[D66] Terugkijken: Coronagezant Feike Sijbesma (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #781)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  16 oktober 2021
Auteur: Willem Feenstra, Frank Hendrickx en Tom Kreling
URL:    
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hoe-coronagezant-feike-sijbesma-van-het-toneel-verdween~b46435ec/


Hoe coronagezant Feike Sijbesma van het toneel verdween
-------------------------------------------------------

Als het coronavirus in alle hevigheid losbarst, wordt de hulp ingeroepen 
van Feike Sijbesma. De oud-DSM-topman heeft een groot netwerk. Maar al 
snel blijkt de overheid het niet voorzien te hebben op zijn kennis en 
kunde, maar vooral op zijn pr-waarde. En dat begon te botsen.

Coronagezant Feike Sijbesma bolt zijn wangen en blaast vervolgens uit. 
Het is mei 2020 en de microfoon van zijn computer staat nog open. Op het 
ministerie van Volksgezondheid horen ambtenaren een diepe zucht.

De vergadering van de Landelijke Coordinatiestructuur Testcapaciteit 
(LCT) is in volle gang. Vanuit zijn huis neemt Sijbesma deel, zoals hij 
al twee maanden lang bijna iedere dag doet. De stuurgroep, die bestaat 
uit wetenschappers en ambtenaren, moet de testcapaciteit van Nederland 
vergroten. Een cruciale, maar lastige klus nu de hele wereld in de greep 
is van het coronavirus en op de schaarse testmiddelen jaagt.

Het komt aan op snelheid en contacten, weet Sijbesma. Als gevierd 
oud-topman van chemiebedrijf DSM weet hij waar hij moet zijn. Zijn 
status - meerdere onderscheidingen van de Verenigde Naties, zakenblad 
Fortune riep hem uit tot een van 's werelds grootste leiders - maakt 
bovendien dat voor Sijbesma deuren opengaan die voor anderen gesloten 
blijven.

Zo soepel als het werk hem vaak afging bij DSM, zo moeizaam gaat het nu. 
Op hun computerschermen zien de ambtenaren en wetenschappers van de 
stuurgroep hoe Sijbesma rustig probeert te blijven. Maar de ergernis 
spat van het scherm.

En dat is niet voor het eerst.


In het kort

* Oud-DSM-topman Feike Sijbesma stapte in september 2020 enigszins 
gefrustreerd op als coronagezant van het kabinet.

* Hij had geen officieel mandaat en kreeg gaandeweg het gevoel dat hij 
een bliksemafleider was voor politici.

* Cruciale adviezen van Sijbesma werden genegeerd zonder goede 
argumentatie.

* Minister De Jonge weigerde in het voorjaar van 2020 
productiefaciliteiten voor vaccins te contracteren, ondanks 
waarschuwingen van Sijbesma.

* Ook het advies om voldoende voorbereidingen te treffen voor de 
distributie van vaccins van Pfizer en Moderna, op dat moment geen 
koplopers in de vaccinrace, werd onvoldoende opgevolgd. Daardoor was 
Nederland in het najaar van 2020 niet klaar voor vaccinatie en begon het 
als laatste Europese land aan de vaccinatiecampagne.

* Sijbesma weigerde in januari 2021 een nieuwe opdracht van VWS.


Speciale titel

In het bedrijfsleven is het groot nieuws als Feike Sijbesma in december 
2019 aankondigt per februari 2020 te stoppen als bestuursvoorzitter van 
DSM (9,3 miljard euro omzet, 21 duizend medewerkers). Hij heeft er 32 
jaar gewerkt, waarvan de laatste 13 als hoogste baas. Sijbesma heeft het 
bedrijf omgeturnd van een vervuilende producent van bulkchemicalien naar 
een duurzamere en innovatieve onderneming die vitamines en vetzuren 
maakt. Hij wordt door velen gezien als voorbeeld van een modern 
bestuurder.

Zijn laatste maanden worden de vreemdste uit zijn carriere. Doordat DSM 
diverse activiteiten heeft in China, maakt Sijbesma de opkomst van het 
coronavirus van dichtbij mee. Net als andere multinationals realiseert 
DSM zich eerder dan veel nationale overheden wat de implicaties van het 
virus voor de wereld zullen zijn.

Zo weigert een afvaardiging van DSM begin maart al handen te schudden 
bij een vergadering op het ministerie van Economische Zaken. Tot 
verbazing van de aanwezige ministers en ambtenaren, die dat 'een beetje 
paniekerig' vinden. Een paar dagen later zal premier Mark Rutte, na 
advies van het Outbreak Management Team (OMT), tijdens een 
persconferentie iedereen oproepen te stoppen met handen schudden.

