[D66] Terug naar de Sovjet-Unie: zes overeenkomsten tussen het Rusland van nu en de SU

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  29 april 2023
Auteur: Bert Lanting en Tom Vennink
URL:    
https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2023/terug-naar-de-sovjet-unie-6-overeenkomsten-tussen-het-huidige-rusland-en-de-su~v704017/


Terug naar de Sovjet-Unie: zes overeenkomsten tussen het Rusland
van nu en de SU
----------------------------------------------------------------

Vladimir Poetin heeft als voormalige KGB-agent nooit een geheim gemaakt 
van zijn heimwee naar het Sovjet-tijdperk. Met de oorlog tegen Oekraine 
heeft hij de Russen in een tijdmachine gezet: terug naar het 
Sovjet-verleden.

Na ruim twintig jaar aan de macht heeft Poetin de tijd al flink weten 
terug te draaien. Sinds hij bij de eeuwwisseling op het politieke toneel 
in Rusland verscheen is hij stelselmatig bezig geweest de nog prille 
democratie van na de ineenstorting van de Sovjet-Unie te ontmantelen. 
Vooral de laatste tijd gaat het hard: in de aanloop naar de oorlog is de 
oppositie vrijwel monddood gemaakt.

Het Russische parlement, de Doema, is veranderd in een soort Opperste 
Sovjet, de volksvertegenwoordiging die in de Sovjet-periode als 
stempelmachine fungeerde voor de besluiten van het politbureau van de 
communistische partij.

De oorlog heeft Poetin nog machtiger gemaakt dan Sovjet-leiders als 
Leonid Brezjnev of Nikita Chroesjtsjov, die na de dood van Stalin aan de 
macht kwam. Zij moesten steeds rekening houden met de andere leden van 
het politbureau. Chroesjtsjov werd in 1964 zelfs door zijn collega's 
afgezet. Poetin lijkt momenteel de onbetwiste leider te zijn. De inval 
in Oekraine was zijn besluit, voor een groot deel van zijn regering en 
de militaire top kwam die als een complete verrassing.

De Russen probeert hij mee te krijgen door ze een terugkeer te beloven 
naar het tijdperk van wereldmacht. Op 9 mei, de dag waarop Russen de 
Sovjet-overwinning op nazi-Duitsland herdenken, zei Poetin dat Russische 
soldaten in Oekraine niet strijden voor de toekomst, maar voor het 
verleden: 'Vandaag verdedigen jullie waar jullie vaders, grootvaders en 
overgrootvaders voor gevochten hebben.'


Militaire offers

'Ni sjagoe nazad! (Geen stap achteruit!)', was het strenge bevel dat 
Sovjet-dictator Josif Stalin in 1942 uitvaardigde. 'We moeten 
hardnekkig, tot de laatste druppel bloed, iedere positie verdedigen, 
iedere meter Sovjet-terrein, vasthouden aan ieder stukje Sovjet-grond en 
dat tot het uiterste verdedigen.'

Een echo daarvan klinkt nu ook door in het offensief tegen Oekraine, ook 
al gaat het niet om Russisch grondgebied, maar om Oekraiense grond 
waarop Rusland 'recht' zegt te hebben. Van terugtrekken wil president 
Poetin, net als Stalin, niet horen, ondanks de tegenslagen die het 
Russische leger sinds het begin van de inval in het buurland te 
verwerken heeft gekregen.

Poetin greep vorig jaar september persoonlijk in toen Russische troepen 
bij de stad Lyman in de Donbas in het nauw raakten. Tegen het advies van 
zijn generaals gaf hij de militaire commandanten het bevel tegen iedere 
prijs stand te houden.

Het gevolg van die koppige strategie is dat het Russische leger vooral 
in de Donbas enorme verliezen heeft geleden. Moskou geeft al een jaar 
geen cijfers op van de aantallen militairen die in Poetins 'speciale 
militaire operatie' zijn gesneuveld, maar volgens Amerikaanse 
schattingen zou het aantal doden en gewonden inmiddels rond de 200 
duizend bedragen. Ondanks alle offers zijn Poetins troepen de laatste 
maanden nauwelijks opgeschoten.

