[D66] Veiligheidsdienst bespioneerde Auschwitz Comite (was: Veiligheidsdienst bespioneerde Amsterdamse politici, 2)

Sat Dec 23 10:38:54 CET 2023

Bron:   Het Parool
Datum:  23 december 2023
Auteur: Teun Dominicus
URL:    
https://archive.ph/https://www.parool.nl/amsterdam/leden-van-het-nederlands-auschwitz-comite-jarenlang-gevolgd-door-de-veiligheidsdienst-niemand-heeft-dit-ooit-geweten~b3695d69/
Ref:    Eerder in deze serie: Veiligheidsdienst bespioneerde Amsterdamse 
politici
         https://www.tuxtown.net/pipermail/d66/2023-December/073588.html

Leden van het Nederlands Auschwitz Comite jarenlang gevolgd door de
veiligheidsdienst: 'Niemand heeft dit ooit geweten'
-------------------------------------------------------------------

Joodse Amsterdammers die betrokken waren bij het Nederlands Auschwitz 
Comite, werden na hun terugkeer uit de kampen bespioneerd door de 
voorloper van de AIVD, blijkt uit onderzoek van Het Parool. Nabestaanden 
en het Auschwitz Comite zijn ontsteld. 'Het feit dat je verslag doet van 
de mensen die stil kwamen staan bij hun familie die was afgeslacht, tart 
elk idee van beschaving.'

Berooid en beroofd: zo kwamen Joodse overlevenden van de 
vernietigingskampen in 1945 terug in Nederland. Familie en vrienden 
waren door de nazi's vermoord. In hun huizen woonden vreemden die niet 
op hun terugkeer hadden gerekend. De gemeente Amsterdam presenteerde hun 
ook nog een erfpachtschuld voor de jaren die ze in de onderduik of 
kampen hadden gezeten. Kil en koud, was de ontvangst in het naoorlogse 
Nederland. Niemand had oog voor deze Holocaustslachtoffers.

Daar komt nu bij dat de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD), de 
voorloper van de AIVD, Joodse Amsterdammers na terugkeer decennia scherp 
in de gaten heeft gehouden, zo blijkt uit archiefonderzoek van Het 
Parool. Vele Holocaustoverlevenden werden tot in de jaren tachtig door 
de dienst gezien als 'extremisten' en als een potentieel gevaar voor de 
democratie. Teruggekeerden uit het kamp kwamen terecht in de kaartenbak 
van de veiligheidsdienst.

Lange tijd deed de BVD verslag van Holocaustherdenkingen: of die nou in 
het Joods Cultureel Centrum in Buitenveldert waren, in kamp Westerbork 
of op de Nieuwe Oosterbegraafplaats. Genoteerd werd wie aanwezig waren.

Het Nederlands Auschwitz Comite, dat zich opwierp als 
belangenorganisatie voor de overlevenden van de vernietigingskampen en 
werd opgericht in 1956, werd door de BVD als een extremistische 
organisatie bestempeld. De bestuursleden werden bespioneerd; in het 
comite zat zelfs een informant die het reilen en zeilen binnen de 
organisatie rapporteerde aan de veiligheidsdienst. Waar de bestuursleden 
van het comite gingen, kwam de BVD ook - tot op herdenkingsreizen naar 
concentratiekampen aan toe.

Marechaussee

Zo vertrok met een dag vertraging op donderdag 8 april 1965 van Schiphol 
een vliegtuig met Auschwitzoverlevenden naar de Poolse hoofdstad 
Warschau, zo blijkt uit het verslag van een informant die mee was op de 
reis. De groep van twintig personen reisde door naar het voormalige 
vernietigingskamp om daar aanwezig te zijn bij de twintigste 
bevrijdingsdag van het kamp. Kampoverlevende Jacques Furth legde er 
namens het Nederlands Auschwitz Comite een krans.

Op 13 april ging de groep 'per autobus naar Krakau, kamp Majdanek en 
Lublin. Daar werden zoutmijnen, kerken, kastelen enz., bezichtigd', 
aldus het reisverslag dat door de BVD is opgesteld.

Niet alleen de BVD bespioneerde het reisgezelschap. Zodra ze de douane 
op Schiphol waren gepasseerd, gaf de marechaussee reisgegevens door, 
onder vermelding van 'lijst met personen die hebben deelgenomen aan de 
herdenking van de bevrijding van het concentratiekamp Auschwitz', waarna 
de geheime dienst notities maakte voor de individuele dossiers.