Het is tekenend voor de onderschatting van het virus in Nederland. Mede 
daardoor wint de eerste besmettingsgolf in maart snel aan kracht. Algauw 
ontstaan tekorten aan beademingsapparaten, mondmaskers en 
testbenodigdheden. De paniek op het ministerie van Volksgezondheid wordt 
met de dag groter. Minister Bruno Bruins bezwijkt onder de druk en stapt 
op 19 maart op.

Hugo de Jonge neemt zijn taken over. Hij krijgt van andere politici 
gelijk het advies hulp in te schakelen, omdat bij zijn nieuwe ministerie 
kennis en kunde ontbreken. Feike Sijbesma is net gestopt bij DSM, wordt 
De Jonge verteld, zou hij niet kunnen bijspringen?

De Jonge aarzelt geen moment. Als hij is aangetreden, belt hij de 
oud-topman. Wil hij het land uit de brand helpen? Vrijwel direct gaat 
Sijbesma akkoord, onder een voorwaarde: hij wil niets verdienen en geen 
onkostenvergoeding, zodat hem nooit kan worden verweten dat hij 
profiteerde van de crisis.

Ook De Jonge heeft een uitdrukkelijk verzoek. Sijbesma zal gaan helpen 
onder een officiele titel: coronagezant. Op die manier moet het 'minder 
vrijblijvend overkomen naar de buitenwereld', zeggen ingewijden. 
Sijbesma's komst is bedoeld om de burger moed te geven. Het ministerie 
van VWS stuurt op 26 maart 2020 zelfs een persbericht rond om de komst 
van de oud-topman aan te kondigen.

In de Tweede Kamer is De Jonge enthousiast over de ontwikkelingen. 'De 
heer Sijbesma is een levensgrote naam in deze wereld', zegt hij. 'Hij 
gaat ons echt helpen, dat weet ik zeker, met de snelheid waarmee we in 
Nederland deze productiefaciliteit weten op te bouwen, want we hebben 
meer testcapaciteit nodig.'

Maar zo plotseling als Sijbesma begint, zo onverwachts kondigt hij in 
augustus zijn vertrek aan. Officieel is de lezing dat zijn werk erop 
zit, iets dat Sijbesma zelf publiekelijk bevestigt. Betrokkenen schetsen 
een ander beeld. Sijbesma zou enigszins gefrustreerd zijn opgestapt. 
Cruciale adviezen van hem werden genegeerd. Hij had het gevoel dat hij 
ook als symbool moest fungeren, als voorbeeld van hoe serieus en 
voortvarend de overheid te werk was gegaan met corona.

Als voormalig topman uit het bedrijfsleven was Sijbesma ineens beland in 
een politieke wereld, met bijbehorende spelletjes, die hij verafschuwt. 
Daarover zal wellicht pas duidelijkheid ontstaan als hij als voormalig 
coronagezant verschijnt voor een toekomstige parlementaire enquete over 
het handelen van de overheid in de pandemie.

'Sijbesma was ineens weg', zegt een lid van de LCK. 'Hij zei in een 
reguliere vergadering plots: dit is mijn laatste, ik ga weer wat anders 
doen. Dat was echt onverwacht. We hadden geen idee waarom dat was.'


Regelneef

Hoewel Hugo de Jonge er eind maart op heeft aangedrongen dat Sijbesma 
gaat werken onder een officiele titel, komt er niets op papier te staan. 
Er is geen contract, geen officiele opdracht waarin zijn mandaat en 
verantwoordelijkheden staan beschreven. Hij moet simpelweg 'helpen' als 
vrijwilliger: gebruikmaken van zijn contacten en reputatie.

Sijbesma gaat samenwerken met de LCK, een club van ambtenaren en 
wetenschappers die zich bezighoudt met het testen. De eerste dagen van 
de samenwerking verlopen onwennig. De oud-topman van DSM laat graag een 
naam vallen, die van ceo's van grote bedrijven en invloedrijke politici 
en diplomaten zoals Kofi Annan. In deze crisis, waarin iedereen dezelfde 
schaarse hulpmiddelen, tests en later vaccins wil hebben, zijn die 
contacten onmisbaar, benadrukt hij.

Sommige leden van de stuurgroep vinden hem daarom 'een beetje een 
opschepper'. 'Hij kende de hele wereld, zei hij terloops', zegt een van 
hen. Andersom verbaast Sijbesma zich over de kleine dingen waarover 
ambtenaren en de microbiologen zich druk maken en het gebrek aan 
urgentie. Door de stroperigheid van het ministerie duurt het bovendien 
soms eindeloos voordat een besluit van de stuurgroep in de praktijk 
wordt gebracht.

