[D66] Vaccin-apartheid: Eigen prik eerst (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #769)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer, #38
Datum:  22 september 2021
Auteur: Karlijn Saris
URL:    https://www.groene.nl/artikel/eigen-prik-eerst


Vaccin-apartheid: Eigen prik eerst
----------------------------------

Nu steeds meer Europese landen hun inwoners derde 'boostervaccins' 
aanbieden, blijken de grote woorden over een rechtvaardige mondiale 
vaccinverdeling weinig meer waard. De EU laat zich van een donkere kant 
zien.

De ontdekking van de retrovirale combinatietherapie HAARTmaakte in de 
jaren negentig een einde aan de dodelijkheid van het hiv-virus. Maar 
terwijl in de Verenigde Staten het geneesmiddel in 1996 al volop over de 
toonbank rolde (voor zo'n vijftienduizend Amerikaanse dollars per 
patient per jaar), zou aids in armere landen rond de eeuwwisseling nog 
steeds tientallen miljoenen slachtoffers maken. Het levensreddende 
medicijn was domweg te duur.

Dat veranderde toen de internationale gemeenschap in 2001 HAART ontdeed 
van zijn octrooien. Het strikte internationale patentrechtensysteem, zo 
luidde de consensus, stond een rechtvaardige, doeltreffende en snelle 
bestrijding van de epidemie in de weg. Het besluit maakte de weg vrij 
voor geneesmiddelenproducenten over de hele wereld om het generieke 
middel te produceren en zonder torenhoge winstmarges te verkopen. De 
aidsremmer redt voor slechts een fractie van de oorspronkelijke prijs 
tot de dag van vandaag miljoenen levens.

Twintig jaar en een nieuwe pandemie later lijkt de internationale 
gemeenschap deze geschiedenis uit het collectieve geheugen te hebben 
gewist. Alle mooie beloften van nationale overheden en 
vaccinontwikkelaars ten spijt verloopt de mondiale verdeling van 
coronavaccins allesbehalve eerlijk. Opnieuw hebben arme landen het 
nakijken. En opnieuw speelt daarin de strijd om het intellectueel 
eigendom van de vaccins een sleutelrol.

De cijfers spreken boekdelen: in hoge-inkomenslanden is elke inwoner 
gemiddeld 1,1 keer geprikt, in lage-inkomenslanden kreeg tot nu toe 
slechts een op de vijftig mensen een vaccin. Nederland heeft niet alleen 
vier keer zo veel prikken gezet als Nigeria, waar van de tweehonderd 
miljoen inwoners slechts drie procent gevaccineerd is, maar vaccineerde 
zelfs meer dan alle lage-inkomenslanden bij elkaar. In totaal ging 
tachtig procent van alle wereldwijd gezette prikken - zo'n vier miljard 
- naar rijke landen.

Maar het Westen lijkt niet in verlegenheid gebracht door deze kille 
statistieken, integendeel. In navolging van onder meer Duitsland, 
Frankrijk, Hongarije en Belgie kondigde demissionair minister Hugo de 
Jonge afgelopen week aan dat de eerste kwetsbare groepen een derde 
'boostervaccin' krijgen, terwijl de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) 
met klem oproept hiermee te wachten tot er meer vaccins beschikbaar zijn 
voor arme landen. Intussen ontbreekt het aan gezaghebbend 
wetenschappelijk bewijs voor het nut van een derde prik.

Het schrijnendste is dat de vaccinschaarste in arme landen een probleem 
is dat de rijke landen zelf - moedwillig - hebben laten ontstaan, zeggen 
experts. In een vlammend betoog in The Economist spreekt de 
Italiaans-Amerikaanse econome Mariana Mazzucato van een kunstmatig 
gecreeerde 'vaccin-apartheid' met alle morele, economische en medische 
catastrofes van dien. Met het beloofde 'People's Vaccin' - 'beschikbaar 
voor iedereen, betaalbaar voor iedereen' - had volgens Mazzucato nog dit 
jaar zestig procent van de wereldbevolking en in 2022 iedereen die dat 
wil gevaccineerd kunnen zijn. In plaats daarvan houden farmaceutische 
bedrijven niet alleen de patenten, maar ook de kennis en technologie 
voor het maken van de vaccins stevig tegen de borst. Zo voorkomen ze dat 
in lage- en middeninkomenslanden hun uitvinding op generieke wijze kan 
worden geproduceerd tegen kostprijs.

Vaak gaat in deze discussie het wijzende vingertje meteen richting Big 
Pharma, de industrie die miljarden verdient over de rug van een mondiale 
gezondheidscrisis. Maar het zou naief zijn om te denken dat de 
farmaceutische industrie zich in dit vrije-marktsysteem zou opstellen 
als een liefdadigheidsinstelling. En juist daarom valt in dit 
vaccindebacle vooral de nationale en internationale overheden iets aan 
te rekenen, met name de Europese Unie. Wat ging er mis?