Een sinistere parallel met de Stalin-periode is het gebruik van 
gevangenen uit de Russische strafkampen voor de strijd in Oekraine. Eind 
zomer 2022 begon het beruchte huurlingenleger Wagner gevangenen te 
rekruteren uit de strafkolonies: in ruil voor een half jaar aan het 
front krijgen zij gratie van president Poetin. Ook tijdens de Tweede 
Wereldoorlog zette het Kremlin op grote schaal gevangenen uit de Goelag 
in tegen Hitlers troepen. Een groot deel van de naar schatting een 
miljoen gevangenen overleefde de oorlog niet. Zij kregen de 
gevaarlijkste taken, net als de gevangenen die Wagner in de kampen heeft 
weten te ronselen. Zij worden vaak vooruit gestuurd, zodat meer ervaren 
Wagnerstrijders de posities van de vijand kunnen lokaliseren.

Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin heeft volgens overlopers uit het 
huurlingenleger ook leentjebuur gespeeld bij Stalin als het gaat om het 
handhaven van de discipline onder de gevangenen. Net als destijds 
opereren er achter de voorste linies eenheden die moeten voorkomen dat 
de gevangenen de benen nemen of zich tegen de bevelen in terugtrekken. 
Wie gepakt wordt, hangt standrechtelijke executie boven het hoofd. 
Dergelijke 'zagradotrjady' (barriere-eenheden) zette Stalin ook in om de 
discipline in het Rode Leger te garanderen. Maar een groot verschil is 
natuurlijk dat de Sovjet-Unie zich destijds verdedigde tegen de 
binnenvallende Duitse troepen, terwijl Rusland nu een aanvalsoorlog 
voert.


Militair-patriottisch onderwijs

Vorige week suggereerde president Poetin een naam voor een nieuwe, 
nationale jeugdbeweging. De naam die de beweging zelf had bedacht 
('Beweging van de Eersten'), zinde hem niet. Hij gaf een van zijn 
vicepremiers opdracht om een andere naam 'voor te leggen aan de 
kinderen': de Pioniers.

De Pioniers was de jeugdbeweging van de Communistische Partij. Alle 
kinderen in de Sovjet-Unie legden op hun 9de een eed af om toe te 
treden. 'Ik, [achternaam, voornaam], toetredend tot de Nationale Pionier 
Organisatie vernoemd naar Vladimir Iljitsj Lenin, in de aanwezigheid van 
mijn kameraden, beloof plechtig om mijn moederland lief te hebben en te 
beschermen, om te leven zoals de grote Lenin ons heeft nagelaten, zoals 
de communistische partij leert en zoals wordt voorgeschreven door de 
wetten van de pioniers van de Sovjet-Unie.'

En dan was het vijf jaar lang met een rood sjaaltje om patriottische 
liedjes zingen, sporten, op zomerkamp of de buurt opruimen. De 
belangrijkste les die kinderen moesten onthouden: sta altijd paraat voor 
de partij.

Poetins Pioniers heeft bijna dezelfde boodschap aan kinderen: 'Dien het 
vaderland!' Een andere jeugdbeweging, het militair-patriottische 
Joenarmija ('Het jonge leger'), stoomt sinds 2015 tienduizenden kinderen 
klaar voor de strijdkrachten. Het is wel de vraag of Poetins Pioniers de 
invloed van Lenins Pioniers ooit kan evenaren: de beweging is slechts in 
oprichting en een eerdere jeugdbeweging, Nasji ('De onzen'), viel in 
2019 uit elkaar.

Maar ook ouders die hun kinderen weghouden van de vrijwillige 
jeugdbewegingen, kunnen niet voorkomen dat hun kinderen afgericht worden 
door de staat. Het schoolcurriculum is onder Poetin in het teken komen 
te staan van vaderlandsliefde, zeker sinds de president in de grondwet 
liet vastleggen dat kinderen moeten opgroeien met 'patriottisme' en 
'respect voor de herinnering aan de verdedigers van het vaderland'.