Verzetsmensen over de vloer

Bestuursleden Jos Slagter en Annetje Fels-Kupferschmidt zijn twee van de 
mensen die door de BVD werden gevolgd. Samen waren zij opeenvolgend 
vanaf 1958 tot 1994 voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comite.

Niemand van de generatie van de oprichters van het Comite leeft nog, 
maar sommige van hun kinderen wel. Bijvoorbeeld Chaja Polak. Geboren in 
1941 was Polak twee jaar oud toen haar moeder Annetje Fels-Kupferschmidt 
en haar vader Hans Polak in april 1944 door de nazi's werden opgepakt. 
Haar vader stierf in Dachau, maar haar moeder overleefde Auschwitz. De 
jonge Chaja bleef op het nippertje uit handen van de nazi's.

Ze heeft nu voor het eerst inzage in het BVD-dossier van 
Fels-Kupferschmidt en kan moeilijk geloven dat de veiligheidsdienst haar 
moeder in de gaten hield. 'Zij kwam vooral op voor nazislachtoffers en 
hielp waar het kon,' zegt de inmiddels 82-jarige Polak.

Aan het gezin waarin ze opgroeide heeft ze warme herinneringen. 'Thuis 
was veilig,' zegt ze. 'Daar waren mensen die in het verzet hadden 
gezeten. Mijn tweede vader was niet-Joods en had in het verzet gezeten. 
Er kwamen veel verzetsmensen en Joden van over de hele wereld over de 
vloer: familie en vrienden die de kampen hadden overleefd.'

Nu leest ze dat er een verklikker van de geheime dienst over de vloer 
kwam. 'Het idee dat er bij mij thuis BVD-infiltratie was, geeft me een 
onaangenaam gevoel.'

Dossiers vermelden wat het Auschwitz Comite tijdens vergaderingen 
besprak. Van alledaagse regelzaken - wie schrijft een brochure? - tot 
aan het opzetten van politieke acties. Zoals de protesten tegen de 
vrijlating van Willy Lages, de nazi die verantwoordelijk was voor de 
deportatie van 70.000 Joden. Een vergadering daarover vond in september 
1966 plaats bij bestuurslid Eva Tas thuis, in haar woning op de 
Amsteldijk. 'Allen vonden het een schande, want deze man had tot aan 
zijn dood in de gevangenis behoren te blijven,' schetst een informant de 
stemming binnen het comite.

Voor Polak is het wrang dat haar moeder is bestempeld als extremist, 
maar dat oorlogsmisdadiger Lages geen BVD-dossier heeft: 'Dat zie ik als 
een heel groot onrecht.'

Inlichtingen van lokale politiekorpsen

Een andere zaak waar het Nederlands Auschwitz Comite zich hard voor 
maakte, was financiele tegemoetkoming voor Joodse overlevenden van de 
oorlog en nabestaanden. Pas in 1973, 28 jaar na het einde van de Tweede 
Wereldoorlog, kwamen zij in aanmerking voor een uitkering.

Met voorlichtingsbijeenkomsten lichtte het comite slachtoffers in over 
hun financiele positie. Op 25 april 1971 was er zo'n samenkomst in het 
Anne Frank Huis: een kleine vijftig mensen kwamen luisteren naar twee 
ambtenaren van de sociale dienst, aldus het BVD-verslag. Izak Stibbe, de 
penningmeester van het comite, vertelde daar dat hij 'gedurende de 
oorlog in een aantal Duitse kampen was geweest' en dat daardoor zijn 
gezondheid 'geknakt' was.

Voor zijn surveillancepraktijken kon de BVD ook rekenen op de 
politiekorpsen. Eva Furth, de secretaris van het Auschwitz Comite, zat 
op Bevrijdingsdag 1982 in een panel over 'vrouwen in het verzet', 
schrijft de inlichtingendienst van de Leidse politie aan de geheime 
dienst. De discussie was georganiseerd door het lokale 5 meicomite.

'Dit is schandalig'

In het cafe naast het Namenmonument leest Jacques Grishaver voor het 
eerst hoe de BVD het Nederlands Auschwitz Comite heeft bespioneerd. 
Sinds 1998 is hij voorzitter van het Comite, op zijn revers zit de 
koninklijke onderscheiding die hij in kreeg voor zijn inzet voor het 
Holocaust Namenmonument.

