[D66] Impact Westerse sancties op Rusland gering

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

[De impact van de reeks van sanctiemaatregelingen (9de alweer) op de 
westerse economie is gigantisch maar slechts gering op de Russische. En 
dan te bedenken dat 'Brussel' de oorlog heeft uitgelokt... 't Is weer de 
gebruikelijke EuroPuinhoop waarbij de Amerikanen te hulp moeten schieten 
om Ukraine alsnog van de ondergang te redden]


Bron:   NRC Handelsblad
Datum:  23 december 2022
Auteur: Mark Beunderman
URL: 
https://www.nrc.nl/nieuws/2022/12/23/het-westen-trof-rusland-dit-jaar-met-ongekende-sancties-maar-werken-ze-ook-a4152448
Ref:    
https://www.consilium.europa.eu/en/infographics/impact-sanctions-russian-economy/


Het Westen trof Rusland dit jaar met ongekende sancties - maar werken ze 
ook?
-----------------------------------------------------------------------------

Economische oorlogvoering Europa en de VS vochten dit jaar een hevige 
economische oorlog uit met Rusland, met financiele sancties en embargo's 
op import en export. Het Kremlin wist een financiele crisis af te wenden 
- maar nu begint Poetins oorlogskas leger te raken.

In de vroege uren van 24 februari dit jaar werd duidelijk: het is oorlog 
in Europa. Een spervuur aan Russische raketten daalde neer op Oekraiense 
steden, Russische tanks reden het land binnen. Het was de grote schok 
van 2022. Vrijwel meteen volgden een paar dreunen voor het Kremlin zelf. 
Terwijl het Oekraiense leger de aanval op Kiev afsloeg, vaardigde het 
Westen sancties uit tegen Rusland, die tot dusver als ongekend golden. 
Russische banken werden uit het internationale communicatiesysteem Swift 
gegooid. Tegoeden in het Westen van de Russische centrale bank werden 
bevroren. Op villa's en jachten van Russische oligarchen werd beslag 
gelegd.

In de economische oorlogsvoering tegen Vladimir Poetin ging het Westen 
telkens een trede omhoog op de escalatieladder. Er kwam een exportverbod 
op, onder meer, hoogwaardige technologie naar Rusland, een importembargo 
op kolen en staal, en later olie. Westerse bedrijven trokken zich 
vrijwillig terug uit Rusland.

Niettemin leek Poetin het in de economische oorlog met het Westen beter 
te doen dan op het slagveld in Oekraine. De Russische staat verdiende 
honderden miljarden euro's extra aan de export van olie en gas, want die 
waren door zijn eigen oorlog in prijs geexplodeerd. Het Kremlin stortte 
Europa bewust in een energiecrisis: het draaide de gaskraan naar Europa 
in september bijna volledig dicht.

Een lastige vraag dringt zich op. Zijn de sancties - door EU, VS en 
bondgenoten 'grootschalig', 'verlammend' en zelfs 'verwoestend' voor 
Rusland genoemd - effectief?

Westerse landen benadrukken het succes van de sancties. Die 'werken 
zoals verwacht', zo staat er op de site van de Europese Raad, waarin de 
EU-regeringsleiders zitten. De Russische economie krimpt, de handel is 
teruggevallen, de inflatie opgelopen. De sancties hebben 'significante 
en langdurige consequenties voor de Russische defensie-industrie', aldus 
het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken.

Toch viel op dat de economische ramingen voor Rusland van instituten als 
het Internationaal Monetair Fonds dit jaar steeds gunstiger uitvielen 
voor Moskou. Het IMF ging in april nog uit van een bbp-krimp van 8,5 
procent in Rusland in 2022. In juli stelde het die raming bij naar 6 
procent krimp. En in september was daar nog 3,4 procent van over.

Na een jaar van ongekende economische sancties tegen Rusland maakt NRC 
met experts de balans op - en verkent de verwachte impact van de 
sancties in 2023.


