[D66] Opnieuw wanbeheer bij VWS: honderden miljoenen onrechtmatig besteed (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #974)

Thu May 11 13:34:13 CEST 2023

Bron:   Follow the Money
Datum:  11 mei 2023
Auteur: Jan-Hein Strop
URL:    
https://www.ftm.nl/artikelen/onregelmatigheden-aanbestedingen-en-fraudepreventie-bij-vws

Opnieuw wanbeheer bij VWS: honderden miljoenen onrechtmatig besteed
-------------------------------------------------------------------

Het Ministerie van Volksgezondheid heeft vorig jaar weer op grote schaal 
de aanbestedingswet overtreden. Het gaat in ieder geval om 350 miljoen 
euro aan onrechtmatige inkopen. Bovendien is de juistheid van facturen 
ter waarde van honderden miljoenen euro's niet vast te stellen. Ondanks 
waarschuwingen staat fraudepreventie op een laag pitje. Dat blijkt uit 
een interim-rapport van de Auditdienst Rijk, de overheidsaccountant.

In 2022 had het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) 
wederom lak aan de wettelijke aanbestedingsregels. Structurele schending 
van de regels was ook in 2020 en 2021 een probleem, bleek eerder uit 
onderzoek van de Algemene Rekenkamer en de Auditdienst Rijk (ADR) – de 
eigen accountant.

VWS deed voor 350 miljoen euro 'Covid-19 gerelateerde inkopen', zoals 
vaccins, beschermingsmiddelen en zelftesten, waarvan de ADR de 
rechtmatigheid niet kan vaststellen. 'Uit ons onderzoek blijkt dat 
voornamelijk in begin 2022 onrechtmatige inkopen hebben plaatsgevonden', 
schrijft de ADR in een interim-rapport dat in oktober vorig jaar is 
gepubliceerd. 'Deze onrechtmatigheden betreffen met name een onterecht 
beroep op dwingende spoed en een bewuste keuze om af te wijken van 
aanbestedingswetgeving en verlengingen van reeds eerder onrechtmatig 
afgesloten contracten.' De definitieve versie van het rapport verschijnt 
op 17 mei.

350 miljoen euro is een substantieel bedrag in het licht van de 
Aanbestedingswet. Bij uitgaven vanaf 140 duizend euro – de zogeheten 
drempelwaarde – is de overheid in beginsel wettelijk verplicht om de 
inkoop Europees aan te besteden (in plaats van onderhands te gunnen).

Dat is van groot belang om fraude, vriendjespolitiek, 
concurrentievervalsing en geldverspilling tegen te gaan. Zo was met een 
aanbesteding de beruchte mondkapjesdeal tussen VWS en Sywert van Lienden 
en partners te voorkomen geweest. Daarbij is 100 miljoen euro verspild 
en liep de reputatie van de overheid grote schade op.

'Omvangrijke onzekerheden'

De ADR signaleert ook grote problemen op andere terreinen dan 
aanbesteding.

Door het ontbreken van een deugdelijke onderbouwing van geleverde 
diensten en goederen, kan de dienst de juistheid van vele honderden 
miljoenen aan gefactureerde bedragen niet controleren. 'Dit leidt tot 
omvangrijke onzekerheden met betrekking tot de rechtmatigheid en 
getrouwheid van de uitgaven.'

Zulk financieel wanbeheer leidt tot frauderisico's.

Vandaar dat de ADR in eerdere rapportages vanaf 2020 heeft geadviseerd 
om op een 'gestructureerde wijze' aandacht te schenken aan 
fraudepreventie – de 'basishygiene van een organisatie'. Maar in 2022 
was de aandacht van VWS voor dit onderwerp 'vooral gericht op 
incidenten'.

VWS omarmt de conclusies van de ADR en zegt dat de 'benodigde 
verandering' de komende jaren nog 'bijzondere aandacht' vragen, zo laat 
het aan Follow the Money weten.

De conclusies van de ADR volgen op onderzoek van de Algemene Rekenkamer 
naar het inkoopbeleid van VWS in 2020 en 2021, dat vorig jaar mei veel 
stof deed opwaaien. Volgens de Rekenkamer schoot het financieel beheer 
van het ministerie ernstig tekort: ruim vier miljard euro van de 
financiele verplichtingen uit 2021 was onrechtmatig of onzeker. Bij de 
uitgaven was dit bijna twee miljard. In 2020 lagen die bedragen nog 
hoger.

De Rekenkamer constateerde vorig jaar ook dat de Aanbestedingswet 
structureel werd overtreden, wat leidde tot ruim 2 miljard euro aan 
'fouten en onzekerheden in de rechtmatigheid'. Mede om deze reden gaf de 
ADR in 2021 geen goedkeurende controleverklaring aan het jaarverslag van 
VWS. En dat is tamelijk ongebruikelijk, leert navraag bij de ADR.

Minister Ernst Kuipers beloofde beterschap

Vorig jaar schreef minister Ernst Kuipers (D66) aan de Kamer de 
tekortkomingen te onderkennen. 'Ik zal zorg dragen dat de opgaande lijn 
die in 2021 is ingezet, wordt voortgezet in 2022.' Op basis van het 
interim-rapport is het twijfelachtig dat die belofte is ingelost.

Een antwoord daarop volgt op 'Verantwoordingsdag' op 17 mei wanneer het 
definitieve auditrapport over 2022 verschijnt. Overigens is het niet te 
verwachten dat de bevindingen sterk zullen afwijken van het voorlopige 
onderzoek, aangezien dat gebaseerd is op de stand van zaken tot medio 
september.

