[D66] Veiligheidsdienst bespioneerde Amsterdamse politici

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Het Parool
Datum:  14 december 2023
Auteur: Teun Dominicus
URL:    
https://archive.ph/https://www.parool.nl/amsterdam/affaires-ruzies-gesprekken-met-de-psychiater-amsterdamse-politici-decennialang-bespioneerd-door-de-veiligheidsdienst~b328dcfe/


Affaires, ruzies, gesprekken met de psychiater: Amsterdamse politici
decennialang bespioneerd door de veiligheidsdienst
--------------------------------------------------------------------

De Nederlandse veiligheidsdienst BVD heeft Amsterdamse politici 
decennialang bespioneerd en afgeluisterd. Het Parool doorzocht de 
dossiers van die afluisterpraktijken, die nu openbaar zijn. Daaruit komt 
een ontluisterend beeld naar voren. De dienst wist alles: van wat er 
werd besproken bij het kerstdiner tot met wie het bed werd gedeeld.

Het is druk bij de uitvaart van Dirk Gortzak, telg uit een rode 
Amsterdamse familie. Aan de rand van Osdorp komen tientallen mensen in 
augustus 1973 afscheid van hem nemen op begraafplaats Westgaarde. 
Uiteraard is Henk Gortzak, Dirks broer en jarenlang een van de bekendste 
gezichten van communistisch Nederland, erbij, evenals ruim twintig 
politici van de Pacifistisch-Socialistische Partij, zoals Tweede 
Kamerleden Hans Wiebenga, Henk Lankhorst en Piet Burggraaf.

Daags voor de uitvaart staat Dirks rouwadvertentie in de Volkskrant. 
Henks naam ontbreekt erop. Waarom staat zijn broer er niet tussen? 
Hebben ze ruzie? De familie heeft ervoor gekozen 'alleen de namen van de 
kinderen en zijn weduwe' op te nemen, antwoordt Henk Gortzak later 
tijdens de uitvaart aan een van de aanwezigen.

Wat Henk echter niet weet, is dat hij op de begrafenis niet zomaar met 
iemand spreekt, maar met een informant van de veiligheidsdienst, die 
zijn antwoord optekent.


Duizenden pagina's aan informatie

Het is slechts een voorbeeld van de wijze waarop de Binnenlandse 
Veiligheidsdienst (BVD) tijdens de Koude Oorlog decennialang en 
structureel in het priveleven van politici heeft gewroet, zo blijkt uit 
nieuw onderzoek van Het Parool. Uit de persoonsdossiers van politiek 
actieve Amsterdammers tussen 1945 en 1998 komt een beeld naar voren van 
een veiligheidsdienst met een grote informatiehonger. Naast duizenden 
pagina's over partijpolitiek, zijn de meest intieme details vastgelegd. 
Liefde en seks, ziekte en gezondheid, roddel en achterklap: het belandt 
allemaal in de archiefkasten van de BVD.

Het Parool vroeg de afgelopen maanden de BVD-dossiers van zo'n 150 
Amsterdammers op, onder wie politici. Zij waren lid van de Partij van de 
Arbeid, de Communistische Partij van Nederland (CPN), van de 
Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) en van linkse splinterpartijen.

De begrafenissen in de familie Gortzak trekken vaker de aandacht van de 
dienst, zo valt te lezen in de persoonsdossiers van Henk Gortzak en zijn 
zoon Wouter Gortzak, journalist en politicus. Zo zijn ze beiden aanwezig 
bij de crematie van de dissidente communistische verzetsman Daan 
Goulooze. Van zijn uitvaart in september 1965 op Westerveld in Driehuis 
heeft de BVD een verslag van twee kantjes opgesteld.

Wim van Exter, Gouloozes rechterhand tijdens de Tweede Wereldoorlog, 
neemt condoleances in ontvangst en kan zijn tranen niet bedwingen, staat 
daarin. Ko Dankaart, die in 1943 door Goulooze uit handen van de nazi's 
werd bevrijd, spreekt een kort herdenkingswoord. Tientallen aanwezigen 
bij de crematie worden geidentificeerd, hun aanwezigheid wordt 
vastgelegd in hun persoonsdossiers.


