[D66] In de top van de NPO grossieren (oud-)politici in toezichthoudende baantjes

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  17 juli 2023
Auteur: Kim van Keken en Joost Ramaer
URL:    https://www.vn.nl/politici-baantjes-npo/


In de top van de NPO grossieren (oud-)politici in toezichthoudende 
baantjes
---------------------------------------------------------------------------

De top van het publieke omroepbestel is verworden tot een 
baantjescaroussel voor Haagse insiders, constateert onderzoekscollectief 
Spit. Het handjeklap tussen Frederieke Leeflang (bestuursvoorzitter bij 
de NPO) en Tjibbe Joustra (voorzitter van de raad van toezicht bij 
diezelfde NPO) onderstreept dat.

Tijdens een plenaire vergadering van de Eerste Kamer op 1 maart 2016 
wreef GroenLinks-senator Frits Lintmeijer de toenmalige staatssecretaris 
voor Media Sander Dekker (VVD) 'een echt structureel probleem' onder de 
neus: de vele politieke benoemingen in bestuur en toezicht van het 
Nederlandse publieke omroepbestel (NPO), waar mensen met ruime ervaring 
in de media toch meer voor de hand hadden gelegen.

Lintmeijer ging terug tot 1994, toen de minister van - toen nog - 
Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur PvdA-coryfee Andre van der Louw 
benoemde tot voorzitter van de NOS, 'in een periode dat het ministerie 
van OCW louter uit PvdA-bewindslieden bestond'. Van der Louw werd 
benoemd door zijn partijgenoot Hedy d'Ancona.

Daarna ging het van kwaad tot erger. November 1997: D66-staatssecretaris 
Aad Nuis benoemde zijn partijgenoot Gerrit-Jan Wolffensperger tot Van 
der Louws opvolger. Wolffensperger werd in 2003 opgevolgd door de CDA'er 
Harm Bruins Slot, benoemd door CDA-minister Maria van der Hoeven.

Bruins Slot werd voorzitter van het college van bestuur van de NPO, de 
nieuwe koepel die het bestel moest gaan aansturen. De benoeming in 2008 
van Bruins Slots opvolger, EO-man Henk Hagoort door PvdA-minister Ronald 
Plasterk, vormde de enige 'gelukkige uitzondering in het rijtje', aldus 
Lintmeijer. De regel werd bevestigd toen Sander Dekker in 2015 zijn 
partijgenoot Bruno Bruins op het NPO-pluche hees als voorzitter van de 
raad van toezicht - overigens onder luide protesten.


'PROMINENTE' GAST

NOS en NPO stonden niet op zichzelf. Lintmeijer had zijn rijtje verder 
kunnen aanvullen met (voormalige) politici in de top van de taakomroepen 
NOS en NTR en van de ledenomroepen. VVD'er Ed Nijpels en D66'er Boele 
Staal waren toezichthouder bij de TROS. VVD'er Frits Huffnagel is nog 
altijd toezichthouder bij AVROTROS. CDA'er Kathleen Ferrier was 
toezichthouder bij de NCRV. D66'er Abdeluheb Choho is nu toezichthouder 
bij KRO-NCRV. GroenLinkser Arjan el Fassed is toezichthouder bij 
BNNVARA. VVD'er en huidige staatssecretaris Eric van der Burg was 
toezichthouder bij de NTR. De voormalige PvdA-politicus Rob van Gijzel 
is toezichthouder bij de NOS. (Oud)-politici grossieren in 
toezichthoudende baantjes in het publieke omroepbestel.

De kroon spant 'de omroep van Wij Nederland', die zich eerder 
profileerde als het kanaal van 'vrolijk rechts'. Met 62.000 leden is WNL 
een van de kleinste ledenomroepen, maar ook een van de machtigste in het 
bestel. WNL is penvoerder van de dagelijkse talkshow Op1, het 
vlaggenschip van de NPO. De omroep geeft graag en vaak kritiekloze 
zendtijd aan prominente VVD'ers. Een regelmatige 'prominente' gast in de 
WNL-praatprogramma's is de voormalige VVD-burgemeester en 
oud-partijvoorzitter Bas Eenhoorn. Nooit wordt daarbij vermeld dat 
Eenhoorn tevens voorzitter is van de raad van toezicht van WNL.

In stilte verwelkomde deze raad in november vorig jaar een nieuw lid: 
Loek Hermans. Nog een VVD-coryfee, en een van de meest omstreden 
toezichthouders van het land. Hermans was president-commissaris van 
Meavita toen deze thuiszorgorganisatie in 2009 failliet ging, met als 
gevolg ernstige schade voor de twintigduizend werknemers en 
honderdduizend klanten. Wanbeleid, oordeelde de Ondernemingskamer in 
2015, waarop Hermans de VVD-fractie in de Eerste Kamer verliet.