Dat VWS het niet zo nauw neemt met aanbestedingsregels bracht Follow the 
Money eerder in kaart. Neem de Stichting Open Nederland, die begin 2021 
werd opgericht om sneltestlocaties te bekostigen. Daarvoor kreeg de 
private stichting van het ministerie een budget van 925 miljoen euro dat 
het volledig naar eigen inzicht mocht besteden. Deze constructie was 
hoogst ongebruikelijk, niet transparant en toezicht op de besteding van 
het geld ontbrak, onthulde Follow the Money in april 2021.

'Onrechtmatig en erg onprofessioneel'

Bovendien was de opdracht aan de stichting niet aanbesteed. En dat had 
wel gemoeten, oordeelden hoogleraren aanbestedingsrecht Elisabetta 
Manunza (Universiteit Utrecht) en Pieter Kuypers (Radboud Universiteit 
Nijmegen). 'De constructie oogt onrechtmatig en erg onprofessioneel,' 
zei Manunza in 2021. 'Als niet in mechanismen is voorzien om te kunnen 
monitoren hoe het geld wordt uitgegeven, is dat niet alleen 
ongebruikelijk, maar als die taak niet is aanbesteed ook onrechtmatig.'

Ook de aankoop van miljoenen corona-sneltesten (anitgeentesten) eind 
2020 besteedde VWS niet aan, terwijl het daar volgens experts wel toe 
verplicht was, zo bleek uit onderzoek van Follow the Money. Het 
departement bestelde (onderhands) bij drie fabrikanten, waaronder 
Abbott. Opmerkelijk genoeg voldeden de testen van Abbott niet eens aan 
de normen die de overheid aan zulke testen stelde. Andere fabrikanten 
kregen om onduidelijke redenen geen goedkeuring en werden tot hun 
verbazing van de markt geweerd.

VWS lichtte na vragen niet toe waarom het was afgeweken van de regels.

In maart 2021 bestelde Volksgezondheid tientallen miljoenen zelftesten 
bij meerdere fabrikanten, ook weer zonder aanbesteding. De Zwitserse 
farmaceut Roche kreeg als een van de eersten een ontheffing om zonder 
CE-markering de markt te betreden. Op deze manier kreeg Roche dankzij 
VWS een flinke voorsprong op de vele concurrenten. Hoe groot de order 
bij de farmaceut was, gaf VWS niet prijs, 'omwille van de 
bedrijfsgevoeligheid'. Als de order was aanbesteed, zou het ministerie 
verplicht zijn geweest het bedrag te publiceren.

Roche dankte zijn voorsprong niet aan een superieur product. Er waren 
toen al talloze sneltesten op de markt, allemaal van ongeveer dezelfde 
kwaliteit of beter. Ook de prijs kon het niet zijn: het product van 
Roche kostte meer dan de zelftest van veel concurrenten.

Hugo de Jonge kocht direct in

Bij besluit van voormalig minister Hugo De Jonge (CDA) waren de testen 
zonder aanbesteding gekocht omdat het 'belangrijk' was om 'snel' over 
zelftesten voor het onderwijs te kunnen beschikken, zei de woordvoerder 
destijds. Er bestaat in de wet inderdaad een uitzondering op de 
aanbestedingsplicht wanneer er 'dwingende spoed' is vanwege onvoorziene 
omstandigheden.

Volgens hoogleraar Kuypers was daarvan geen sprake. 'Het was te voorzien 
dat de pandemie nog wel even zou duren en dat testen belangrijk zou 
blijven, mede gezien de successen in andere landen. Het argument voor 
spoed bij de aanschaf van testen is daarom na de zomer van 2020 niet 
langer bruikbaar.'

De praktijk van VWS om zich op deze uitzonderingsgrond te beroepen, is 
in 2022 voortgezet. Zoals hierboven al geciteerd concludeerde de ADR dat 
de onrechtmatigheden vooral veroorzaakt zijn door een 'onterecht beroep 
op dwingende spoed en een bewuste keuze om af te wijken van 
aanbestedingswetgeving [...]'.

Als een overheid wil afwijken van de regels met een beroep op spoed, dan 
moet die keuze worden beargumenteerd. Maar dat gebeurde niet: 'De 
interne afwijkings- en uitzonderingsprocedure [voor niet-aanbesteden, 
red.] is binnen VWS niet altijd en vaak ook niet juist vooraf gevolgd en 
gedocumenteerd,' constateerde de ADR vorig jaar. 'Omdat [...] ook een 
volledige lijst met afwijkingen en uitzonderingen ontbreekt, is 
onvoldoende inzicht te geven in de naleving van de aanbestedingswet.'

Deze constatering deed de ADR ook in stevige bewoordingen ten aanzien 
van 2021. Kennelijk was dit voor het ministerie geen aanleiding om in 
2022 te breken met dit beleid.

'Lakse omgang met uitgangspunten rechtsstaat'

Hoogleraar Manunza toonde zich in een interview met Follow the Money 
ernstig bezorgd over onze overheid. 'In januari 2021 bracht Transparency 
International een rapport uit over hoe in Europa openbaar geld wordt 
besteed. Nederland kwam als slechtste land uit de bus. Wij zijn het 
minst transparant als het over de besteding van publiek geld gaat. Er 
wordt te laks omgegaan met fundamentele regels en uitgangspunten van de 
rechtsstaat.'

'Aanbestedingsregels behoren tot de kern van het democratisch proces. Ze 
bevorderen transparantie en gelijkheid. Ze dwingen tot het nemen van 
proportionele beslissingen en gaan discriminatie tegen. Kortom: via 
aanbestedingen kunnen we toezicht houden op de wijze waarop de overheid 
fundamentele zaken die het dagelijks leven van burgers raken inricht.'

--------
(c) 2023 Follow the Money