Het is juni 2020. De ogen van de wereld zijn gericht op de wedloop 
tussen farmaceutische giganten die proberen het eerste en beste 
Covid-19-vaccin op de markt te brengen. Ondertussen verschijnt een klein 
maar cruciaal rapport van de Europese Commissie, dat vol staat met 
afspraken tussen lidstaten en de Commissie, die namens de nationale 
overheden grote hoeveelheden vaccins zal inkopen. De belangrijkste 
passage, helemaal onderaan, stelt dat de Commissie het vaccin zal 
promoten als een 'wereldwijd publiek goed', door in onderhandelingen met 
de farmacie 'kwesties aan de orde te brengen rondom het delen van 
intellectueel eigendom', zeker wanneer het middel is geproduceerd met 
steun van publiek geld.

Dat laatste is onmiskenbaar het geval. Pfizer-BioNtech ontving 445 
miljoen Duitse en vijftig miljoen Europese euro's aan publieke 
financiering. De VS trokken zo'n twee miljard aan overheidssteun uit 
voor Moderna en Janssen. Tot maart van dit jaar kwam in totaal 98 
procent van alle financiele steun voor vaccinontwikkeling uit publiek 
geld. Maar van die goede voornemens is niets terechtgekomen, constateert 
Ellen 't Hoen, jurist en deskundige op het gebied van 
intellectueel-eigendomsrecht en geneesmiddelenbeleid. Ze windt zich 
hoorbaar op als ze erover praat: 'Als je de Europese contracten erop 
naslaat, dan staat er niets over het delen van de knowhow van de 
vaccins.'

Vorig jaar was het moment geweest om stevige afspraken te maken met de 
farmacie en eisen te stellen, vindt 't Hoen: 'Toen die miljarden op 
tafel kwamen om vaccins voor heel Europa te bestellen had de Europese 
Commissie flink wat in de melk te brokken. De onderhandelaar had moeten 
zeggen: de EU wil miljoenen vaccins van jullie kopen, maar de kennis kun 
je niet voor jezelf houden.' Het delen van die kennis is cruciaal 
vanwege de revolutionaire mRNA-techniek van Pfizer en Moderna. Het 
opheffen van de octrooien volstaat daarom niet; zonder receptenlijst en 
stappenplan is vaccinontwikkeling buiten de gevestigde bedrijven om een 
illusie.

Juist om dat te voorkomen richtte de WHO al voordat de eerste vaccins op 
de markt waren een pool op, de Covid-19 Treatment Access Pool (C-TAP). 
Daarin kan wereldwijd kennis gedeeld worden over de productie van 
vaccins en andere geneesmiddelen in de strijd tegen het coronavirus; 41 
overheden spraken hun steun uit voor het initiatief - volgens Europese 
leiders zou niemand 'het vaccin kunnen bezitten' - maar uiteindelijk 
deed niemand mee.

Farmaceutische monopolisten blijven halsstarrig beargumenteren dat het 
vrijgeven van informatie over het vaccin zinloos is, omdat er geen 
capaciteit zou zijn om buiten de gevestigde partijen om te produceren. 
Maar dat is zeer de vraag. Verschillende bedrijven hebben de afgelopen 
maanden aan de deur geklopt bij de farmaceuten, weet 't Hoen: 'Ze hadden 
de capaciteit maar kregen allemaal nul op het rekest.' Bovendien wordt 
door de monopolisten consequent meer beloofd en minder geleverd dan ze 
kunnen waarmaken.

Lang bleef de vraag rondzingen hoe het slappe contract tussen de 
Europese Commissie en de farmacie tot stand kwam. Het antwoord zit 
verscholen in een filmpje op Twitter. De beelden tonen een gesprek met 
de hoofdonderhandelaar van het Europese vaccin-inkoopbeleid, Clemence 
Auer. 'We hadden een mandaat om vaccins te kopen, niet om over 
intellectueel eigendom te praten', zegt hij. 'De wereldgemeenschap had 
dit gesprek in 2020 moeten voeren, maar dat is niet gebeurd. Nu is het 
te laat.'

Inmiddels zijn de commerciele belangen gigantisch. Het mRNA-vaccin 
levert Pfizer in 2021 een even hoge omzet op als al haar andere 
producten bij elkaar, zo'n vier miljard dollar. Moderna en Pfizer zeggen 
hardop hun vaccin te zien als een winstmakend product en niet aan 
non-profitprijzen te doen. Pfizer heeft zelfs al aangekondigd de prijs 
te verhogen. 'Ze hebben daar een mooi verhaal voor, over value based 
pricing', zegt 't Hoen. 'Het idee is dat een product meer kost als het 
in de ogen van de consument meer waarde heeft. Zo'n theorie gaat op voor 
Gucci-tassen, maar natuurlijk niet voor vaccins.'

Als je zoveel monopolierechten geeft aan een bedrijf gaat het daar 
gebruik van maken, stelt ze. 'Je ziet het aan de strategieen van die 
bedrijven: ze richten zich op het verkopen van dure boosters aan het 
rijke Westen, en verschepen maar mondjesmaat naar Afrika. De 
aandeelhouders staan te juichen en inmiddels wordt het wel erg moeilijk 
om dat systeem nog om te draaien.'