Twee jaar later onthulde Follow the Money dat Hermans nog een blunder op 
zijn naam had staan. Als commissaris van de Facultatieve faciliteerde 
hij de overname van deze uitvaartorganisatie voor een fractie van de 
werkelijke waarde door zijn partijgenoot Henry Keizer, destijds 
voorzitter van de VVD. Toch mag ook Hermans, tegenwoordig lobbyist bij 
adviesbureau Hague Corporate Affairs, regelmatig aanschuiven bij de 
talkshows van WNL. En is hij tegenwoordig ook toezichthouder van de 
omroep.


VOORMALIGE TOPAMBTENAAR

Terug naar Frits Lintmeijer, in dat Eerste Kamer-debat in 2016. 
Kennelijk vond Sander Dekker dat de GroenLinks-senator een punt had, 
want staande de vergadering kwam hij met een remedie. Niet voor de 
leden- en taakomroepen, want die kiezen hun bestuurders en 
toezichthouders zelf. Wel voor de raad van toezicht van de NPO. 'Mijn 
voorstel [is] dat het wervings- en selectieproces volledig buiten de 
minister wordt gelegd.' Een 'onafhankelijke benoemingsadviescommissie' 
moest voortaan kandidaten voordragen voor de raad van toezicht.

Dekkers nieuwe benoemingsprocedure werd opgenomen in de Mediawet. Een 
jaar later kreeg de raad van toezicht van de NPO een nieuwe voorzitter: 
Tjibbe Joustra, geen mediaman, maar een voormalige topambtenaar met een 
lange staat van dienst, onder meer bij het ministerie van Landbouw en 
als Nationaal Coordinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. Een 
actief lid van de VVD bovendien.

Een nieuwe procedure, officieel bedoeld om een einde te maken aan de 
politieke benoemingen bij de NPO, leidde bij de eerste de beste 
gelegenheid tot een politieke benoeming. Hoe kon dat gebeuren?

Onderzoekscollectief Spit zocht dat uit voor Vrij Nederland, en stuitte 
al spoedig op minstens een verklaring. De nieuwe benoemingscommissie die 
'onafhankelijk' de raad van toezicht moet samenstellen, wordt ingesteld 
door diezelfde raad van toezicht. Zo staat het echt in artikel 2.5.4 van 
de Mediawet: 'Voor de selectie van kandidaten stelt de raad van toezicht 
een onafhankelijke benoemingsadviescommissie in.'

De raad van toezicht stelt ook zelf de profielschetsen op voor nieuwe 
kandidaat-toezichthouders, waar de raad van bestuur en ondernemingsraad 
van de NPO en het College van Omroepen hun 'zienswijzen' op mogen geven 
- dat dan weer wel. Maar de benoemingsadviescommissie is vervolgens 
gebonden aan die profielschetsen bij haar selectie van kandidaten. Ook 
de keuze voor het 'wervings- en selectiebureau' dat de gehele procedure 
moet begeleiden, legt de Mediawet bij de raad van toezicht.


INTIEME RELATIE

Joustra's eerste termijn als voorzitter van de raad van toezicht verliep 
bepaald niet smetteloos. Van zijn voorganger Bruno Bruins, de VVD'er die 
nog volgens de oude procedure door partijgenoot Dekker was benoemd, 
erfde hij de benoeming van Shula Rijxman tot voorzitter van de raad van 
bestuur van de NPO. Op het oog was Rijxman een mediavrouw: zij had jaren 
gewerkt voor IDTV, een prominente onafhankelijke 'buitenproducent', 
onder meer van iconische tv-programma's voor de NPO zoals Pleidooi en 
Oud Geld. Maar zij was daar beland toen IDTV haar communicatiebureau 
overnam. Bij IDTV werd Rijxman 'manager Events & Promotions'. Ze 
eindigde weliswaar als ceo van IDTV, maar had nooit gewerkt voor de 
tv-productietak van dat bedrijf.

Bij de NPO bestuurde en bevorderde Rijxman vooral haar eigen netwerk; 
het omroepbestel kwam op de tweede plaats. Zo ging zij op vakantie met 
haar staatssecretaris Media, Sander Dekker, en onderhield zij een 
intieme relatie met Marjan Hammersma, Dekkers hoogste ambtenaar bij OCW. 
Ook verzweeg ze dat ze tevens directeur en eigenaar was van het 
communicatiebureau Efficace, dat onder meer hypotheken verstrekte 
waarmee zij in 2002 een woning in Blaricum had kunnen kopen. Zij liet na 
deze nevenfunctie te vermelden, in strijd met de NPO-gedragscode.