Invloeden achter het IJzeren Gordijn

Amsterdam was decennialang een rode stad, met door sociaaldemocraten 
gedomineerde colleges, communistische arbeiders en linkse 
intellectuelen. Het is de reden voor de BVD om de stad heel sterk in de 
gaten te houden. De CPN, bijvoorbeeld, speelde tijdens de Tweede 
Wereldoorlog een belangrijke rol in het verzet, maar wordt daarna gezien 
als handlanger van de Sovjet-Unie. Partijleden gelden als een vijfde 
colonne.

De strijd tegen het communisme is decennialang de raison d'etre van de 
BVD. De landen achter het IJzeren Gordijn en hun ideologische 
bondgenoten in het Westen worden met argusogen bekeken. Hun ideologieen 
moeten vooral geen voet aan de grond krijgen in Nederland, is het idee.

In de dossiers van de BVD regent het details over de bespioneerde 
personen. CPN-gemeenteraadslid (1966-1986) Roel Walraven spaart 
bijvoorbeeld 'Russische postzegels' en zijn huis is 'zeer rommelig'. 
Februaristaker Piet Nak, ook lid van de CPN, moet begin 1969 in het 
Wilhelmina Gasthuis een operatie ondergaan aan zijn armspieren. Ook is 
hij de laatste tijd 'geestelijk zeer labiel'. De dossiers van de twee 
mannen zijn respectievelijk negen en drie mappen dik.

Uit de persoonsdossiers blijkt dat de BVD ook in hoge mate in de CPN 
zelf is geinfiltreerd. Van duizenden vergaderingen, in de periode vanaf 
1945 tot ver in de jaren tachtig, is exact bijgehouden wie deelnemen en 
wat die mensen komen vertellen. Dat gaat van congressen in partijkantoor 
Felix Meritis en Marcanti tot aan vergaderingen bij mensen thuis.


Hoe gaat het met de gezinsleden?

Dat het daarbij niet per se om staatsgevaarlijke activiteiten hoeft te 
gaan, blijkt uit een verslag van een vergadering in Osdorp in 1969. 
Enkele abonnees van de communistische krant De Waarheid komen daar 
bijeen in een woning om te vergaderen over de '(vermeende slechte) 
sociale toestand waarin de bewoners van dit wijkgedeelte verkeren'. Het 
voornaamste agendapunt is de verandering van de buslijn, waardoor 
buurtbewoners makkelijker naar de stad kunnen komen. Communist Max van 
den Berg, die zitting heeft in het bestuur van de wijkcommissie, 'deelde 
hierop mede' een brief te schrijven aan de wethouder, noteert een 
BVD-informant.

Van den Bergs dossier geeft een goed beeld van hoe diep de BVD in het 
priveleven infiltreert. Aan de inlichtingendienst van de Amsterdamse 
politie wordt aanvullende informatie gevraagd over zijn kinderen, zijn 
ouders en zijn 'opleiding, talenkennis en militaire dienst'. Als Van den 
Berg, die werkt als advertentieverkoper bij De Waarheid, in 1958 op reis 
gaat naar Belgie, worden de Britse, Amerikaanse en Belgische geheime 
diensten daarvan op de hoogte gebracht.

De BVD weet dat Van den Bergs tante tijdens de oorlog in 
concentratiekamp Ravensbruck heeft gezeten en dat zijn vader in 
Westerbork zat. Over de gezondheid van gezinsleden is ook van alles te 
vinden: zo krijgt Van den Berg in 1982 'een lichte beroerte' en verliest 
zijn partner bij een bedrijfsongeval een 'topje van haar vinger'. Zelfs 
van de inhoud van Van den Bergs kerstpakket is de veiligheidsdienst op 
de hoogte: hij krijgt in 1977 drie flessen drank en een rollade van 1 
kilo.


Meer dan 25 jaar in de gaten gehouden

Hans Bruggeman, in de jaren zestig lid van de Tweede Kamer en van de 
Amsterdamse gemeenteraad voor de PSP, bezoekt met enige regelmaat een 
psychiater, leert zijn dossier. Op de divan vertelt hij over zijn 
zielenroerselen: hij dwaalt, is zijn zelfvertrouwen kwijt en 'op zoek 
naar zijn ik', aldus een memo uit 1965.

De BVD houdt onder andere de medische gegevens bij van Bruggeman alsmede 
met wie hij het bed deelt. Zijn veiligheidsdossier beslaat meer dan 
vijfentwintig jaar.