Een grote financiele crisis bleef uit

Vooral door de Verenigde Staten werd in de eerste maanden van de oorlog 
het idee gewekt dat de westerse sancties de Russische economie snel de 
genadeslag zouden toebrengen. De sancties die de coalitie van westerse 
(en enkele Aziatische) landen hadden uitgevaardigd, zo klonk het vanuit 
het Witte Huis in april, waren de 'meest voelbare, gecoordineerde, en 
verreikende sancties in de economische geschiedenis'. Ze zouden dit jaar 
'tot wel 15 procent bbp-krimp' veroorzaken in Rusland, waarmee vijftien 
jaar aan economische groei in Rusland zou worden 'weggevaagd'.

Wat bij de economische oorlogvoering voor de VS het politieke doel was, 
was niet altijd even helder. President Joe Biden leek het in maart over 
regime change te hebben: hij zei dat Poetin vanwege zijn 'wreedheid' 
'niet aan de macht kan blijven', maar hij ontkende even later dat de VS 
uit waren op beeindiging van Poetins regime. In latere Amerikaanse 
verklaringen ging het om het 'verantwoordelijk houden' van het Kremlin 
voor de illegale aanval op Oekraine en om het 'onder druk zetten' van 
Poetin en de zijnen.

Europa was vanaf het begin bescheidener en helderder. Het doel van de 
sancties, aldus Europese Commissievoorzitter Ursula von der Leyen in 
maart, was om 'de capaciteit van het Kremlin om oorlog te voeren tegen 
zijn buren te verminderen'.

Nicholas Mulder, een Nederlandse historicus werkzaam aan de Amerikaanse 
Cornell-universiteit, is gespecialiseerd in sancties in de 
internationale politiek, waarover hij het boek The Economic Weapon 
(2022) schreef. Hij zegt in een telefonisch interview dat in westerse 
beleidskringen vlak na de invasie nog de verwachting bestond dat Rusland 
door de sancties snel zou stoppen. 'Het idee was: de economische kosten 
zo hoog maken, dat Rusland zou afzien van verdere gevechtshandelingen.' 
Inmiddels is dit idee bijgesteld, naar een 'krachtmeting op de langere 
termijn', aldus Mulder.


Kleinere bbp-krimp dan verwacht

Toen de Amerikanen in april spraken van 'tot wel 15 procent bbp-krimp' 
dit jaar, deden ze dat op gezag van ramingen die toen de ronde deden. 
Het Institute of International Finance (IIF), de denktank van 
internationale banken in Washington, voorzag 15 procent daling van het 
Russische bbp in 2022, de Wereldbank ging uit van 11 procent krimp. 
Inmiddels ligt de verwachte krimp veel lager: tussen de 3,4 procent 
(IMF) en 6 procent (IIF) op jaarbasis. Volgens een schatting van het 
Russische statistiekbureau Rosstat lag het bbp in oktober 4 a 5 procent 
lager dan een jaar eerder.

Waarom die veel kleinere bbp-afname dan verwacht? Economen die Rusland 
nauwgezet volgen, wijzen op wat er dit jaar niet heeft plaatsgevonden: 
een financiele crisis. In de eerste twee weken na de invasie leek die er 
even wel te komen. De beurs in Moskou crashte, de roebel stortte in, er 
stonden rijen voor de banken.

'Vroege prognoses gingen uit van een grote financiele crisis zoals in 
2009, waarbij de financiele onrust snel overslaat op de 'echte' 
economie', zegt Elina Ribakova, econoom bij het IIF, in een 
videogesprek. Ribakova wijt het uitblijven van een financiele crisis aan 
het 'bekwame antwoord' op de onrust door de Russische centrale bank. 
Deze verhoogde tijdelijk de rente drastisch, van 8 naar 20 procent, er 
kwamen restricties op het wegsluizen van buitenlandse valuta uit Rusland 
(kapitaalrestricties).

Zo werd massale kapitaalvlucht voorkomen en bleven de Russische banken 
overeind. Dit ondanks de afkoppeling door het Westen van enkele 
belangrijke (niet alle) banken van identificatiesysteem Swift. En ook 
ondanks de bevriezing van zo'n 300 miljard dollar aan buitenlandse 
deviezen van de Russische centrale bank (ongeveer de helft van haar 
totale reserves) - een sanctie die de centrale bank niet belette om na 
de invasie crisismanagement te voeren.


