffiezaak: de gebeurtenis 
heeft hem wel aan het wankelen gebracht.

Ter Braack vindt het frustrerend. 'Alles wat ik post moet ik helemaal 
uitpluizen, ik controleer alles honderd keer. Ik kan niet zomaar geld 
verdienen door reclame te maken, want dan neemt niemand me meer serieus. 
Ik ben weleens gevraagd om reclame te maken voor verantwoord 
Ozempic-gebruik. Mensen zien me aankomen. Ik kan geen samenwerkingen 
aangaan met de farmaceutische industrie. Dus aan het einde van de rit 
kost alles mij tien keer zoveel tijd als je het vergelijkt met die 
onzininfluencers, terwijl ik er niks aan verdien.' Diepe zucht: 'En dat 
is dus het speelveld waar ik me in bevind.'


Alleen maar gezeik

De weken voordat zijn boek naar de drukker gaat heeft hij slapeloze 
nachten. Als halverwege mei tijdens een derde gesprek, dit keer aan de 
keukentafel, de postbode voor de tweede keer aanbelt met een pakketje 
voor de buren, beent hij tierend naar de voordeur. In Eigen onderzoek 
eerst laat hij aan de hand van herkenbare voorbeelden de verspreiding 
van desinformatie in Nederland en daarbuiten zien. Daar mogen geen 
fouten in sluipen. 'Ik neem anderen de maat, dus als ikzelf fouten maak, 
word ik er keihard op afgerekend.'

Ter Braack worstelt ook met de manier waarop hij zijn boodschap wil 
overbrengen. Hoewel hij een boek te verkopen heeft, wil hij aanvankelijk 
niet meewerken aan een persoonlijk interview met NRC. 'Daar komt alleen 
maar gezeik van.'

Hij wil zijn boodschap zelf in de hand houden. Dat is ook de reden dat 
hij aanvankelijk niet over de dood van zijn vader wil praten. In een 
essay schreef hij eens hoe zijn vader, die leed aan ALS, in diens 
laatste levensmaanden zwichtte voor alternatieve geneeswijzen. Ter 
Braack was achttien. Zijn vader deed eigen onderzoek en kwam uit bij 
iemand die hem vertelde dat bioresonantie - het lichaam 'in balans' 
brengen met trillingen - al vaak heeft geholpen bij mensen met een 
spierziekte. Uit zijn boek: 'Niet zelden hoor ik dat mensen, net als 
mijn vader, het alternatieve circuit opzoeken, niet eens omdat ze 
uitbehandeld zijn, maar gewoon omdat ze zich niet gehoord voelden door 
de reguliere zorg. En laat een beetje natuurgenezer daar nou net 
uitstekend in zijn: urenlang luisteren naar je probleem zodat je je 
gehoord voelt, om vervolgens een diagnose uit de duim te zuigen, zodat 
je weet waar je mee te maken hebt. In zekere zin is dit ook waar 
populaire welzijnsmythes bijzonder goed op inspelen.'

Het zou logisch zijn als wat hij nu doet ten dele is voortgevloeid uit 
wat hij in zijn tienerjaren zag gebeuren. 'Het geeft me begrip voor 
mensen die vallen voor iets stompzinnigs, maar het drijft me niet. Ik 
wil de herinnering aan hem hiermee niet bezoedelen. Ik wil niet dat zijn 
dood mijn verhaal wordt. Ik doe gewoon wat ik doe.'

Zijn vriendin Evelien vertelt aan de telefoon dat ze niks wist over de 
alternatieve therapieen waar Ter Braacks vader mee bezig was, totdat hij 
er vorig jaar over schreef. Ze zijn acht jaar samen. Zij ziet vooral dat 
niets hem zo ziedend maakt als desinformatie van influencers met een 
groot bereik.