Hij is niet de enige in de PSP die jarenlang wordt bespioneerd. Leraar 
Nederlands, en gemeenteraadslid van 1968 tot 1970, Fries de Vries wordt 
bijna twee decennia gevolgd. Er wordt onder andere gerapporteerd dat hij 
een verhouding zou hebben met een 22-jarige oud-leerling, tevens de 
kinderoppas. De escapades van haar man laten de partner van De Vries 
koud, 'omdat hij mij toch niet kan missen', vertelt ze aan een 
BVD-informant.

Na zijn raadsperiode stopt De Vries met zijn politieke werkzaamheden. 
Hij richt zich op een carriere als leraar en schrijver en koopt een huis 
in Oud-Zuid en een Renault-12 stationwagen. Vanaf dat punt vormt hij 
volgens de BVD geen gevaar meer. Vijf jaar later sluit zijn dossier.

Ook bij ledenvergaderingen van de PSP zitten meerdere informanten, soms 
wordt met microfoons afgeluisterd. Door een informant op het landelijke 
partijbureau belanden notulen en besluiten van bestuursvergaderingen bij 
de BVD en krijgt de dienst ook onderlinge brieven van PSP-bestuursleden 
in handen.


Wie waren de spionnen?

Soms wordt uit de dossiers meer duidelijk over wie voor de BVD als 
informant optreedt. De rector van het Spinozalyceum is bijvoorbeeld een 
goede relatie van de veiligheidsdienst. In 1967 doet hij navraag over 
leraar natuurkunde Sietse Bosgra (1935-2023) en diens hulp aan 
Amerikaanse deserteurs in de Vietnamoorlog. Bosgra, een van de 
boegbeelden van de strijd tegen kolonialisme en racisme in Zuid-Afrika, 
wordt ruim drie decennia door de BVD in de gaten gehouden - bij zijn 
lidmaatschapskaart van de PSP krijgt hij ook een BVD-dossier.

De veiligheidsdienst wijst het verzoek van de rector af, maar laat hem 
wel weten erkentelijk te zijn 'voor de prettige en vlotte wijze' waarop 
hij in andere gevallen inlichtingen geeft.

Vanaf de oprichting van de partij in 1957 is de PSP uitermate kritisch 
op de geheime dienst: met de belofte hem op te heffen gaat de partij in 
1967 de campagne in. Een 'dilettantische instelling' noemt Tweede 
Kamerlid Henk Lankhorst de BVD tijdens een lezing in 1959, en 'een 
bewijs van het verval waarin de huidige democratie was geraakt' - 
woorden die letterlijk in zijn dossier eindigen.

Hans Blom, emeritus hoogleraar Nederlandse geschiedenis en voormalig 
Niod-directeur, probeert te verklaren waarom de BVD kritiek rapporteerde 
in individuele dossiers. 'Je kunt het vanuit een administratieve, 
bureaucratische reflex verklaren,' aldus de historicus. 'Maar 
tegelijkertijd is zo'n organisatie er gevoelig voor over hoe er over 
haar gesproken wordt. Het is goed als de dienst die kritiek ter harte 
nam, maar ik geloof niet dat daar veel sprake van is geweest.'

Hij verwijst daarbij naar een uitspraak van BVD-hoofd Aart Blom: de 
geheime dienst was 'op zoek naar een speld in een hooiberg, en derhalve 
verzamelde hij hooibergen'.


Het dossier van Joop den Uyl

Dat het bespioneren verdergaat dan 'verdachte' partijen is te zien in 
dossiers van leden van de Partij van de Arbeid. Een bezoek aan de 
wijkraad van Kreuzberg in West-Berlijn bijvoorbeeld is in april 1964 een 
leuke reis naar de oosterburen voor 33 jongeren van de Partij van de 
Arbeid. De bedoeling is dat de jongeren wat komen opsteken bij de 
West-Duitse zusterpartij. De BVD vindt het maar verdacht en slaat de 
namen van het reisgezelschap op.

Ook weet de dienst via de inlichtingendienst van de Amsterdamse politie 
welke bewoner van de Schipbeekstraat in de jaren veertig en vijftig door 
middel van een raamaffiche 'verkiezingspropaganda' voor de partij van 
Willem Drees maakt.