'Fort Rusland'

De autoriteiten in Moskou grepen terug op de 'Fort Rusland'-strategie 
die al was ingezet in antwoord op eerdere, beperktere westerse sancties 
in 2014, na de Russische inlijving van de Krim. Het Kremlin maakte 
Rusland in financieel-economisch opzicht minder afhankelijk van westerse 
geldschieters: buitenlandse schulden van Russische banken werden sterk 
teruggebracht, reserves van de centrale bank juist sterk uitgebreid om 
sancties op te vangen.

Maar de weerbaarheid van Rusland kent grenzen, zegt de Finse econoom 
Heli Simola, werkzaam voor onderzoeksinstituut Bofit van de Finse 
centrale bank. Rusland is, door de westerse financiele sancties en door 
de eigen kapitaalrestricties, afgesloten geraakt van de internationale 
kapitaalmarkten. 'Internationale betalingen zijn heel moeilijk geworden, 
investeringen vallen weg. Dat merk je op de korte termijn niet direct, 
maar op de langere termijn wel', aldus de onderzoeker.

Het is een van de redenen voor de slechte vooruitzichten voor de 
Russische economie voor volgend jaar. Weliswaar zijn de bbp-ramingen 
voor 2022 naar boven bijgesteld, voor 2023 zijn ze vaak juist naar 
beneden aangepast, zegt Simola. Bofit ging in het voorjaar nog uit van 
10 procent bbp-krimp dit jaar, gevolgd door nulgroei volgend jaar. Nu 
verwacht Bofit in zowel 2022 als 2023 tussen de 3 en 5 procent krimp. 
'Over die twee jaar gezien heb je het dan over een substantiele 
recessie, vergelijkbaar met de recessies in Rusland in 2009, tijdens de 
wereldwijde financiele crisis, en van 1998, tijdens de Russische 
financiele crisis.' Die economische tik wordt nog groter als je bedenkt 
dat eind 2021 nog tussen de 2 en 4 procent bbp-groei was voorspeld in 
Rusland, in zowel 2022 als in 2023.


De Russische industrie kreeg een knauw

'Fort Rusland' kan dus wel een klap hebben, maar in de muren verschijnen 
wel steeds grotere scheuren. Je ziet de economische malaise in het land 
ook aan andere indicatoren: de particuliere consumptie ligt 10 procent 
lager dan een jaar eerder, schrijft Bofit. Dat heeft onder andere te 
maken met de hoge inflatie dit jaar, die volgens Russische cijfers in 
april een piek bereikte van krap 18 procent en die nu op ruim 12 procent 
ligt. Die inflatie wordt deels gevoed door de westerse exportsancties, 
die producten schaarser en dus duurder maken. Nog een indicator voor de 
economische neergang: de belastinginkomsten van de Russische staat die 
niet voortkomen uit de export van olie en gas - en die dus afhangen van 
de binnenlandse economische activiteit - lagen in oktober zo'n 35 
procent lager dan een jaar eerder.

Maar komt dit allemaal door de westerse sancties? Ook de oorlog zelf 
speelt een rol. Hoogopgeleiden vluchtten sinds de invasie van Oekraine 
het land uit, de gedeeltelijke mobilisatie in september dempte het 
vertrouwen onder consumenten en ondernemers verder. 'Het is heel 
moeilijk de effecten van de mobilisatie en van de sancties te scheiden', 
zegt Ribakova.

