[D66] Oorlogseconomie: Aarzelend kabinet, energiearmoede, Jetten spreekt zaterdag de natie toe

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Trouw
Datum:  14 september 2022
Auteur: Esther Lammers
URL:    
https://www.trouw.nl/nieuws/waarom-het-kabinet-zo-lang-aarzelde-met-de-aanpak-van-energiearmoede~ba45136d/
Ref:    Rob Jetten spreekt dit jaar de Abel Herzberglezing uit,
         18 september 2022 om 15:30 MET,
         https://www.youtube.com/watch?v=AwCzucZza-8


Waarom het kabinet zo lang aarzelde met de aanpak van energiearmoede
--------------------------------------------------------------------

Maandenlang voelde het kabinet volgens premier Mark Rutte niet de 
'urgentie' om de snel groeiende groep Nederlanders te hulp te schieten 
die de energierekening en dagelijkse boodschappen niet meer kunnen 
betalen. Nu wordt in grote haast alsnog naar maatregelen gekeken. Waarom 
wachtte het kabinet zo lang?

Deze week lekte uit dat het kabinet bekijkt welke maatregelen nog 
mogelijk zijn om gezinnen in grote financiele problemen de winter door 
te helpen. De energieprijzen schieten door het dak, en steeds meer 
huishoudens kunnen de rekening niet meer betalen. Er is deze week, met 
Prinsjesdag in aantocht, naarstig overleg gevoerd met gemeenten, 
energiebedrijven, scholen en stichtingen die hulp bieden.

De voltallige oppositie vindt het onbegrijpelijk dat het kabinet zo laat 
in beweging komt. Dit probleem was immers al maanden geleden voorspeld. 
Het Centraal Planbureau waarschuwde in juni dat na de zomer tussen de 
650.000 en 1,2 miljoen huishoudens de energierekening en de boodschappen 
niet meer zouden kunnen betalen.

De regering vond echter dat ze dit jaar al voldoende steun had gegeven, 
in totaal 6,5 miljard euro, in de vorm van lagere accijns op benzine, 
een korting op de energierekening en een eenmalig bedrag voor minima van 
1300 euro. Het kabinet weigerde in te gaan op de brede politieke wens om 
meer te doen. Volgens premier Rutte kon er pas in 2023 weer nieuwe hulp 
worden geboden. En volgens minister Sigrid Kaag van financien werden de 
allerarmsten geholpen, maar moesten we 'accepteren dat alle Nederlanders 
in deze crisis een beetje armer worden'.

Dat standpunt hield het kabinet lang vol. Het negeerde de vele oproepen 
uit de samenleving om extra hulp te bieden.


Rampscenario

Eind vorige week veranderde dit plotseling. Netbeheer Nederland had op 
vragen van SP-kamerlid Renske Leijten geantwoord dat het echte 
'rampenscenario' voor energiebedrijven is dat ze komende winter een 
miljoen huishoudens van gas en elektriciteit moeten afsluiten. Dat zijn 
gezinnen die de hoge rekening niet meer kunnen betalen. En het Centraal 
Bureau voor de Statistiek meldde dat de inflatie in augustus een 
naoorlogs record van 12 procent had bereikt, door de hoge energieprijzen 
en stijgende kosten van levensmiddelen.

Het is inmiddels niet meer de vraag of huishoudens financieel door het 
ijs zullen zakken, maar bij hoeveel huishoudens dat zal gebeuren. Dat 
lijkt nu ook bij het kabinet te zijn doorgedrongen. Vorige week vrijdag 
zei premier Rutte voorzichtig dat er alsnog wordt gekeken wat er dit 
jaar mogelijk is. Ondertussen spraken de ministers Rob Jetten (energie) 
en Carola Schouten (armoede) indringend met vertegenwoordigers van de 
energiebedrijven en gemeenten om gezamenlijk in actie te komen.