Het dossier van premier Joop den Uyl is dun. Dat van wethouder Jan 
Schaeffer gaat vooral over zijn tijd bij de CPN. Van PvdA'ers die 
'opvallende zaken' verrichten, wordt eveneens verslag gedaan, 
bijvoorbeeld als zij contacten onderhouden met diplomaten van 
communistische landen.


Wel erg goede maatjes met de Sovjet-Unie

De BVD is daarnaast overmatig geinteresseerd in de linkervleugel van de 
sociaaldemocratische partij. Zo rapporteert de dienst veelvuldig over 
leden van vernieuwingsbeweging Nieuw Links, die eind jaren zestig de 
koers van de PvdA naar links wil doen afbuigen. Daartoe behoort onder 
andere de normalisering van de relaties met de DDR. Gevestigde politici 
als Den Uyl en Max van der Stoel botsen daarover met jongere 'rebellen'.

Via leden van het partijbestuur is de BVD exact op de hoogte van het 
interne debat: zo wordt journalist en partijlid Han Lammers binnen de 
PvdA in het voorjaar van 1968 'een spreekbuis van Oost-Europa' genoemd 
die 'goede maatjes' is met een diplomaat van de Sovjet-Unie. Begin 1973 
erkent de Nederlandse regering overigens de Oost-Duitse staat.

Opvallend is ook dat de relatie tussen de PvdA en de BVD geen 
eenrichtingsverkeer is; enkele PvdA'ers maken ook gebruik van de 
diensten van de BVD. Zo vraagt Den Uyl, dan PvdA-fractievoorzitter in de 
Tweede Kamer, in 1967 om informatie over 'trotskistische acties' binnen 
de partij. Een jaar later wordt diezelfde Den Uyl door de 
veiligheidsdienst gewaarschuwd dat er een onbewezen beschuldiging van 
corruptie over hem rondgaat onder socialistische jongeren.


Ruzies binnen het huwelijk en affaires

Wat buiten de partijpolitieke infiltratie het meest opvalt in de 
onderzochte dossiers, is de mate waarin privelevens - ongeacht 
ideologische orientatie - worden gedocumenteerd. Continu worden politiek 
actieve burgers omringd door luistervinken, die vervolgens een 
stortvloed aan informatie doorspelen aan de geheime dienst. Op de 
werkvloer, tijdens feesten: overal kan de BVD meeluisteren.

De links-geengageerde documentairemaakster Lily van den Bergh heeft de 
BVD bijvoorbeeld niet uitgenodigd voor haar kerstdiner in 1982, toch zit 
de dienst aan tafel. Het is een 'uitstekend en copieus' diner in 
restaurant de Linde in de Van Woustraat, dat voor de gelegenheid is 
afgehuurd. De stemming wordt getypeerd als een van 'oude kameraden onder 
elkaar'. Een van de gasten vertelt in de late uurtjes wat hij graag met 
zijn politieke tegenstanders zou doen: 'Zet ze allemaal tegen de muur!'


Kwetsbaar voor chantage

Niet ieder feest is leuk, blijkt uit het verslag van de 35ste verjaardag 
van Ger Harmsen bij hem thuis. De timmermanszoon uit de Indische Buurt, 
die later zal uitgroeien tot een van 's lands bekendste historici, is in 
1957 net uit de CPN gezet en ziet het niet meer zitten. 'Er komt toch 
nooit iets uit de bus, je slooft je uit voor niets, je verprutst je hele 
toekomst, de arbeiders zijn niet eens van je gediend, er is geen 
organisatie, wel onderlinge twisten,' zegt hij, onwetend dat in de 
kleine kring in zijn huiskamer een BVD-informant zit.

Zo belanden de meest uiteenlopende details in de BVD-dossiers. Ruzies 
binnen het huwelijk worden vastgelegd, alsmede affaires en (vermeende) 
homoseksualiteit. De informatie kan mensen kwetsbaar maken voor chantage 
door medewerkers van de veiligheidsdienst. De BVD is zelfs op de hoogte 
van een mislukte zelfmoordpoging waarvan nabestaanden nu desgevraagd 
laten weten dat zij niets wisten.

Ook worden veelvuldig hele families in kaart gebracht, evenals 
vriendschapsbanden. Sommigen komen al heel vroeg in beeld bij de BVD: 
Rudi van der Velde, die van 1970 tot 1980 wethouder Onderwijs was namens 
de CPN, wordt in 1950 lid van de Organisatie van Progressieve Studerende 
Jeugd, een communistische jongerenorganisatie. Hij zit vanaf dat moment 
in de kaartenbak - hij is dan 12 jaar.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Hoe kwam dit verhaal tot stand?