Dat die sanctie-effecten er zijn, staat buiten kijf. Je ziet dat vooral 
aan de Russische import, die in de eerste weken van de oorlog met meer 
dan de helft inzakte. In september lag de waarde van de totale Russische 
import - dus ook die uit niet-westerse landen - nog steeds 30 procent 
lager dan een jaar eerder, schrijft Simola in een recent artikel. Het is 
een gecombineerd effect van het westerse embargo op de export naar 
Rusland van onder meer technologie (zoals halfgeleiders), plus de 
financiele sancties die betalingen van buitenlandse producten 
bemoeilijken. Daar komt het (vrijwillige) vertrek van westerse bedrijven 
uit het land bovenop - bedrijven die vroeger ook importeerden. Overigens 
zijn zeker niet alle bedrijven van de landen die sancties uitvaardigden 
(het Westen, maar ook landen als Japan en Zuid-Korea) uit Rusland 
vertrokken. Een website van de Kyiv School of Economics die dit in de 
gaten houdt, telt ruim 1.200 bedrijven die Rusland hebben verlaten of 
daarmee bezig zijn - tegen ruim 1.600 bedrijven die juist zijn gebleven.

Het wegvallen van veel westerse import raakt de Russische maakindustrie, 
die afhankelijk is van hoogwaardige onderdelen, hard. In de oude fabriek 
in Moskou van Renault, dat Rusland heeft verlaten, wordt nu weer de 
Moskvitsj gemaakt, een oud Sovjet-merk in een nieuw jasje. Het gebrek 
aan westerse vliegtuigonderdelen, die niet meer worden geleverd, zorgt 
voor toenemende zorgen over vliegveiligheid.


Import uit China blijft achter

Aan het begin van de oorlog werd druk gespeculeerd of China de producten 
zou gaan leveren die het Westen niet meer levert. China en Rusland 
hadden vlak voor de invasie nog verklaard dat hun vriendschap 'geen 
grenzen' kent. De Chinese export naar Rusland zakte vlak na de invasie 
eerst in, maar herstelde in de zomer snel. In september lag de Chinese 
export een fractie hoger dan voor de oorlog, schrijft Simola. Dat is 
evenwel te weinig om het gat dat is ontstaan door westerse sancties te 
vullen. Met name de export van Chinese technologie naar Rusland blijft 
achter. Chinese bedrijven, die vaak op de wereldmarkt actief zijn, 
'willen niet het risico lopen dat ze Amerikaanse sancties schenden', 
aldus Simola.

Opvallend is vooral de gestegen Russische import vanuit Turkije. Die lag 
in september twee keer zo hoog als voor de oorlog. Omdat ook de export 
vanuit EU-landen naar Turkije is toegenomen, zijn er 'vermoedens' dat 
sancties door Europese bedrijven via Turkije worden omzeild, zegt 
Ribakova van het IIF, hoewel bewijs ontbreekt. Ribakova hamert op het 
belang van handhaving van de sancties. 'De sancties werken, maar het 
gaat niet om een knop die je even omzet. Het gaat vooral om de 
implementatie en handhaving ervan.'


Sancties omzeilen met Iraanse drones

Onduidelijk is of het westerse exportembargo op technologie Rusland ook 
militair schaadt. Denktank Conflict Armament Research ontdekte dat 
Russische kruisraketten die recent neerkwamen in Kiev 
hoogstwaarschijnlijk na de zomer zijn gefabriceerd, dus maanden na 
inwerkingtreding van de sancties. Deze raketten zitten vol met westerse 
onderdelen. Mogelijk heeft Rusland deze technologie nog voldoende in 
huis, of het ontwijkt de sancties, aldus de denktank. Dezelfde denktank 
ontdekte ook dat de door Rusland ingezette drones uit Iran - een land 
waarvoor een Amerikaans tech-exportembargo geldt - vol zitten met 
Amerikaanse onderdelen. Via bondgenoot Iran, dat bedreven is in het 
ontwijken van sancties, ontwijkt Rusland zo zelf ook sancties.

Mulder van Cornell zegt dat westerse sancties het Russische militaire 
apparaat wel hebben verzwakt, maar minder dan eerst gedacht. 'Veel 
belangrijker in het hele strategische plaatje is dat Oekraine zich 
krachtig weet te verdedigen, geholpen door westerse militaire en 
economische steun.'

De historicus gelooft niet dat Rusland - de elfde economie van de 
wereld, met eigen grondstoffen, een industriele basis, en zelfstandige 
voedselproductie - met economische sancties op de knieen kan worden 
gebracht. 'Het is eenvoudiger om een relatief kleine economie als 
Oekraine te helpen met significante steun, dan om een economie als 
Rusland echt te verzwakken', aldus Mulder.