Net als in de Sovjet-Unie leren kinderen weer hoe ze een kalasjnikov in 
elkaar moeten zetten en hoe ze een granaat moeten gooien. Ze lezen in 
schoolboeken dat Oekraine geen land is, maar een gebied dat door het 
Rode Leger is bevrijd in de oorlog tegen nazi-Duitsland.

En sinds dit schooljaar beginnen kinderen elke maandag met het vak 
'Gesprekken over belangrijke zaken'. De belangrijke zaken worden 
geselecteerd door het ministerie van Onderwijs en bevatten de afgelopen 
weken bijvoorbeeld: 'de hereniging van de Krim met Rusland', 'genocide 
op het Sovjet-volk door nazi's' en 'verdedigers van het vaderland'.

Voor kritische vragen is ook in het hoger onderwijs steeds minder 
ruimte. De liberaalste universiteit van Rusland, de Higher School of 
Economics in Moskou, heeft docenten ontslagen en studenten weggestuurd 
wegens kritiek op de autoriteiten. De agenda voor wetenschappelijk 
onderzoek wordt tegenwoordig gestuurd door het Kremlin, zo bleek onlangs 
uit gelekte beleidsdocumenten in handen van de Russische nieuwssite 
Meduza. Een van de onderzoeksthema's dit jaar op de liberaalste 
universiteit van het land: manieren ter verdediging van traditionele, 
morele waarden.


Klikken

Als een oorlog geen oorlog mag worden genoemd, maar alleen een 'speciale 
militaire operatie' mag heten op straffe van een boete of zelfs de cel, 
wordt het leven een mijnenveld. Sinds Poetin vorig jaar februari het 
signaal gaf voor de invasie in Oekraine moeten de Russen oppassen met 
hun woorden, want de buurman, een voorbijganger of zelfs een familielid 
kan meeluisteren.

In de paranoide oorlogssfeer die Poetin heeft geschapen komt het steeds 
vaker voor dat Russen elkaar aangeven. Net als onder Stalin, toen 
burgers elkaar massaal bij de autoriteiten verklikten omdat ze 
'volksvijanden' zouden zijn. Zelfs kinderen werden aangemoedigd hun 
ouders aan te geven, als die tegen de Sovjet-ideologie zondigden. Op 
school kregen ze te horen dat zij het voorbeeld moesten volgen van 
Pavlik Morozov, een jongetje uit het dorpje Gerasimovka in de Oeral. De 
kleine Pavlik, zo ging het verhaal, zou door zijn familie zijn vermoord, 
nadat hij zijn vader had aangegeven bij de geheime politie. Die werd 
naar de Goelag gestuurd, waar hij later werd geexecuteerd.

Pavlik groeide uit tot een moderne martelaar, de school in Gerasimovka 
waar hij op zat, werd een bedevaartsplaats voor Pioniers uit de hele 
Sovjet-Unie. Pavlik was een jongen 'die begreep dat ook een bloedverwant 
een vijand van het volk kan zijn en niet mag worden gespaard', vatte de 
schrijver Maksim Gorki de les voor de Sovjet-jeugd samen.

Al kort na het begin van de oorlog tegen Oekraine zaaide Poetin het zaad 
voor de campagne tegen de critici van zijn oorlog. Hij schilderde hen af 
als een 'vijfde colonne' die in dienst zou staan van het Westen. Maar de 
Russen, zo voorspelde hij, 'kunnen heel goed onderscheid maken tussen 
ware patriotten en schorem en verraders... Die spugen ze uit als een 
vlieg die ze in hun mond hebben gekregen.'

Het had meteen effect. Bij mensen die zich tegen de oorlog hadden 
uitgesproken werden de deuren beklad: 'Hier wonen verraders'. 
Overheidsambtenaren die niet wilden bijdragen aan een inzameling voor de 
'heldhaftige jongens aan het front' werden door de leiding op het matje 
geroepen, leerlingen begonnen kritische docenten aan te geven, en 
andersom.