Sijbesma vraagt keer op keer hoeveel testcapaciteit de ziekenhuislabs 
hebben, maar daar blijkt geen overzicht van te zijn. Dus pakt Sijbesma 
zelf de telefoon om labs te bellen en te vragen wat hun maximale 
testcapaciteit is.

Ook VWS is niet tevreden over de gang van zaken, maar om een heel andere 
reden. Door de onoverzichtelijke situatie bij de labs lopen de cijfers 
van de capaciteit, die wekelijks naar het ministerie worden gestuurd en 
ook openbaar worden, uiteen. Volgens een betrokkene dringt het 
ministerie er daarom op aan ervoor te zorgen dat de cijfers geen 
onverwachte schommelingen vertonen, 'zodat er geen lastige vragen 
komen'.

Daarnaast wil Sijbesma veel en ruim kunnen testen. Het gaat niet alleen 
om het vaststellen van de ziekte, maar ook om de economie en de 
maatschappij. Maar de microbiologen uit de stuurgroep denken daar heel 
anders over. Testen doe je vanuit medisch-diagnostisch oogpunt: als 
iemand ziek is, wil je weten wat hij heeft.

Op de achtergrond speelt nog een andere vrees, die ze alleen niet hardop 
uitspreken: als de ziekenhuislabs de coronatests uit handen geven aan 
commerciele partijen, zetten ze dan in de toekomst hun eigen 
bestaansrecht op het spel? Dus trappen ze tot grote frustratie van VWS 
en Sijbesma voortdurend op de rem.

Het vertroebelt de discussie binnen de stuurgroep en het zorgt voor 
vertraging. Ondertussen is aan Sijbesma gevraagd of hij bij de grote 
farmaceuten, zoals Abbott en Roche, meer testmaterialen kan regelen. 
Hoeveel moeten we er hebben, vraagt Sijbesma. Daarop komt vanuit de 
stuurgroep en het ministerie van Volksgezondheid geen antwoord. 'Gewoon 
meer', hoort hij. Intern geeft hij aan daar weinig mee te kunnen.

De leden van de stuurgroep zien tot hun verbazing dat Sijbesma zijn 
netwerk niet heeft overdreven. Als er een tekort is aan reagentia, 
chemische stoffen die nodig zijn in het testproces, belt Sijbesma weer 
zelf met de ceo van farmaceut Roche, die de stoffen levert. Binnen de 
stuurgroep krijgen ze waardering voor zijn inzet. Hij mag dan graag wat 
opscheppen over zijn netwerk, hij levert wel.

Een lid van de stuurgroep: 'Sijbesma werd na zijn plotselinge vertrek 
nog weleens gemist. Dan zeiden we tegen elkaar: dit had Feike mooi 
kunnen regelen. Leveranciers en bedrijven bellen, een beetje druk 
zetten.'

Het is niet de enige functie die Sijbesma vervult. Ambtenaren van VWS 
hebben volgens betrokkenen de neiging zich tot achter de komma te 
bemoeien met iedere beslissing die wordt genomen, ook al ligt die ver 
buiten hun eigen expertise. 'Bij alles was hun eerste vraag: wat 
betekent dit voor de beeldvorming rond VWS en rond de minister', vertelt 
een ander lid van de stuurgroep. 'Dat werkte enorm vertragend.'

Sijbesma is de enige die soms openlijk stelling neemt tegen de 
ambtenaren. 'Hij kon goed tegenwicht bieden, omdat hij een naam had; hij 
was ceo geweest. Als hij, met zijn personality, ging tegenstribbelen, 
was het ministerie daar gevoelig voor.'

Toch loopt de samenwerking tussen Sijbesma en het ministerie niet altijd 
vlot. Dat blijkt eens te meer als zich een kans voordoet in Australie. 
Een bedrijf uit Brisbane heeft in korte tijd een uitstekende sneltest 
ontwikkeld. De volledige productie is meteen opgekocht door de Verenigde 
Staten. Veel landen proberen met het bedrijf in contact te komen om te 
kijken of er nog iets te regelen is. Tevergeefs.

Een microbioloog slaagt er via zijn netwerk in voor Nederland toch een 
afspraak met de ceo te maken om te spreken over de mogelijkheid hier een 
nieuwe productielijn op te zetten. Coronagezant Sijbesma lijkt met zijn 
ervaring de aangewezen persoon voor het gesprek. Maar nog voordat hij 
contact kan leggen, heeft een ambtenaar van VWS al naar Australie gebeld 
met het verzoek een aantal tests op te sturen zodat de kwaliteit kan 
worden gecontroleerd. Daarna bloedt het contact dood.