'Onder de aanwezigen veel Israelieten,' leest hij zachtjes voor als hij 
de stukken onder ogen krijgt. Op tafel ligt het verslag van de 
Auschwitzherdenking in 1965 in de Haagse zaal Diligentia, met een lijst 
namen van Joodse aanwezigen. 'Het is schandalig, eigenlijk.' Hij kijkt 
nog eens naar het blad. 'Nee, het is schandalig.'

Stuk voor stuk leest Grishaver de notities, memo's en verslagen die over 
zijn voorgangers zijn opgesteld. Sommigen heeft hij nog gekend. Van de 
kwalificatie 'extremisten' moet hij niets hebben. 'Wat is er nou 
extremistisch aan een stelletje oude Joden die uit het kamp zijn 
gekomen? Die mensen hebben toen goed werk verricht door aandacht te 
vragen voor de slachtoffers.'

'Niemand heeft dit ooit geweten,' vervolgt hij. 'En als je het leest, is 
het eigenlijk om te huilen. Al die namen die je leest, dat zijn mensen 
die zo veel hebben meegemaakt. Ze hebben bijna allemaal hun familie 
verloren. En vervolgens werden ze als vijand van de staat in de gaten 
gehouden.'

'Ik denk dat dit aangeeft hoe men aankeek tegen Joden die waren 
teruggekomen. Ze hadden beter kunnen blijven en niet kunnen terugkomen. 
Dat is eigenlijk wat met deze dossiers wordt gezegd: vijfduizend Joden 
zijn teruggekomen en we hadden er eigenlijk niet op gerekend. Dat blijkt 
hier duidelijk uit.'

Communistische invloeden

De grote vraag is: waarom achtte de BVD het noodzakelijk het Nederlands 
Auschwitz Comite tientallen jaren te volgen? De AIVD laat desgevraagd 
schriftelijk weten niet in te gaan op vragen over individuele dossiers. 
De dienst wijst erop dat de BVD tijdens de Koude Oorlog onderzoek deed 
naar het communisme en dat 'mogelijk onderzoek naar personen' van het 
comite 'in dat licht [kan] worden gezien'.

In een brief uit 1964 blijkt dat de BVD destijds wees naar de rol die de 
Communistische Partij van Nederland (CPN) in het Auschwitz Comite 
speelde. De BVD zag het comite als een communistische mantelorganisatie, 
waar eigenlijk de communist Gerrit Blom de dienst uitmaakte en 
bestuurslid Jos Slagter zou slechts 'zijn stroman' zijn, aldus de brief 
van de BVD aan de minister van Binnenlandse Zaken. Ook de communistische 
partij zelf werd in Amsterdam bespioneerd, bleek uit een eerder 
onderzoek van Het Parool.

Blom en Slagter werden, als leden van de CPN, al voor de Tweede 
Wereldoorlog in de gaten gehouden door de Centrale Inlichtingendienst, 
de voorloper van de BVD. Beiden zaten tijdens de oorlog in het verzet, 
waren Joods, werden naar de kampen gedeporteerd en overleefden de 
Holocaust - Blom als enige van zijn familie, Slagters eerste vrouw werd 
in Auschwitz vermoord.

Als bestuurslid van de communistische verzetsstrijdersorganisatie 
Verenigd Verzet probeerde Blom via Slagter inderdaad invloed uit te 
oefenen op het Nederlands Auschwitz Comite. Het zette echter weinig 
zoden aan de dijk: steeds weigerden de niet-partijleden zich voor het 
karretje van de CPN te laten spannen, wist ook de BVD.

Grishaver vindt het onterecht dat het Nederlands Auschwitz Comite als 
communistische mantelorganisatie werd weggezet. 'Ja, sommigen waren lid 
van de CPN, maar anderen ook niet.'

Hij wijst erop dat er door die beschuldiging lang weinig aandacht was 
voor het leed van de kampoverlevenden. Ook van het argument dat het 
optreden van de BVD 'in de tijd' gezien moet worden, moet hij weinig 
hebben. 'Het waren andere tijden, maar het feit dat je van 
Auschwitzherdenkingen een verslag gaat maken, van de mensen die 
ernaartoe kwamen om stil te staan bij hun familie die was afgeslacht, om 
daar de BVD op te zetten, tart elk idee van beschaving. Dat is niet goed 
te praten, ook niet met de tijd.'