Poetins oorlogskas begint te slinken

Politiek veel pijnlijker dan beperking van de uitvoer naar Rusland was 
inperking van de import uit Rusland. Als afzetmarkt is Rusland niet 
onbelangrijk: de economie is ongeveer even groot als die van de Benelux. 
Als energieleverancier is het land van groot belang - althans tot voor 
kort.

Het Westen begon dit jaar aarzelend met importembargo's op Russisch 
hout, staal en kolen. 'De productie in die sectoren is in Rusland 
ingezakt', zegt Simola.

Daarna volgden de heikele thema's olie en gas. Regeringen in Europa, 
maar ook in de VS, wilden eerst de eigen energievoorziening 
veiligstellen, alvorens Moskou met energie-embargo's te raken. Een 
Europees gasembargo is er nooit gekomen, alleen een politiek plan om dit 
jaar veel minder te importeren. Een EU-verbod op het importeren van 
Russische olie, en op het verzekeren van Russiche olietransporten via 
zee, trad pas op 5 december in werking. Voor het verzekeren van 
leveringen naar niet-westerse landen geldt sindsdien een prijsplafond 
van 60 euro per vat, afgesproken in G7-verband. Met die relatief lage 
maximumprijs wordt de oorlogskas van Rusland geraakt, maar blijft 
transport mogelijk van Russische olie naar niet-westerse landen.

Het lange tijd ongemoeid laten van de Russische energiesector heeft een 
prijs gehad. Het Westen dacht Poetins oorlogskas hard te raken door 300 
miljard dollar (318 miljard euro) aan buitenlandse valutareserves te 
bevriezen. Maar door de in de hoogte geschoten olie-en gasprijzen - 
opgedreven door Poetins eigen oorlog - konden de Russen dat 'in zekere 
zin terugverdienen', zegt Mulder. Het Russische overschot op de lopende 
rekening (een saldo van financiele stromen van en naar het land), zal 
dit jaar uitkomen op zo'n 240 miljard dollar, deels ook vanwege de 
gedaalde import.

Dat enorme overschot - tweemaal zoveel als in 2021 - is ook een van de 
redenen dat de koers van de Russische roebel snel herstelde na de crash 
in de eerste weken na de invasie. Begin maart moest een Rus zo'n 140 
roebel neertellen voor 1 dollar, in de zomer was dat zo'n 60 - een 
sterkere wisselkoers dan voor de oorlog. De laatste weken is de koers 
weer duidelijk verzwakt, naar boven de 70. Mogelijk is dit omdat het 
olie-embargo en het prijsplafond de olie-inkomsten beginnen te raken.

Als het doel van de westerse sancties is om 'de capaciteit van het 
Kremlin om oorlog te voeren te verminderen', zoals de EU zegt, dan is 
het terugdringen van de energie-inkomsten cruciaal: die vormen ongeveer 
de helft van de Russische staatsbegroting.


'Beleidsfout' van het Kremlin

Ondanks het aanvankelijke succes van het Kremlin om de inkomsten juist 
op te voeren, kwam er na de zomer duidelijke verandering in dit beeld: 
de energie-inkomsten lopen terug, op de Russische begroting begint het 
te knellen.

Het was Rusland zelf dat, in september, goeddeels vaarwel zei tegen 
Europa als belangrijkste aardgasklant. Een 'beleidsfout' van het 
Kremlin, zegt Mulder, want de op een na belangrijkste inkomstenbron (na 
olie) krijgt zo een zware klap. Het volume van gas dat via pijpleidingen 
Europa binnenkomt, lag de voorbije maanden 80 procent lager dan voor de 
oorlog. Het totale wereldwijde volume van Russische gasexport (inclusief 
vloeibaar gas, oftewel lng) ligt zo'n 45 procent lager, volgens cijfers 
van het Bofit-instituut. Dit laat zien dat Rusland de export niet zomaar 
kan omleiden naar landen als China, zegt Simola. Nieuw geplande 
pijpleidingen naar China liggen er nog niet, de Russische lng-capaciteit 
is beperkt, en westerse sancties staan financiering van nieuwe 
energieprojecten in de weg.