Het schrijnendste voorbeeld is Masja Moskaljova, een 12-jarig meisje uit 
de regio Toela dat weigerde mee te doen toen haar klas de opdracht kreeg 
tekeningen te maken voor de Russische soldaten in Oekraine. In plaats 
daarvan maakte ze een tekening tegen de oorlog, waarna haar lerares en 
de directrice meteen de politie erbij haalden.

Het liep erop uit dat haar vader, die haar alleen opvoedde, werd 
opgepakt en tot twee jaar strafkamp werd veroordeeld wegens 'het in 
diskrediet brengen van de strijdkrachten'. Masja werd in een tehuis 
opgesloten, maar later ondergebracht bij haar moeder. Die had weliswaar 
al negen jaar geen rol in haar leven gespeeld, maar werd wel in staat 
geacht haar de 'juiste' opvoeding te geven: naar verluidt staat zij 
achter de invasie in Oekraine.

Ook andere ouders van kinderen die blijk gaven van onvoldoende 
enthousiasme voor de 'speciale militaire operatie' kregen de 
waarschuwing dat ze uit de ouderlijke macht zouden worden gezet, omdat 
ze 'tekortschoten' in de opvoeding van hun kroost. Alweer een echo uit 
de dagen van de Stalin-terreur. Toen werden kinderen van 'vijanden van 
het volk' vaak naar tehuizen gestuurd, nadat hun ouders waren opgepakt 
of geexecuteerd.

Het resultaat is dat ouders ook onder Poetin omzichtig worden. Zelfs wat 
er aan de keukentafel wordt besproken kan hun en hun kinderen later duur 
komen te staan.


Stalinistische straffen

Langzamerhand begint het Rusland van Poetin steeds meer te ruiken naar 
de Goelag, het netwerk van strafkampen waarin onder Stalin miljoenen 
Sovjet-burgers verdwenen. Wat omvang betreft valt de repressie onder 
Poetin niet te vergelijken met de massale terreur onder Stalin.

Maar heel het apparaat functioneert weer als voorheen: de 
veiligheidsdiensten hebben de vrije teugel gekregen, het Russische 
Onderzoekscomite (een soort OM) staat rechtstreeks onder gezag van 
Poetin, de rechters zijn gehoorzaam en advocaten die tegenstanders van 
het bewind durven te verdedigen, zijn uiterst schaars.

In plaats van massaterreur heeft het Kremlin voor een andere tactiek 
gekozen. De meeste mensen die wegens kritiek op de oorlog worden 
opgepakt, komen er met een boete vanaf, maar bekende figuren uit de 
oppositie worden keihard aangepakt.

Aleksej Navalny, de bekendste, zit voor ruim negen jaar vast in het 
strafkamp, maar er hangt hem een nieuwe aanklacht boven het hoofd. Ilja 
Jasjin werd tot achtenhalf jaar veroordeeld wegens zijn uitlatingen over 
de oorlogsmisdaden die Russische militairen pleegden in Boetsja. Vorige 
week kreeg Kremlin-criticus Vladimir Kara-Moerza de hoogste straf 
opgelegd: 25 jaar, onder meer voor hoogverraad.

Kara-Moerza's vrouw Jelena zei na het vonnis sarcastisch dat haar maar 
een ding had verrast: 'Ik had verwacht dat hij 24 jaar en elf maanden 
zou krijgen.' Het komt inderdaad maar zelden voor dat Russische rechters 
in politieke zaken substantieel afwijken van de eis van de openbaar 
aanklager. De ruimte waarbinnen rechters hun 'onafhankelijkheid' kunnen 
bewijzen is meestal beperkt tot enkele maanden.