Deze affaires kwamen pas uit nadat Rijxman in 2021 de NPO had verlaten 
en dankzij grondig onderzoek van HP/De Tijd. Maar zij was al minstens 
sinds 2020 een bron van groeiende onvrede binnen de NPO en daarbuiten.

Programmamakers klaagden steeds harder over het gebrek aan transparantie 
over waarom de NPO hun voorstellen afwees of juist omarmde. De selectie 
leek vooral ingegeven door persoonlijke voor- en afkeuren van directeur 
Video Frans Klein, de facto de machtigste man binnen de NPO, 
onvoorwaardelijk gesteund door Rijxman.

Belangrijker nog was haar gebrek aan strategische kwaliteiten. De 
Algemene Rekenkamer publiceerde in 2019 een zeer kritisch rapport over 
de wijze waarop de NPO de jaarlijkse 850 miljoen euro aan belastinggeld 
voor de publieke omroep besteedde. En de Raad voor Cultuur adviseerde 
minister van Media Arie Slob in 2021 dringend om van de NPO 'een nadere 
uitwerking' te eisen van het NPO-plan voor vernieuwing van de 
uitzendconcessie voor de periode 2022-2026. 'Het advies over het 
concessiebeleidsplan is kritisch omdat de raad het plan te globaal vindt 
en een vertaling mist van de belangrijke maatschappelijke functies van 
de publieke omroep in concrete doelen en strategieen. Dit geldt met name 
bij de uitwerking van een eigen digitale online aanpak en bij thema's 
als diversiteit en inclusiviteit, de ontwikkeling van het genrebeleid en 
het (blijven) binden van jongere kijkers en luisteraars.'


VERTREKBONUS

Kennelijk drong deze kritiek ook door tot de raad van toezicht, want 
volgens Follow the Money kwamen Tjibbe Joustra en Shula Rijxman in het 
voorjaar van 2021 overeen dat zij in september van dat jaar zou 
aftreden, vier maanden voor het einde van haar termijn. Joustra zou zich 
steeds vaker hebben gestoord aan haar 'onprofessionele' gedrag. Als 
compensatie mocht Rijxman voor de NPO na haar vertrek een 'pan-Europees 
diversiteitsproject' opzetten, naar verluidt met een budget van een half 
miljoen euro.

Joustra had via een headhuntersbureau al een opvolger op het oog: de 
voormalige Zuidas-advocaat Frederieke Leeflang, die hij kende uit het 
Algemeen Bestuurscollege van de Koninklijke Bibliotheek, en vermoedelijk 
ook uit de VVD, waar Leeflang een tijdje actief lid was. Leeflang 
bedankte aanvankelijk voor de eer, waardoor Rijxman alsnog haar 
volledige termijn mocht afmaken, tot en met 31 december 2021.

Het NPO-jaarverslag over 2021 noemt haar vertrek 'vrijwillig', en rept 
over 'een exit-gesprek' dat Joustra met haar had, zonder te vermelden 
wat daar werd besproken. Ondanks haar 'vrijwillige' aftreden kreeg 
Rijxman een vertrekbonus van 75.000 euro. Ook de NPO-projectopdracht aan 
Rijxman bleef in stand, zo onthulde onderzoeksjournalist Ton F. van 
Dijk, al was de omschrijving later kennelijk veranderd van 'pan-Europees 
diversiteitsproject' in 'racisme en discriminatie'.

Uitvoerder van dit project voor de NPO was Rijxmans BV Efficace, 
dezelfde die zij in strijd met de gedragscode buiten beeld hield toen 
zij NPO-bestuurder was. Naar verluidt heeft ze het project nooit 
afgemaakt: in juni 2022 werd ze wethouder in Amsterdam voor D66, ondanks 
haar eerdere herhaaldelijke ontkenningen dat ze in die partij actief was 
of via D66 een politieke loopbaan zou ambieren.


SCHRIKBEWIND

In september 2022 hapte Frederieke Leeflang alsnog toe: ze werd de 
nieuwe bestuursvoorzitter van de NPO. Twee maanden later beging ze een 
kolossale faux pas. Op vrijdag 18 november 2022 onthulde de Volkskrant 
dat wijlen het immens populaire praatprogramma De Wereld Draait Door 
jarenlang een 'burn-outfabriek' was geweest. Presentator Matthijs van 
Nieuwkerk voerde een schrikbewind. Hij schoffeerde en kleineerde zijn 
redacteuren, veelal jonge freelancers, waar iedereen bij was, met een 
hoog verloop als gevolg. De 'Mao van het Media Park'. Frans Klein kende 
het probleem, maar greep niet in - noch als directeur Media bij BNNVARA, 
waar Van Nieuwkerk onder contract stond, noch als directeur Video van de 
NPO.