De totale volumes in de Russische olie-export bleven goeddeels op peil, 
hoewel tegen het einde van het jaar een daling te zien was. Verminderde 
export naar Europa werd gedurende het jaar goedgemaakt met hogere export 
naar China, dat Europa als belangrijkste olieklant verving, en ook naar 
Turkije en naar India, zo blijkt uit Bofit-gegevens. Simola denkt echter 
dat het Kremlin er niet in zal slagen de totale olieverkoop op peil te 
houden na inwerkingtreding van het EU-olie-embargo. Rusland zal nieuwe 
kopers moeten vinden voor een kwart van de olie. Makkelijk zal dat 
ditmaal niet gaan, zo verwacht Simola.

Dalende volumes - en ook dalende prijzen. De gasprijzen liggen weer op 
die van begin dit jaar. En Ruslands niet-westerse olieklanten dingen 
forse kortingen af. Russische Oeral-olie werd tussen mid-november en 
mid-december voor zo'n 57 dollar per vat verhandeld. Dat is een stuk 
goedkoper dan Brent-olie, waarop de internationale olieprijs is 
gebaseerd, die zo'n 80 dollar per vat kostte in die periode. Het is ook 
onder het G7-prijsplafond van 60 dollar, dat zijn effect mogelijk al 
sorteert.


Staatsschuldencrisis in Moskou?

Op de Russische staatsbegroting worden de slinkende energie-inkomsten 
merkbaar. In oktober lagen die inkomsten uit olie en gas 20 procent 
lager dan een jaar eerder. Om de belastinginkomsten op peil te houden, 
werd staatsgasbedrijf Gazprom eenmalig extra aangeslagen. Het Kremlin 
verhoogde de raming van het begrotingstekort van 1 procent naar 2 
procent dit jaar. Volgend jaar zal het oplopen naar 3 procent, heeft 
Ribakova berekend.

Maar brengt dit het Kremlin in het nauw? De Russische overheidsfinancien 
zijn, met een staatsschuld van slechts 17 procent van het bbp, solide. 
'Als je wacht op een Griekse staatsschuldencrisis in Moskou, kun je lang 
wachten. Rusland kan een tekort van 3, 4, 5 procent makkelijk 
financieren', zegt Ribakova. Om tekorten te financieren kan Rusland 
vanwege sancties geen staatsleningen verkopen aan buitenlandse 
beleggers, maar Russische banken, al dan niet in staatshanden, kunnen de 
staatsleningen wel kopen. Poetin kan ook een beroep doen op het 
Nationale Welvaartsfonds, waarin energie-inkomsten zijn opgespaard, van 
182 miljard dollar. Desnoods kan de Russische centrale bank ook de 
geldpers aanzetten door staatsschuld op te kopen, zegt ze. Simola ziet 
het minder rooskleurig in. 'Het tekort kan niet altijd blijven groeien. 
De centrale bank kan weliswaar de geldpers aanzetten, maar dat jaagt de 
inflatie aan - en die is al hoog in Rusland.'

Het Kremlin staat toenemend voor pijnlijke budgettaire keuzes, zegt 
zowel Ribakova als Simola. De uitgaven voor de oorlog en voor 
binnenlandse veiligheid lopen sterk op. Niet voor niets verliep het 
opstellen van de meerjarenbegroting voor 2023-2025 zeer stroef. 
Bezuinigingen op sociale uitgaven (onderwijs, ziekenhuizen) en op 
infrastructuur lijken onvermijdelijk.

Zo krijgt de gewone Rus de effecten van de oorlog, en van de sancties, 
steeds meer te voelen. Investeringen in de economie blijven uit. 
Economische groei zit er, na bbp-krimp door oorlog en sancties in 
2022-2023, amper meer in voor Rusland, denken beide economen. 'Het 
effect van de sancties', zegt Simola, 'zal geleidelijk sterker worden'. 
Ribakova: 'Het beeld is: somber boven op somber.'

--------
(c) 2022 Mediahuis