De volgzaamheid van de Russische rechters neemt soms absurde vormen aan. 
In maart veroordeelde een rechter in Chabarovsk een Russische soldaat 
die in Oekraine had gediend tot vijfenhalf jaar cel voorwaardelijk voor 
het verspreiden van 'fakenieuws' over de strijdkrachten. Zijn misdaad: 
hij had tegenover de onafhankelijke site iStories toegegeven dat hij een 
47-jarige, ongewapende burger had doodgeschoten in Andrijivka, een dorp 
niet ver van Kyiv. 'Ik zei hem: ga op je knieen. En ik joeg hem gewoon 
een kogel door zijn voorhoofd. Ik heb de man vermoord', gaf hij 
tegenover de site toe.

De soldaat, Daniil Frolkin, maakte deel uit van de 64ste gemotoriseerde 
infanteriebrigade, die in de eerste dagen van de oorlog allerlei 
wreedheden beging in Andrijivka. Frolkin gaf ook toe dat hij had 
meegedaan aan plunderingen. Maar noch de aanklager noch de rechtbank 
toonde enkele belangstelling voor die wandaden en het executeren van een 
burger. Frolkin kreeg zijn straf juist voor zijn bekentenis.

In zo'n klimaat is het voor een advocaat vrijwel zinloos te werken. 
Vadim Prochorov, een advocaat die Kara-Moerza, Jasjin, Boris Nemtsov en 
andere kopstukken van de oppositie verdedigde, besloot vorige week naar 
het buitenland te vluchten. Volgens hem was er een proces tegen hem in 
de maak. Eerder weken ook al enkele andere advocaten in politieke zaken 
uit naar het buitenland of legden ze uit vrees voor vervolging hun werk 
neer.


Propaganda op alle kanalen

In zijn nadagen als leider van de Sovjet-Unie legde Michail Gorbatsjov 
een vrijheid vast die Russen nog nooit hadden ervaren: persvrijheid. 'De 
pers en andere massamedia zijn vrij', stond er in Gorbatsjovs wet uit 
1990. En: 'Censuur van de massamedia is verboden.'

Met geld verbonden aan zijn Nobelprijs kocht Gorbatsjov later twintig 
computers voor een van de eerste onafhankelijke kranten van Rusland: 
Novaja Gazeta. Op de radio groeide Echo Moskvy uit tot een icoon van 
vrije journalistiek. En op tv trok de onafhankelijke zender NTV een 
miljoenenpubliek, onder meer met Koekly, een satirisch poppenprogramma 
dat Poetin neerzette als lelijke dwerg met een hielenlikkende entourage.

De drie journalistieke bolwerken zijn onder Poetin allemaal de nek 
omgedraaid. NTV werd als eerste kaltgestellt, via een overname door een 
staatsbedrijf in 2001. Een week na de invasie van Oekraine haalde de 
mediawaakhond radiozender Echo Moskvy uit de lucht wegens 'verspreiding 
van valse informatie over de acties van Russische militairen'. Novaja 
Gazeta staakte publicatie wegens 'militaire censuur'.

Dertig jaar na Gorbatsjovs wet heeft het Kremlin zijn monopolie op 
informatie hersteld. Terug zijn de media die Russen vertellen wat ze 
moeten doen, wat ze moeten denken en op wie ze moeten stemmen.

Veel media zijn rechtstreeks in handen van de staat, zoals Zvezda ('De 
ster'), de tv-zender van het ministerie van Defensie. Andere zijn 
eigendom van oligarchen die loyaal zijn aan het Kremlin.

Journalisten die toch doorgaan met de uitoefening van hun vak belanden 
op plekken waar dissidenten in de Sovjet-Unie ook belandden: in 
strafkampen of psychiatrische klinieken. Maria Ponomarenko, een 
Siberische journalist die 6 jaar strafkamp kreeg opgelegd wegens een 
bericht over het Russische bombardement van een theater in Marioepol, is 
vorige maand overgebracht naar een psychiatrische kliniek. Volgens haar 
advocaat is ze daar geslagen.