Een aantal farmaceuten zegt nu samen te werken met armere landen om hun 
vaccin daar geproduceerd te krijgen. Maar dat verhaal is een dekmantel, 
denkt Remco van de Pas, expert internationale volksgezondheid en onder 
meer verbonden aan Clingendael en het Instituut voor Tropische 
Geneeskunde in Antwerpen. Zo maakt Johnson & Johnson weliswaar vaccins 
in samenwerking met een bedrijf in Zuid-Afrika, omdat het 
productieproces daar goedkoper is, maar het middel wordt daarna voor een 
aanzienlijk deel terug naar rijkere landen verscheept. 'De 
verantwoording en transparantie over dit soort deals blijft schimmig, 
vanuit de industrie en vanuit de overheden', zegt Van de Pas. 'De prijs 
per unit zou in de arme landen moeten dalen als er echt met hen wordt 
samengewerkt, maar dat is maar de vraag. In veel contracten zijn de 
prijzen en voorwaarden niet bekend.' AstraZeneca beloofde zijn vaccins 
tegen kostprijs te verkopen, maar Mazzucato stelt dat de EU per dosis 
minder voor de vaccins betaalt dan Bangladesh en Oeganda.

Het is mei 2021. President Joe Biden schaart zich achter een voorstel 
van India en Zuid-Afrika om de wereldwijde handelsregels omtrent het 
beschermen van intellectueel eigendom tijdelijk op te heffen, net als 
tijdens de aids-pandemie. Experts zijn hoopvol. 'Deze maatregel an sich 
gaat het probleem niet oplossen', zegt 't Hoen: 'Maar als die octrooien 
onder druk komen te staan is er vaak meer urgentie om ook te spreken 
over de overdracht van technologie.'

Voor Amerika markeert deze handreiking een historische breuk met een 
verleden van streng gereguleerde patentregels, maar voor de EU gaat het 
opheffen van de octrooienregeling wederom een stap te ver, vertelt Van 
de Pas. Waar Biden zoekt naar manieren om de wereld tegemoet te komen, 
zien Europese lidstaten vooral hun eigen inkomsten verdampen. 'Landen 
als Zwitserland en Duitsland zijn bang dat zo'n tijdelijke maatregel een 
precedent kan scheppen voor andere medicijnen', vertelt Van de Pas. 
'Bovendien kan de veelbelovende mRNA-techniek in de toekomst wellicht 
ook voor andere ziekten gebruikt worden. West-Europa houdt die geheimen 
graag op zak.'

September 2021. Ursula von der Leyden spreekt de jaarlijkse 'troonrede' 
uit aan het Europarlement. De nauwe samenwerking tussen de lidstaten 
werd tijdens de pandemie de succesformule van de gestage 
vaccinatiecampagne in Europa, zegt ze. Dan volgt haar morele appel om 
dit 'geen pandemie van de ongevaccineerden te laten worden'. Een 
daverend applaus stijgt op.

De internationale campagne-organisatie ONE houdt ondertussen sinds een 
jaar een online scorebord bij. Internationale overheden kunnen punten 
scoren met hoeveel moeite en geld ze investeren in het bevorderen van 
een eerlijke mondiale vaccinatiecampagne. Van de twintig te verdelen 
punten scoort de EU er twee. Daarmee bungelt ze onder aan de wereldwijde 
ranglijst, samen met Turkije, Rusland en Brazilie.

De uitgesproken weerstand tegen de opheffing van de octrooienregeling 
kost de EU punten. Maar ze sloeg ook vierhonderd miljoen vaccins meer in 
dan nodig was om al haar burgers in te enten. Die flacons zouden 
lidstaten schenken aan het donatiefonds Covax, maar van de beloofde 
tweehonderd miljoen doses ontving het fonds tot op heden zo'n drie 
procent. 'Het is pijnlijk om te zien dat de EU haar eigen beloften 
blijft verbreken door deals voor de eigen bevolking te maken', zegt Van 
de Pas. 'Het is ook niet wijs. De rest van de wereld kijkt naar Europa 
en ziet dat wat ze doet ambigu is. Al die mooie woorden over good 
governance en global public goods, maar als puntje bij paaltje komt doen 
we het niet. Het Europese beleid ondermijnt zichzelf.'


Correcties 23/09/21

In het blad werd per abuis een oudere versie van dit artikel afgedrukt. 
Online zijn enkele onjuistheden die daar nog in stonden aangepast. C-TAP 
staat niet voor Coronavirus Treatment Acceleration Program, zoals 
oorsponkelijk vermeldt, maar voor Covid-19 Treatment Access Pool. Niet 
Pfizer maar Johnson & Johnson wordt in Zuid-Afrika geproduceerd. De VS 
gaven zo'n 2 miljard staatssteun aan Moderna en Janssen. Het mRNA-vaccin 
levert Pfizer in 2021 een even grote omzet op als al haar andere 
producten bij elkaar, in plaats van winst.

--------
(c) 2021 Groene Amsterdammer