[D66] Terugkijken: Corona-persconferenties ontleed (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #982)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  22 september 2023
Auteur: Maarten Keulemans
URL:    
https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2023/veel-te-veel-technocratie-daar-in-den-haag~v900538/
         https://archive.ph/MZqYY


Veel te veel technocratie, daar in Den Haag
-------------------------------------------
De coronapersconferenties hebben uitgewezen dat de overheid zich te veel 
achter de wetenschap verschuilt

De overheid verschuilt zich bij lastige maatschappelijke kwesties te 
snel achter de wetenschap, alsof die het definitieve antwoord heeft, 
leert een kritische analyse van de persconferenties in coronatijd. Maar 
hoe moet het dan wel?

De coronapersconferentie van premier Mark Rutte en minister Hugo de 
Jonge was haast klaar, de live-uitzending op televisie al beeindigd, 
toen een verslaggever in de zaal nog een vraag had. 'Meneer Rutte', 
begon de journalist. 'Een jaar geleden voorspelde u dat 2021 het jaar 
van licht aan het eind van de tunnel zou worden, en van het vaccin. Nu 
is het eind 2021 en zitten we met vaccin in een lockdown. Wat voor jaar 
hoopt u dat 2022 wordt?'

'Ik ben even gestopt met voorspellingen doen', antwoordde Rutte. Om, 
mopperig, nog maar eens op te sommen wat er was misgegaan. Het vaccin 
had het virus niet verdreven. De ziekmakendere 'deltavariant' was 
gekomen. De ziekenhuizen lagen weer vol, en de omikronvariant kwam 
eraan. Dus zaten we de feestdagen weer in lockdown.

Lang verhaal kort: het kabinet was veel te stellig geweest. En nu zaten 
we met de gebakken peren. Het gevolg: chagrijn alom, de laagste 
waardering voor het kabinet in tijden, een wildgroei van tegendraadse 
ideeen op internet. Eigen schuld, dikke bult, luidt de in keurige, 
academische volzinnen verpakte kritiek in een nieuw onderzoek naar wat 
er aan het begin van de vaccinatiecampagne in de persconferenties werd 
gezegd.

Wetenschappers Robert Prettner, Hedwig te Molder (beiden VU Amsterdam), 
Rens Vliegenthart (Wageningen) en Maarten Hajer (Utrecht) peuterden de 
coronapersconferenties van begin 2021 uit elkaar, en bestudeerden de 
reacties erop op Twitter en in de moties van de Tweede Kamer. Hun 
conclusie: de persconferenties gingen gebukt onder een 'hardnekkige 
technocratische framing'. En dat is funest voor het vertrouwen.


Mevrouw Te Molder, legt u eens uit?

'Technocratisch, dat wil zeggen dat je beweert dat er een rechte lijn is 
van de wetenschap naar wat je als beleid uitvoert. Dus je zegt: wij 
zitten er nauwelijks tussen als politiek, wij doen gewoon wat wetenschap 
zegt. Een houding die je eigenlijk voortdurend ziet bij grote 
maatschappelijke problemen.'


Wat is daar mis mee?

'Om het simpel te zeggen: doordat je je verschuilt achter de wetenschap, 
is het voor de buitenwereld niet meer duidelijk waar jij voor staat en 
welke keuzen je maakt. De wetenschap bestaat natuurlijk niet. Er is 
altijd discussie en onzekerheid. Dat is helemaal niet erg, maar het gaat 
erom: wat doe jij als politicus daarmee? Laat je duidelijk aan de 
buitenwereld zien welke keuzen je maakt?

'Dat geeft vertrouwen, weten we uit veel onderzoek dat eerder is gedaan. 
Omdat mensen dan weten: de twijfels en onzekerheden die ik heb, hebben 
ze afgewogen. En nu maken ze deze keuze en staan ze daarvoor. Anders dan 
politici zelf vaak denken, zullen mensen maatregelen accepteren of er 
tot op zekere hoogte best mee kunnen leven, als je maar goed uitlegt hoe 
je ertoe gekomen bent. In de keuzen die je maakt, komen de waarden tot 
uitdrukking waarmee je politiek bedrijft, datgene wat je als politiek 
belangrijk vindt. De hele coronacrisis door is dat inzicht te weinig 
benut.'