Een hartverscheurend voorbeeld van de ellende waarin gezinnen terecht 
kunnen komen, was een verhaal in NRC: een kind dat op maandag in een 
klas in Rotterdam was flauwgevallen, omdat het gezin thuis het hele 
weekend niet meer had kunnen eten door gebrek aan geld. Een schrijnend 
voorbeeld van armoede, dat hard bij politiek Den Haag binnenkwam. In een 
rijk land als Nederland zou zoiets niet mogen gebeuren, stelde een boze 
oppositie eensgezind. In de Tweede Kamer kon minister Schouten van 
armoedebeleid dit alleen maar beamen.


Noodfonds

Het kabinet wil nu samen met energiebedrijven een noodfonds instellen om 
huishoudens te helpen die in de schulden komen door de hoge 
energierekening. En het kijkt naar meer maatregelen. Zo zei minister 
Schouten dat ze zo spoedig mogelijk gratis ontbijt wil kunnen aanbieden 
aan kinderen op scholen in arme wijken. Maar hoe moeten de andere 
gezinsleden dan aan eten komen, wilde de SGP weten. Die moeten zich 
volgens de minister bij de Voedselbank melden. Schouten zei het wel 
'hartverwarmend' te vinden hoeveel hulp het ministerie nu krijgt 
aangeboden, van bedrijven tot organisaties, sinds de ernst van deze 
crisis doordringt.

De oppositie in de Tweede Kamer vindt dat het kabinet zich nog steeds 
veel te afwachtend opstelt. PvdA en GroenLinks kwamen begin deze maand 
met een eigen plan. Zij willen een maximumtarief invoeren voor gas en 
elektriciteit. Het kabinet, vinden ze, kan beter voorkomen dat gezinnen 
in armoede raken, dan hen achteraf te helpen de schulden af te lossen 
via een noodfonds. 'Niets is zo vernederend en stressvol voor mensen als 
eerst in de problemen komen door de hoge energieprijs, en dan als de 
schulden er zijn bij een noodfonds moeten aankloppen voor hulp', zei 
PvdA-fractievoorzitter Attje Kuiken.

Ook wethouders van gemeenten vinden dat het kabinet moet voorkomen dat 
steeds meer huishoudens in de schulden raken door de almaar stijgende 
energieprijs. En de Europese Commissie werkt inmiddels op EU-niveau aan 
een maximumprijs die het wil betalen voor Russisch gas. Dit type 
maatregel ligt echter gevoelig voor een liberaal kabinet als het 
Nederlandse, omdat er rechtstreeks in de vrije markt wordt ingegrepen. 
Premier Rutte wees het voorstel eerder steeds af, maar inmiddels lijkt 
hij hier toch voorzichtig voor open te staan.


De cijfers verslechteren

De vraag is: waarom hield het kabinet na de eerste maatregelen van begin 
dit jaar vol dat het geen verdere verlichting voor de snel dalende 
koopkracht meer kon geven? Het kabinet leek te hopen dat de inflatie in 
augustus weer zou dalen, en dat de energieprijs zou stabiliseren. Dan 
zou het steunpakket voldoende zijn. Maar dat viel fors tegen: de 
energie-oorlog die de Russen met Europa voeren, zorgt er juist voor dat 
de economische kerncijfers alleen maar verslechteren.

De Tweede Kamer heeft dit voorjaar hemel en aarde bewogen om het kabinet 
alsnog tot extra maatregelen te bewegen. De regering kreeg hiervoor 
liefst 33 voorstellen, van zowel de coalitie als de oppositie, die 
vervolgens allemaal werden afgewezen. Die koopkrachtvoorstellen hielden 
een verlaging in (of zelfs op nul zetten) van de belasting op energie, 
brandstof of levensmiddelen. Ook werd een verlagen gesuggereerd van de 
tarieven van de inkomstenbelasting, de loonbelasting of de 
heffingskorting, dan wel het verhogen van de arbeidskorting en de zorg- 
of huurtoeslag.

De linkse oppositie stelde ook voor de huren te verlagen of tenminste te 
bevriezen. En er was het idee om alle huishoudens met een zorg- of 
huurtoeslag een eenmalige uitkering te geven, zodat daarmee ook de groep 
net boven het sociaal minimum wordt geholpen. Want het zijn juist deze 
werkende 'armen' die door het ijs zakken en dringend hulp nodig hebben. 
Zij vallen buiten veel gemeentelijke en rijkssteunregelingen en krijgen 
daarom niet de 1300 euro energiesteun die het kabinet dit jaar voor 
minima beschikbaar stelde, soms omdat ze een paar euro te veel 
verdienen.