Evelien herinnert zich de periode dat hij wegging bij Quest. Er was een 
nieuwe hoofdredacteur aangekondigd en die bleek verschillende 
pseudowetenschappelijke theorieen aan te hangen. Ter Braack postte er op 
X over en moest op het matje komen bij de directie. Hij vreesde voor 
juridische stappen. Evelien: 'Ik was net zwanger van ons tweede kind en 
heb toen wel tegen hem geschreeuwd. 'Je kan altijd nog barista worden.' 
Maar het werd een site met abonnees.'

Als Ter Braack na lang wikken en wegen toch wil meewerken aan een 
artikel van NRC, waarvan hij hoopt dat het mensen aan het denken zet 
over desinformatie, wil hij niet op de foto. 'Het gaat niet om mij, snap 
je? Anders ben ik ook iemand geworden die zichzelf veel te serieus 
neemt. Een van de redenen dat we nu in dit gezeik zitten, is dat we 
anderen verafgoden en niet meer naar de inhoud kijken.'

De spanning over Vitakruid is halverwege mei een beetje weggezakt. Het 
gesprek gaat over wetenschapscommunicatie, die wat hem betreft ruimte 
laat ontstaan waarin desinformatie kan woekeren. 'Op een gegeven moment 
zijn we de wetenschap sexy gaan maken. Dat deden we bij Quest natuurlijk 
ook. Ik herinner me een bericht over dat bier gezond is, omdat uit een 
onderzoekje bleek dat er gezonde ingredienten in zitten. Maar wetenschap 
is eigenlijk heel saai en complex. Er kunnen geen grote conclusies 
worden getrokken uit een onderzoekje. Daar moeten we eerlijk over zijn.'

Die ochtend heeft hij sinds weken weer iets op zijn Instagram-pagina 
gepost. 'Het moest weer even', zegt hij, want het was door het werken 
aan zijn boek wel erg lang stil geweest. Het is een filmpje geworden 
waarin hij een fotoshoot voor het spirituele tijdschrift Manifestatie 
Magazine becommentarieert. Begeleidende tekst: 'Omdat iedereen nogal van 
slag is vanwege het regeerakkoord, bij deze een hart onder de riem. Een 
inspirerend samenwerkingsverband van elke poldergoeroe die het land rijk 
is.'

Een grote groep bekende coaches en influencers poseert in spijkerpakken 
en zingt mee met 'We Are the World'. Ter Braack als commentator: 'Dit 
zijn dus mensen die allemaal, stuk voor stuk, rijk, welvarend en 
geprivilegieerd genoeg zijn om zich bezig te houden met zaken als 
spiritualiteit en vijf keer in de week in de sportschool staan.' Later, 
plagerig: 'En zij denken dus daadwerkelijk dat ze met zijn allen 
wereldproblematiek aan het oplossen zijn. Want ze zijn een lied aan het 
zingen dat is geschreven om geld in te zamelen voor de Afrikaanse 
hongersnood in de jaren tachtig.'

Waar komt hij op uit, als hij deze post langs zijn eigen meetlat legt? 
Is wat zij doen schadelijk? Ja, zegt hij, dat 'witte rijke vrouwen' doen 
alsof je alles kunt krijgen door het te 'manifesteren' - er heel hard 
aan te denken als het ware - vindt hij schadelijk. 'Impliciet zeggen ze 
dat mensen die niet zo succesvol zijn, het simpelweg niet graag genoeg 
willen.'

Op mindere dagen voelt Ter Braack zich 'een roepende in de woestijn', 
zegt hij. Doutzen Kroes, Fajah Lourens en Arie Boomsma hebben een 
veelvoud van zijn volgers. Op betere dagen ziet hij dat mensen van 
mening veranderen door zijn posts. Hij weet van mensen die gestopt zijn 
met het promoten van supplementen, doordat hij ze wees op het gebrek aan 
bewijs. Maar desinformatie bestrijden is 'dweilen met een open 
rioolkraan'. 'Je kunt er af en toe wat drollen uitvissen, maar het 
blijft gewoon maar stromen.'

--------
(c) 2024 Mediahuis