Hedwig te Molder: 'In het begin werd er voortdurend verwezen naar die 
experts, heel expliciet. Maar het OMT is niet het begin en het einde. Ik 
zou zelf Jaap van Dissel niet naast Rutte hebben gezet. Want dan krijg 
je dus dat in de beeldvorming de verantwoordelijkheid voor de keuzen ook 
bij Van Dissel komt te liggen. Als een regering spreekt op een 
persconferentie, dan moet heel duidelijk zijn dat het de regering is die 
aan het woord is.'


Begin 2021, toen de vaccinaties begonnen, viel dat toch wel mee?

'De overheid bracht het vaccinatiebeleid als: vaccineren is goed, dat is 
de exitstrategie, het licht aan het einde van de tunnel. In het begin 
van de pandemie werd er nog voortdurend expliciet verwezen naar de 
experts. Maar nu werd de boodschap eigenlijk: dit is zo vanzelfsprekend, 
dat we helemaal niet hoeven te vertellen wat er achter onze keuzen zit. 
Wij vallen volledig samen met de wetenschap.'

'Wacht, ik moet dit goed zeggen', onderbreekt ze zichzelf regelmatig. 
Want haar punt, bij de opening van het academisch jaar ook al min of 
meer aangeroerd door Femke Halsema, is gelaagd en complex. Natuurlijk is 
wetenschappelijke kennis 'superbelangrijk' als het gaat om beleid. 'De 
feiten zijn cruciaal en ook dat je die laat zien.'

Maar tegelijkertijd gebruikt de overheid die wetenschap wel erg 
makkelijk als een soort machtswoord. De wetenschap heeft gesproken, 
wappert het kabinet dan met een wetenschappelijk advies. Einde 
discussie. 'En als mensen dan niet luisteren, wordt er gezegd: je 
onderschat de wetenschap, of je ondermijnt haar zelfs', doceert ze.

'Ik zou het eerder omdraaien. Jij overschat die wetenschap', zou ze 
politici graag voorhouden. 'Zo ver reikt wetenschap helemaal niet. Je 
schuift het gewoon van je af. Jij moet veel duidelijker zeggen: dit is 
mijn beslissing, en daar sta ik voor.'


Dat gaat wel erg richting: wetenschap is ook maar een mening.

'Juist niet. Het is essentieel dat beleid op feiten is gebaseerd, op 
goed onderzoek. Dat wetenschap ten grondslag moet liggen aan beleid, 
betwijfelt niemand, ook critici niet. Maar dat ontslaat je niet van de 
plicht om toch zo transparant mogelijk te maken welke keuzen je maakt.

'Je kunt niet doen alsof de wetenschap jou rechtstreeks vertelt wat je 
moet doen. Zelfs als iedereen het erover eens is dat vaccineren helpt, 
dan nog maak jij als politicus de keuze: gezien wat de wetenschap zegt, 
vind ik dat we dit beleid moeten uitzetten. Als je dat aangeeft, maak je 
de positie van de wetenschap juist veel duidelijker.'


Hoe had minister Hugo de Jonge dit wel moeten doen, denkt u?

'De kunst is om bij het begin van de vaccinatiecampagne in je manier van 
spreken duidelijk te maken dat dit niet een panacee is, en dat de 
verantwoordelijkheid bij de politiek ligt. Vertel het hele verhaal, de 
afwegingen die je hebt gemaakt, en verdedig die. Dus niet 'er is licht 
aan het einde aan de tunnel' en 'we prikken ons een weg naar de 
uitgang', en tegelijkertijd de bal bij de burgers leggen: als het niet 
lukt, dan is het jullie schuld.'

In februari en maart liet de minister zich nog uit in 'onmiskenbaar 
wetenschappelijke termen alsof die van hemzelf waren', schrijven de 
onderzoekers die de persconferenties analyseerden. Maar toen er 
problemen kwamen, zoals de zeldzame bijwerkingen van het 
AstraZeneca-vaccin, 'veranderde de nadruk dramatisch' en 'viel de 
overheid snel terug op het advies van experts als bron van hun gedrag.'

Te Molder: 'De uitrol van vaccinatie was natuurlijk leuk nieuws. Dus 
verdwenen de wetenschappelijke mitsen en maren naar de achtergrond.'


Als je de speeches terugluistert, valt op dat het kabinet wel degelijk 
steeds slagen om de arm hield: we weten niet hoe goed de vaccins 
besmettingen tegengaan, we weten niet of er nog een variant komt.

