[D66] Ilja Leonard Pfeijffer over de teloorgang van democratie in 'Alkibiades'

[René Oudeweg]

(Binnenkort is hij hier in Venlo voor de presentatie van zn nieuwe pil...)

trouw.nl
Ilja Leonard Pfeijffer schreef een boek over zijn ‘omstreden’ held 
Alkibiades. ‘Hij was een tragisch figuur’
Sander Becker19 mei 2023, 14:37
12–16 minutes

Ilja Leonard Pfeijffer schreef een dikke pil over een oude Griek. 
Banjerend door Athene laat hij zien waarom. Alkibiades gaat over de 
teloorgang van de democratie. Angstaanjagend herkenbaar.

Pure ironie is het. De grote schrijver die in zijn bestseller Grand 
Hotel Europa nog de uitwassen van het massatoerisme aan de kaak stelde, 
staat nu zelf in een massa toeristen. Dapper probeert hij de Akropolis 
te beklimmen, dé trekpleister van Athene, maar hij komt nauwelijks 
vooruit. Op driekwart van de berghelling is hij vastgelopen tussen de 
drommen vakantiegangers die in de lentezon geuren naar knoflook en komijn.

Een gewone toerist is Ilja Leonard Pfeijffer natuurlijk niet. In zijn 
krijtstreeppak, met zijn wapperende manen en zijn zwarte zonnebril, 
heeft hij iets van een moderne halfgod op de Olympus. Bovendien staat 
hij hier met een missie: het promoten van zijn nieuwe roman Alkibiades, 
een waargebeurd schelmenverhaal dat speelt in de vijfde eeuw voor 
Christus. Bijna duizend bladzijden telt het boek, inclusief landkaarten 
en bronnenlijst. Een historische roman in de traditie van Louis Couperus 
en Marguerite Yourcenar. Een levenswerk – en dat mag de wereld weten.

Een dikke pil over een oude Griek, wat heeft het hedendaagse publiek 
daar voor boodschap aan? Pfeijffer legt het graag uit, slenterend door 
het decor van zijn roman. In zijn kielzog sleept hij een handvol 
journalisten mee door Athene. Hij laat plekken zien waar Alkibiades, een 
politiek en militair strateeg uit Athene, daadwerkelijk heeft 
rondgelopen. Bijna 2500 jaar geleden was dat, maar voor Pfeijffer is het 
alsof zijn personage elk moment vanachter een scheefgezakte zuil 
tevoorschijn kan springen.
Kale rotsvlakte

Na een klimmetje zuidwaarts arriveren we op de Pnyx, de heuvel waar in 
vroeger tijden de Atheense volksvertegenwoordiging samenkwam. Nu is het 
een kale rotsvlakte, destijds stonden er houten banken voor acht- à 
tienduizend man. “Het is een eer om jullie hierheen te brengen”, begint 
Pfeijffer. “We staan hier in het hart van de Griekse democratie, de wieg 
van alle latere democratieën.” Geinig detail: “Ze stemden destijds via 
handopsteking. Als het donker werd en ze zagen niets meer, moesten ze de 
volgende dag verder.”

Aan de rand van het hellende terrein, vlak voor een afgrond, stond het 
spreekgestoelte. Daar hield de begenadigde spreker Alkibiades zijn 
redevoeringen. Een sensatie moet dat geweest zijn, want hij was een 
flamboyante verschijning die de massa perfect wist te bespelen. “Na 
allerlei saaie sprekers kwam híj naar voren”, schetst Pfeijffer. “Een 
beeldschone dandy met lange haren, een purperen mantel en dure sandalen. 
Ik voel me op deze plek sterk met hem in contact. Je kunt zijn 
sandaalafdrukken bij wijze van spreken nog zien.”

Voor het theatrale effect treedt Pfeijffer eventjes letterlijk in de 
voetsporen van Alkibiades. Met zijn forse gestalte schrijdt-waggelt hij 
naar het spreekgestoelte. Dan draait hij zich om naar de denkbeeldige 
menigte. Met gespreide armen roept hij: “Mannen van Athene, kunnen 
jullie mij goed verstaan?” Zijn stem dringt moeiteloos door tot achterin 
het veld. Die oude Grieken hadden hun akoestiek prima op orde.
Een beeldschone man

Maar goed, Alkibiades dus. Wie wás dat ook al weer precies? En wat maakt 
hem romanwaardig? “Alkibiades wordt in alle historische bronnen 
omschreven als een beeldschone man met vrouwelijke trekjes, begeerd door 
beide seksen”, antwoordt Pfeijffer op een schaduwrijk terras achter een 
groot glas ijskoffie.