In november 2022 zijn 71.000 persoonsdossiers die in de periode 
1945-1998 zijn aangelegd door de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) en 
zijn voorgangers overgedragen aan het Nationaal Archief in Den Haag. 
Samen vormen deze dossiers 550 meter aan archiefmateriaal. In de 
dossiers kan worden gezien wie, hoe en in welke mate de Nederlandse 
veiligheidsdienst mensen in de gaten heeft gehouden. De dossiers zijn 
'beperkt openbaar', wat betekent dat kopieen maken uit den boze is. In 
de documenten is niets weggelakt.

De afgelopen maanden vroeg Het Parool inzage in meer dan 150 dossiers 
van Amsterdammers: politici, journalisten, activisten, advocaten, 
kunstenaars, geestelijken, intellectuelen, vakbondslieden en mensen uit 
het maatschappelijk middenveld.

Dit artikel is het eerste in een serie over hoe de BVD de hoofdstad in 
het vizier had.


Wat vindt de AIVD ervan?

De AIVD, opvolger van de BVD, laat in een schriftelijke reactie weten 
dat de dossiers 'een inzage geven' in de onderzoeken die de BVD deed en 
dat de 'overdracht van het archief past bij het streven om waar het kan 
bij te dragen aan wetenschappelijke studie naar inlichtingen- en 
veiligheidsdiensten en openheid aan het publiek'. Daarbij stelt de 
dienst dat 'de periode toen' in geen enkel opzicht 'te vergelijken is 
met de werkwijze van de dienst nu'. Op specifieke vragen naar aanleiding 
van de dossiers geeft de veiligheidsdienst geen antwoord.


Het dikste dossier: 11 mappen over 'de Stalin van Nederland'

Menig Amsterdammer kent hem dankzij de Verheij-sporthal in Oost, maar de 
Binnenlandse Veiligheidsdienst noemt Arie Adriaan Verhey 'de Stalin van 
Nederland'. De voormalige trambestuurder, bekend onder zijn verzetsnaam 
Harry, is een van Amsterdams bekendste communistische politici - hij is 
twintig jaar gemeenteraadslid (1958-1978), waarvan de laatste twaalf 
jaar wethouder. In ruim veertig jaar legt de BVD elf mappen over Verhey 
aan, waarmee hij tot de een procent behoort met de dikste dossiers.

Vanaf 1954 krijgt Verhey op basis van geheime wetgeving geen paspoort 
meer, volgens de BVD behoort hij 'tot de leidende persoonlijkheden' van 
de CPN, daarnaast is hij volgens de dienst 'een agressieve propagandist, 
die herhaaldelijk het buitenland bezocht en niet nalaat daar 
kwaadaardige voorstellingen van zaken te geven'.

Verhey is niet de enige communist die een uitreisverbod krijgt: in de 
brief komen meerdere kopstukken van de CPN voor die geen paspoort 
krijgen. Na ingrijpen van minister Luns van Buitenlandse Zaken krijgt 
Verhey eind 1960 een paspoort met de geldigheid van een jaar. Vanaf 
oktober 1964 ontvangt hij een regulier paspoort.

Een secretaresse moet de perfecte infiltrant bij hem worden: ze houdt 
immers de agenda bij en neemt de telefoon op. De BVD wil gauw een eigen 
kandidaat naar voren schuiven als Verhey in 1966 wethouder wordt: zij 
kan hem dan continu in de gaten houden. De voormalige verzetsman is 
echter niet voor een gat te vangen en neemt zijn partijvertrouweling mee 
naar het stadhuis. Uit zijn dossier blijkt dat de dienst hier flink van 
baalt.

In zijn wethouderjaren weet een informant Verhey tijdens een 
carnavalsfeest bij voetbalclub D.V.V. uit te horen. Verhey vertelt daar 
dat zijn ogen achteruit gaan. Over partijleider Paul de Groot zegt hij 
dat hij 'de ouwe' nooit meer ziet. Ook dat belandt allemaal weer netjes 
in het dossier.


Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere 
Journalistieke Projecten.

--------
(c) 2023 DPG Media B.V.