'Dat zal misschien gezegd zijn, maar als je kijkt naar de manier waarop 
het werd opgepakt in het parlement en op Twitter, dan is dat duidelijk 
niet overgekomen. We zien dat veel van de weerstand niet zozeer tegen de 
maatregelen op zichzelf is, maar tegen wat werd ervaren als het 
afschuiven van de verantwoordelijkheid.'


Want dat gebeurde?

'Dat was voortdurend de teneur. Ik denk altijd aan het laatste stukje 
van de coronacrisis, waarin Ernst Kuipers op een gegeven moment een 
persconferentie hield. De teneur was: iedereen wil dat we ophouden met 
het coronabeleid. Dus toe maar, omdat jullie het willen. Zo leg je de 
verantwoordelijkheid bij de ander. In plaats van dat je zegt: alles 
overziend denken wij dat dit moet kunnen. Er zitten wat onzekerheden 
aan, maar wij nemen de volle verantwoordelijkheid, we gaan ervoor.'


Het risico is wel dat een orgaan zoals het OMT in zo'n crisis een van de 
vele adviesclubs wordt. Is dat wenselijk?

'Je moet ze als politiek niet bekritiseren, maar bevragen. Waar zitten 
de onzekerheden? En heel goed naar ze luisteren. Want er zijn bij 
controversiele kwesties altijd ook wetenschappers met andere geluiden. 
Denk aan dat Red Team, dat een strengere aanpak van corona bepleitte. 
Maar uiteindelijk is het jouw afweging en zeg je: met het oog op wat ik 
heb gehoord, maak ik deze keuze. En dat stukje, dat moet publiekelijk 
gebeuren.'


Waar trek je de grens, bij die andere geluiden? Bij beladen kwesties 
zijn er steevast ook mensen van buiten de wetenschap die zich 
luidruchtig met het debat bemoeien, met eigen rekensommen of zelfs 
ronduit onjuiste feiten.

'Dat is nou precies wat politiek behelst, zeker in crisistijden. Als 
regering moet je kijken wat er leeft in de maatschappij. En als de ene 
expert de andere niet is: prima. Maar politici moeten die keuze wel 
maken. Bij corona kreeg je op een gegeven moment zoiets van: het OMT en 
de regering, dat valt allemaal samen.'

Te Molder: 'De regering wilde niet echt leren van het buitenland. Dat 
bleek bijvoorbeeld toen het vaccineren in Nederland langzamer ging dan 
elders. De opstelling was niet: o, zij doen het daar zo, misschien kan 
dat bij ons ook. Maar eerder: welnee, dat is een heel andere situatie. 
Dat is ook zo'n element van technocratie. Straal je uit dat je tot leren 
bereid bent? Of sla je jezelf op de borst: we doen het goed, dat is toch 
duidelijk?'


Zijn dit onderhand geen ouwe koeien?

'Kijk, iedereen heeft zijn buik vol van corona, maar we kunnen 
belangrijke lessen trekken uit die tijd. Dit gaat over hoe een overheid 
opereert als het er echt toe doet en hoe wetenschappelijke expertise dan 
wordt ingezet. Dat gebeurt voortdurend, bij allerlei maatschappelijke 
kwesties. De coronacrisis is een uitvergroting daarvan.'


Het thema technocratie is actueel. Ook nieuwe partijen als BBB en NSC 
verzetten zich tegen een bestuurscultuur die ze als kil en machinematig 
beschouwen.

'Ik zie al jaren hetzelfde, ook ver voor de coronacrisis. De meest 
elementaire vorm van technocratie vind je bij keuzen die regeringen, 
kabinetten of organisaties maken. Hoe controversieler een onderwerp, des 
te meer men wetenschap aanhaalt. En als iedereen achter het beleid 
staat, wordt de wetenschap volledig weggelaten. Dat is de gewone manier 
van doen. De politiek is op een verkeerde manier verwetenschappelijkt 
geraakt.'


Is het wel te veranderen?

'Dit kost tijd. En soms denk ik...' Ze schiet in de lach. 'Het is 
eigenlijk zo simpel, he? Je moet als bestuur gewoon eerlijk zijn en 
duidelijk maken: hier eindigt de wetenschap. En hier begint mijn 
verantwoordelijkheid.'

--------
(c) 2023 DPG Media B.V.