“Maar hij was ook een omstreden man. Hij riep controverse op. Mensen 
liepen totaal met hem weg of ze haatten hem. Hij had een grenzeloze 
ambitie. Ik vind ambitie een fascinerend verschijnsel omdat er een diep 
menselijk geloof uit spreekt dat je wel degelijk iets aan de wereld kunt 
veranderen. Alkibiades probeerde uit alle macht de Atheense democratie 
te redden, maar stond uiteindelijk met lege handen. Ambitie die faalt is 
misschien nog wel mooier dan ambitie die slaagt. Alkibiades was een 
tragische held. Een soort Alexander de Grote, maar dan met pech. Dat 
maakt hem literair interessant.”
Heiligschennis

Het levensverhaal van Alkibiades kun je gerust spectaculair noemen. 
Tijdens de decennialange Peloponnesische Oorlog tussen Athene en Sparta 
werkt hij zich op tot aanvoerder van de machtige Atheense vloot. Wanneer 
het Atheense volk hem onverwacht ter dood veroordeelt wegens 
heiligschennis, loopt hij zonder pardon over naar de vijand. In Sparta 
maakt hij zich opnieuw onmogelijk, nu doordat hij met de vrouw van de 
koning naar bed gaat. Uit lijfsbehoud vlucht hij naar de volgende 
aartsrivaal: Perzië. Overal waar hij komt, handelt hij met list en 
bedrog. Het levert hem veel vijanden op en wordt hem uiteindelijk fataal.

Een jaar of twaalf geleden droomde Pfeijffer al van een roman over 
Alkibiades. Hij vroeg zelfs een werkbeurs aan, maar deinsde toch terug 
omdat hij voorzag dat het een monsterklus zou worden. Hij wist ook niet 
in welke vorm hij het verhaal moest gieten, vertelt hij terwijl de 
Atheense ober een nieuwe ijskoffie voor hem neerzet – minstens 
anderhalve liter van dat spul tikt Pfeijffer per dag weg.

Twee jaar geleden dook het plan ineens weer op, met dank aan zijn 
Genuese levensgezellin. “Stella leest graag Griekse filosofen in bed, om 
een beetje te ontspannen”, verklaart hij met zijn kenmerkende 
grinniklach. “Nu was ze bezig aan Plato’s Symposion, waarin een 
geweldige scène zit met Alkibiades. Daar spraken we over. Ik was 
eigenlijk een beetje jaloers op haar omdat zij in zijn gezelschap verkeerde.

“Dat triggerde de herinnering aan mijn oude plan. In het gesprek met 
Stella begon ik te snappen dat ik het verhaal van Alkibiades kon 
koppelen aan het verval van de democratie. Ik realiseerde me dat de 
symptomen van de teloorgang van de Atheense democratie angstaanjagend 
herkenbaar zijn voor ons vandaag de dag. Daar wilde ik het over hebben. 
Zo kreeg mijn historische roman urgentie voor het heden.”
Een dictatuur van de massa

De Atheense democratie, de eerste ter wereld, wordt in Alkibiades’ tijd 
voortdurend bedreigd. Niet alleen door Sparta, waar een tirannieke 
monarch de scepter zwaait, maar ook door populisten in Athene zelf. Zij 
verlagen de democratie tot een zogeheten ochlocratie, een dictatuur van 
de massa, illustreert Pfeijffer in zijn omvangrijke boek, dat hij in 
slechts veertien maanden schreef.

“Een ochlocratie is een populistisch bestel waarin het plebs aan de 
macht is”, doceert hij nog altijd op het terras, zijn zelfgedraaide shag 
steeds bij de hand. “Het hoofdkenmerk is dat politici zich zozeer laten 
leiden door de publieke opinie dat ze nauwelijks nog de moed hebben om 
verder te kijken dan de volgende verkiezing of opiniepeiling. Dat gaat 
ten koste van de lange termijn. De politiek verwordt tot een strijd 
tussen deelbelangen. Wat daarin verloren gaat, is het landsbelang.”

In een ochlocratie zaaien populisten voortdurend ongenoegen. Ze claimen 
het alleenrecht op de wil van het volk en maken de democratische 
instituties verdacht. In Alkibiades gaat de populist Kleon bijvoorbeeld 
tekeer tegen het ‘nepparlement’, die vreselijke ‘babbelheuvel van de 
Pnyx’. Zo draait hij de Atheense democratie langzaam de nek om.

Zijn boek is een waarschuwing, beaamt Pfeijffer. “Wij zijn opgevoed met 
het idee dat een democratie een soort eindstadium is, maar het is een 
buitengewoon fragiel en onderhoudsgevoelig staatsbestel. Een democratie 
kan wel degelijk een dictatuur voortbrengen, zoals in Athene gebeurde. 
We zagen het in de jaren ’30 nog in Europa, en recenter bij Poetin, 
Erdogan en Bolsonaro. Het was Trump ook bijna gelukt.”

Alkibiades’ verhaal is ook een goede les voor Nederlandse politici, 
meent Pfeijffer. “De Griekse geschiedschrijver Thucydides vond dat 
Perikles de laatste grote staatsman van Athene was omdat die niet bang 
was om tegen de publieke opinie in te gaan. Als Perikles een impopulaire 
visie had, probeerde hij het volk te overtuigen.