Het leek zonneklaar dat er een onafhankelijk onderzoek moest komen naar 
dit schandaal. BNNVARA-directeur Suzanne Kunzeler bepleitte dat ook, een 
dag later op televisie, en trok het boetekleed aan namens haar omroep. 
Maar Frederieke Leeflang viel haar nog diezelfde avond af. Het ging er 
niet om de schuldigen voor dit verleden te zoeken, zei ze in Nieuwsuur, 
maar om dit soort wantoestanden in de toekomst te voorkomen.

Pas een week later kon de Volkskrant onthullen waarom zij dit zo had 
gezegd. Vlak voor de publicatie over de 'burn-outfabriek', waarin Van 
Nieuwkerk voorinzage had gehad, zocht Leeflang de gekwelde presentator 
op in zijn kleedkamer, in het bijzijn van Frans Klein, om hem te 
'adviseren' hoe daarop te reageren. Zij had daar niets te zoeken: Van 
Nieuwkerk had nooit onder contract gestaan bij de NPO. Met haar bezoek 
schoffeerde zij ook BNNVARA: Kunzeler had toen al dagenlang vergeefs 
contact gezocht met haar sterpresentator. Leeflang en Klein hadden haar 
ook niet geinformeerd over hun bezoek aan Van Nieuwkerk.

Het onafhankelijke onderzoek naar de 'burn-outfabriek' dat Kunzeler 
voorstond, is er nooit gekomen. In plaats daarvan kreeg 
oud-staatssecretaris Martin van Rijn (PvdA) de leiding over een algemeen 
onderzoek naar 'gedrag' bij de publieke omroep. Leeflang trok de regie 
naar zich toe. Dat had zij nooit mogen doen. De NPO was immers partij, 
omdat de directeur Video Frans Klein in zijn vorige functie Van 
Nieuwkerk jarenlang de hand boven het hoofd had gehouden. Klein moest 
'tijdelijk' terugtreden door de affaire. Leeflang mocht aanblijven. Met 
kennelijk goedvinden van Tjibbe Joustra.


ALLANG VERGETEN

Al met al staat de voorzitter van de raad van toezicht van de NPO er 
gekleurd op. Toch is hij onlangs geruisloos herbenoemd. Al op 5 april, 
zo blijkt uit de antwoorden van de NPO op vragen van Vrij Nederland, 
ofschoon zijn termijn pas afliep op 1 juni. 'De Raad van Toezicht geeft 
een zwaarwegend advies aan de minister voor de voordracht tot 
(her)benoeming, zoals staat beschreven in het eerste lid van artikel 2.5 
Mediawet', aldus de NPO. 'Bij een herbenoeming van RvT-leden is geen 
betrokkenheid van een benoemingscommissie vereist omdat er geen selectie 
hoeft plaats te vinden.' Wie dan wel Joustra's functioneren heeft 
geevalueerd in zijn eerste termijn, en hoe, blijft duister.

Een 'benoemingsadviescommissie' was wel vereist voor Joustra's eerste 
benoeming, in juni 2018. 'De RvT heeft de voorzitter uitgekozen: mevrouw 
Inge Brakman,' aldus een NPO-woordvoerder. Brakman, beroepsbestuurder en 
-toezichthouder bij onder meer DSM, Wereld Natuur Fonds, ASN Bank, ABN 
AMRO en Stichting de Volkskrant, koos vervolgens zelf de twee andere 
leden voor haar benoemingscommissie: emeritus hoogleraar Frank van Vree, 
en Frederieke Leeflang. Dit staat ook vermeld in het NPO-jaarverslag 
over 2018 - op pagina 36, om precies te zijn. Maar dat was iedereen 
allang vergeten, toen zij vier jaar later bestuursvoorzitter werd.

Met andere woorden: Frederieke Leeflang hielp eerst Tjibbe Joustra in 
het zadel als voorzitter van de raad van toezicht van de NPO, waarop 
Joustra haar vijf jaar later beloonde met het voorzitterschap van de 
raad van bestuur van diezelfde NPO. De vraag is hoe hij geloofwaardig 
toezicht kan houden op een bestuurder aan wie hij zo schatplichtig is. 
Joustra, de witte man van inmiddels 72 jaar oud, die Shula Rijxman 
trakteerde op een lucratief 'pan-Europees diversiteitsproject', weigert 
te antwoorden op de vragen die Vrij Nederland hem voor dit artikel 
voorlegde. 'Hij geeft aan zijn medewerking hieraan niet te willen 
verlenen,' meldt de NPO namens hem.

--------
(c) 2023 Vrij Nederland