Als twintigjarige in het dossier

Aan het einde van het gesprek moet Chaja Polak bijkomen. Zij las dat de 
BVD gesprekken in de winkel van Cor Fels, haar tweede vader, 
afluisterde. Dat de dienst in 1958 Joodse communistische verzetsgroepen 
uit de Tweede Wereldoorlog in kaart bracht: 'Joodse antifa-groeperingen' 
staat erboven, gevolgd door namen van familie en vrienden van haar 
ouders, enkelen in Sobibor vermoord. En ze hoorde dat de BVD een dossier 
over haar heeft aangelegd: ze was amper twintig jaar oud toen ze in 
Israel familie ging opzoeken, een reis waar de dienst verslag van deed.

Maar uiteindelijk gaat het Polak niet om haar, maar om al die leden van 
het Nederlands Auschwitz Comite. 'Ik vind dat al deze mensen,' zegt ze, 
verwijzend naar de bestuursleden van het comite, 'die zich zo hebben 
ingezet om Auschwitz op de kaart te zetten en de wereld te laten weten 
wat daar is gebeurd, die zich hebben ingezet om de overlevenden 
financieel te steunen omdat ze na de oorlog voor het overgrote deel in 
armoede leefden, dat hun namen gezuiverd moeten worden van deze blaam.'

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Hoe gaat het nu verder?

Jacques Grishaver, huidig voorzitter van het Auschwitz Comite, hoopt dat 
de kous niet af is met deze publicatie. Er bestaan nog meer, 
niet-geopenbaarde documenten van de BVD, bijvoorbeeld de dossiers waarin 
staat wat de geheime dienst deed met de verkregen informatie over het 
Auschwitz Comite. De AIVD wil niet ingaan op 'het precieze kennisniveau 
en de werkwijze van de dienst', ook niet 65 jaar na dato.

'Gooi het maar helemaal openbaar. Laat het maar zien,' zegt Grishaver. 
'Niet over vijf of tien jaar. Morgen, bij wijze van spreken. Dit is een 
vernedering van de mensen die zich na de oorlog hebben ingezet voor 
'nooit meer Auschwitz'. Rutte heeft in 2020 zijn excuses gemaakt voor 
het handelen van de Nederlandse regering tijdens de Jodenvervolging. En 
de koning ook. Maar het wordt tijd dat bekend wordt wat zich hier na de 
oorlog heeft afgespeeld.'

Hoe is dit verhaal tot stand gekomen?

In november 2022 zijn 71.000 persoonsdossiers die in de periode 
1945-1998 zijn aangelegd door de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) en 
zijn voorgangers, overgedragen aan het Nationaal Archief in Den Haag. 
Samen vormen deze dossiers 550 meter aan archiefmateriaal. In de 
dossiers kan worden gezien wie, hoe en in welke mate de Nederlandse 
veiligheidsdienst mensen in de gaten heeft gehouden. De dossiers zijn 
'beperkt openbaar', wat betekent dat ze kunnen worden ingezien, maar er 
geen kopieen gemaakt mogen worden. In de documenten is niets weggelakt.

De afgelopen maanden vroeg Het Parool inzage in tientallen dossiers van 
sleutelfiguren uit het Amsterdamse maatschappelijk middenveld. Van 
bouwvakbonden tot mensenrechtenclubs, homobelangengroepen en Surinaamse 
arbeidersverenigingen, internationale solidariteitscomites tegen het 
Griekse kolonelsregime of voor de onafhankelijkheid van Angola, tot 
Nobelprijswinnaars als Amnesty International en Pugwash: ze werden door 
de BVD bespioneerd als (potentieel) extremistische organisaties die een 
bedreiging vormen voor de democratische rechtsorde.

Wij kozen ervoor om te focussen op het Nederlands Auschwitz Comite, 
omdat de Jodenvervolging een groot litteken heeft achtergelaten in het 
dna van Amsterdam.

Op de vraag of de AIVD het bestempelen van Holocaustslachtoffers als 
extremisten vindt getuigen van een empathische houding, laat een 
woordvoerder weten dat deze 'suggestie' niet klopt, omdat 'mogelijk 
onderzoek' van de veiligheidsdienst zich niet op deze personen richtte 
vanwege hun Holocaustverleden. De vraag hoe de AIVD erop terugkijkt dat 
er verslagen werden gemaakt van Auschwitzherdenkingen, wordt niet 
beantwoord.

Dit artikel is het tweede in een serie over hoe de BVD de hoofdstad in 
het vizier had. Het eerste artikel liet zien hoe de BVD Amsterdamse 
politici jarenlang volgde en afluisterde, tot in hun woonkamer aan toe.

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere 
Journalistieke Projecten.

--------
(c) 2023 DPG Media B.V.