Voor een kritisch verhaal moeten Russen weer op zoek naar buitenlandse 
bronnen. Tijdens de Koude Oorlog konden ze terecht bij zenders van 
westerse regeringen, zoals Radio Free Europe en Voice of America. Nu 
kunnen ze afstemmen op Russische media die naar het buitenland zijn 
gevlucht, zoals tv-zender Dozjd, dat vanuit Amsterdam uitzendt. Daarvoor 
moeten ze meestal wel een VPN-verbinding aanleggen, want sociale media 
en kritische websites zijn geblokkeerd. Alleen YouTube is nog niet 
verboden. De beveiligde berichtenapp Telegram functioneert als modern 
doorgeefluik van samizdat, verboden teksten die in de Sovjet-Unie op 
papier werden verspreid via ondergrondse netwerken.

Gorbatsjov overleed afgelopen augustus, een half jaar na het begin van 
de oorlog. Poetin was niet op de begrafenis. Zijn woordvoerder zei dat 
Poetin een te volle agenda had.


Digitale Goelag

Gedachten over emigratie zijn helemaal terug in Rusland. In de 
Sovjet-Unie bleef het meestal bij gedachten, want de grenzen zaten 
dicht. Maar nu zijn de grenzen open en pakken Russen massaal hun biezen. 
Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraine verhuisden 700 duizend tot 
een miljoen mensen naar het buitenland - de grootste exodus sinds Russen 
een eeuw geleden op de vlucht sloegen voor de komst van de bolsjewieken.

'Laat de ratten maar wegrennen met hun staarten tussen de benen', zei 
Poetins vertrouweling Ella Pamfilova, de voorzitter van de Russische 
kiescommissie over de uittocht, 'dan krijgen wij het makkelijker op het 
schip.'

De meeste vertrekkende Russen voelen zich in eigen land niet veilig voor 
een almaar terugkerende vijand in Rusland: het eigen 
staatsveiligheidsapparaat. Dat pakte in de afgelopen jaren tienduizenden 
mensen op bij vreedzame protesten tegen de autoriteiten. Het 
mobiliseerde naar eigen zeggen 300 duizend mensen voor de strijd tegen 
Oekraine. En vanaf deze maand gaat het burgers oproepen om deel te nemen 
aan de invasie via hun digitale overheidsprofiel. Wie niet komt opdagen, 
verliest het recht om auto te rijden, een huis te kopen en het land te 
verlaten.

Poetins regering is, net als het totalitaire regime van de Sovjet-Unie, 
doorgedrongen tot diep in de persoonlijke levens van Russen. Tot in bed 
zelfs: homoseksualiteit wordt door de staat verketterd en uitingen ervan 
in het openbaar zijn sinds vorig jaar strafbaar. Wie feministische 
opvattingen koestert, geldt volgens een nieuw wetsvoorstel als aanhanger 
van een extremistische ideologie. Een aanhanger van oppositieleider 
Navalny staat gelijk aan een terrorist. De boodschap aan alle 
andersdenkenden: zwijg of word een volksvijand.

De veiligheidsdiensten die zijn voortgekomen uit de KGB hebben de 
papieren controlestaat van de Sovjet-Unie gemoderniseerd tot een 
digitale. Ze hebben wettelijk toegang tot gebruikersgegevens van 
internetbedrijven, van berichtenapps tot datingsites, en pakken geregeld 
mensen op om een verboden mening op sociale media. Via camera's met 
gezichtsherkenning sporen ze dissidenten en dienstweigeraars op.

Privacy wordt afgeschaft in Rusland, zei advocaat Daniil Berman vorige 
week in een Moskouse rechtbank. Tegen zijn client, een oud-politieagent, 
is negen jaar geeist omdat die zich in een telefoongesprek met vrienden 
negatief had uitgelaten over het Russische leger in Oekraine. Berman 
tegen de rechter: 'Een veroordeling zou betekenen dat elk privegesprek, 
zelfs in de keuken, bestempeld wordt als openbare verspreiding van 
informatie. Dat is een monsterlijke invasie van de privacy van mensen.'

Afgelopen dinsdag werd Bermans client veroordeeld tot een 
gevangenisstraf van 7 jaar.

--------
(c) 2023 DPG Media B.V.