“Dat is iets wat in de Nederlandse politiek erg wordt gemist. Als 
politici meer moed zouden hebben om na te denken over de lange termijn, 
zou dat flink helpen bij crises zoals die rond het klimaat en stikstof. 
Ik hoop dat mijn boek aanzet tot reflectie en dat politici het ter harte 
nemen. Ik kan het hun sowieso aanraden, want het is ook een staalboek 
van geslepen strategieën en vuile trucjes [grinnik].”
Hij wilde de democratie redden

In de roman is Alkibiades zelf de verteller. Aan het eind van zijn leven 
blikt hij terug en legt hij uit wat hem heeft gedreven. Hij bouwt het 
verhaal op als een lange, uit de hand gelopen redevoering, gericht aan 
het Atheense volk. Ja, hij handelde soms uit opportunisme en 
eigenbelang, erkent hij. Maar het redden van de Atheense democratie was 
uiteindelijk het enige waar het hem echt om draaide.

Of hij oprecht is? “Die vraag zweeft continu boven het boek”, zegt 
Pfeijffer. “Alkibiades heeft nogal wat goed te praten, maar dat doet hij 
overtuigend. Ik geloof hem, al zullen er zeker lezers zijn die het niet 
met mij eens zijn. Dat is alleen maar interessant.”

Naast het spectaculaire levensverhaal met de Houdini-achtige 
ontsnappingen bevat de roman ook stevige politiek-theoretische 
verhandelingen en lange passages over zeeslagen, oorlogsstrategieën en 
diplomatieke onderhandelingen. Gemeen vraagje: kon dat niet wat korter, 
voor de ongeduldige lezer?

“Mijn redacteur bij de uitgeverij vroeg dat soms ook”, zegt Pfeijffer. 
“Maar ten eerste is het niet mijn streven om de ongeduldige lezer te 
helpen. En ten tweede: ik kon er simpelweg niet omheen, want Alkibiades 
zelf zou al deze zaken heel belangrijk hebben gevonden. Hij is helemaal 
vol van die zeeslagen, al beseft hij ook dat zijn geliefde, Timandra, 
minder geïnteresseerd is. Als hij haar de manoeuvres van een grote 
zeeslag navertelt, geeuwt ze. Dan concludeert hij: ‘Zeeslagen zijn 
moeilijk na te vertellen aan een vrouw.’”
Bijverdienen als gids

Een dag eerder, tijdens een eerste lunch in Athene, heeft de schrijver 
al verteld dat hij niet van plan is om na het verschijnen van zijn boek 
te gaan bijverdienen als gids. Maar voor deze persreis haalt hij nog 
even alles uit de kast. Hij leidt de groep over het oude marktplein, de 
agora, waar nog fundamenten te zien zijn van het huis van schoenmaker 
Simon. “Hier liet Alkibiades zijn exclusieve sandalen ontwerpen”, weet 
Pfeijffer. “Let ook even op de afwatering, een prachtig rioleringssysteem.”

Verderop, bij de tempel van Hephaistos, staat toevallig een schoolklas 
uit Alphen aan den Rijn. Na een foto met de schrijver zegt de 
geschiedenisdocent dat hij zijn leerlingen net heeft verteld dat het aan 
Alkibiades’ onbesuisde gedrag te wijten was dat Sokrates de gifbeker 
moest drinken. “Daar kun je over twisten”, reageert Pfeijffer. En tegen 
de leerlingen, met zijn welbekende gniffel: “Jullie moeten niet alles 
geloven wat hij zegt.”

Ook de docent heeft kennelijk vernomen dat Alkibiades eraan komt. En dat 
is niet verwonderlijk, want de marketingcampagne is aardig op stoom. In 
Amsterdam hangen opvallende banners en Pfeijffer geeft al weken online 
minicolleges over zijn held. De schrijver is inmiddels tot in november 
volgeboekt met optredens en signeersessies in Nederland en Vlaanderen, 
soms wel drie op een dag.

De duizendbladige Alkibiades moet dé literaire sensatie van het jaar 
worden, maar het blijft een gok. Hapt het publiek toe? “Best spannend”, 
zegt Pfeijffer, “maar ik denk wel dat lezers toe zijn aan iets serieus. 
Ik ben me ervan bewust dat dit een iets moeilijker boek is dan Grand 
Hotel Europa, lastiger te verkopen ook, maar Alkibiades is het waard. Ik 
hoop op een internationaal miljoenenpubliek [gniffel].”

Trouw maakte deze persreis op uitnodiging van uitgeverij De 
Arbeiderspers. De krant betaalde de vliegreis en het hotel. Gerwin van 
der Werf recenseert het boek apart in de krant van 27 mei.

Alkibiades van Ilja Leonard Pfeijffer verschijnt 23 mei. Uitgeverij De 
Arbeiderspers, 960 pagina’s, € 34,99.