Onwenselijke maatregelen

Het kabinet wees de maatregelen af, omdat ze onmogelijk, lastig, te 
ingewikkeld, te ongericht, of onwenselijk waren. In het nieuwe 
begrotingsjaar zou er weer van alles mogelijk zijn, maar voor dit jaar 
zette de regering een streep. Rutte wilde tijdens een Kamerdebat ook 
niet toezeggen dat 'geen enkel huishouden' deze winter van energie wordt 
afgesloten.

Er waren inhoudelijke redenen voor het afwijzen van voorstellen. Zo zou 
een btw-verlaging voor energie of levensmiddelen te 'ongericht' zijn, 
omdat daarvan alle huishoudens profiteren, terwijl de gezinnen die het 
hardst geraakt worden er financieel te weinig mee geholpen zijn. Andere 
voorstellen stuitten op wetten (privacy of Europese regels) of konden 
sowieso om praktische redenen op z'n vroegst pas in 2023 of 2024 ingaan.

Maar ook het verhogen van de zorg- of huurtoeslag wees het kabinet af. 
Die maatregelen zouden 'zeer kwetsbaar en complex' zijn. Het kabinet 
vreesde dat te veel huishoudens hun zorg- of huurtoeslag later weer 
zouden moeten terugbetalen, omdat hun inkomen achteraf toch te hoog 
bleek. En het zou veel extra werk betekenen, waardoor de uitbetaling van 
de reguliere toeslagen weer vertraagd zou worden. Er zouden ook veel 
extra vragen komen bij de belastingtelefoon, terwijl die daar 
onvoldoende menskracht voor heeft.

En ten slotte was die toeslagverhoging te ongericht: er profiteren veel 
meer mensen van dan alleen de groep waarvoor de maatregel eigenlijk is 
bedoeld. Ook thuiswonende studenten, mensen die in het buitenland en 
ouderen in een zorginstelling zouden de hogere toeslag ontvangen, 
terwijl zij lang niet allemaal last hebben van een hoge energierekening.


Beter naar ambtenaren luisteren

Maar een heel belangrijke reden om voorstellen af te wijzen is de 
praktische uitvoerbaarheid. En dat is nieuw voor de politici in Den 
Haag. Sinds de toeslagenaffaire heeft het kabinet zich voorgenomen beter 
naar ambtenaren te luisteren, zodat ze weten of een maatregel voor de 
ambtelijke organisatie wel uitvoerbaar is.

Bij de Belastingdienst is er weinig mogelijk; ambtenaren zitten tot over 
hun oren in het werk. Ze werken al aan de moeizame hersteloperatie voor 
gedupeerde ouders van de toeslagenaffaire en de compensatie voor de 
groep die jarenlang procedeerde tegen de vermogensbelasting in box 3.

De fiscus kampt met een structureel hoog ziekteverzuim en 
personeelsgebrek, mede door de algehele krapte op de arbeidsmarkt. 
Tegelijkertijd moet de Belastingdienst ook alle eigen ict-systemen 
moderniseren. De dienst werkt met pakweg 900 applicaties, die in 
ict-termen 'middeleeuws' zijn te noemen. Daar is men overigens al in 
2014 mee begonnen onder toenmalig staatssecretaris Wiebes, maar volgens 
de huidige staatssecretaris Van Rij kost het nog zeker vijf jaar. De 
dienst heeft 60.000 ict-uren per jaar beschikbaar en elke nieuwe 
politieke wens voor verandering van belastingen of toeslagen betekent 
dat deze ict-modernisering weer vertraging oploopt. Of de Kamer hier met 
al haar politieke wensen ook rekening mee wil houden, zo waarschuwde de 
bewindsman deze week.

Met die wetenschap probeert het kabinet nu maatregelen te treffen om de 
koopkracht van burgers te verbeteren en tegelijk de Belastingdienst 
hierbij zoveel mogelijk te ontzien. Vrijdag wordt er een besluit 
genomen.

--------
(c) 2022 DPG Media B.V.