Het is een voorbeeld van de soms amateuristische handelswijze bij het 
ministerie en het gebrek aan tactisch vermogen, zegt Sijbesma tegen zijn 
vertrouwelingen.

Een hoge ambtenaar zegt dat Sijbesma zelf ook te weinig heeft gedaan om 
zijn stempel te drukken. Hij mag als gezant dan geen formele 
bevoegdheden hebben, anders dan veel andere betrokkenen heeft hij wel 
het oor van minister De Jonge en premier Rutte. Toch weet hij 
bijvoorbeeld niet af te dwingen dan de testcapaciteit omhoog gaat. De 
commerciele labs worden pas gecontracteerd als Sijbesma is vertrokken.


Frustratie

De tests zijn niet het enige probleem. Begin april vraagt De Jonge aan 
Sijbesma of hij de internationale ontwikkelingen rond de vaccins in 
kaart kan brengen. Het is de uitweg uit de crisis, denkt men dan al.

Al vrij snel heeft de oud-ceo een beeld. De Verenigde Staten, 
Groot-Brittannie en China sluiten dan al contracten af met 
ontwikkelaars. Maar ook met de zogenoemde fill and finish-faciliteiten, 
fabrieken waar de vaccins in flacons worden gestopt. Nederland, zegt 
Sijbesma, kan niet achterblijven. Anders zijn er straks wel contracten 
met farmaceuten, maar is er geen productiecapaciteit.

Sijbesma spreekt over zijn bevindingen met ambtenaren, maar die 
begrijpen hem niet. Meerdere keren legt hij aan verschillende geledingen 
binnen VWS uit dat er niet zoiets bestaat als een vaccinfabriek. Het is 
een productieketen die vaak is verdeeld over meerdere fabrieken in 
verschillende landen, soms zelfs op verschillende continenten. En met 
die verschillende partijen in het productieproces moeten afspraken 
worden gemaakt, benadrukt Sijbesma.

De Jonge hoort zijn bevindingen aan, maar is niet van plan ze op te 
volgen, zegt hij meteen. De farmaceuten moeten zelf maar contracten 
sluiten met de productiefaciliteiten, vindt de minister. Voor Nederland 
wordt het volgens hem te ingewikkeld om dat ook nog eens te doen.

Tegenover bekenden uit Sijbesma zijn frustratie over het niet sluiten 
van de contracten met hele productieketen. De Verenigde Staten en het 
Verenigd Koninkrijk hebben die afspraken wel gesloten en nu vist 
Nederland achter het net. Ik had er nog voor gewaarschuwd, zegt hij 
tegen mensen om hem heen.

Omdat Sijbesma geen mandaat heeft en zelfs geen officiele adviesfunctie, 
is De Jonge er niet aan gebonden naar hem te luisteren. Hoewel de 
oud-topman het naar buiten toe stilhoudt en loyaal is, begint het wel 
aan hem te knagen. Hij praat erover met vertrouwelingen en vraagt zich 
af: zit ik hier vanwege mijn kennis, of vanwege mijn naam? Ben ik echt 
nodig of niet meer dan een bliksemafleider voor politici?

Op het ministerie klinken vergelijkbare geluiden. 'Sijbesma was een 
ambassadeur; hij mocht het beleid uitleggen in de media', zegt een 
ambtenaar.

Tegenover mensen om hem heen verklaart Sijbesma juist steeds meer moeite 
te hebben met zijn tv-optredens. Er wordt van hem verwacht dat hij het 
Nederlandse beleid verdedigt, maar eigenlijk kan hij niet achter alle 
elementen van het beleid staan. Steeds vaker weigert hij daarom bij 
talkshows aan te schuiven.

Uit correspondentie blijkt dat Sijbesma zich soms verbaast over het 
handelen van Hugo de Jonge. Tegelijkertijd toont hij begrip voor de 
'moeilijke positie' waarin de minister zich bevindt, met een totaal 
gedecentraliseerd landschap dat hij moet aansturen.

In mei 2020, als de eerste besmettingsgolf is afgeslagen en de crisis 
enigszins lijkt te luwen, spreekt Sijbesma met De Jonge over de 
vaccinontwikkeling. Ze zijn het erover eens dat er een duidelijke 
koploper is: de Universiteit van Oxford. In de positiefste ramingen kan 
er in het najaar al een werkend vaccin zijn.

Sijbesma is er desondanks niet gerust op. Hij waarschuwt VWS: tref niet 
alleen voorbereidingen voor het vaccineren met het Oxford-vaccin. Houd 
er rekening mee dat de andere farmaceuten, zoals het Amerikaans-Duitse 
Pfizer-BioNTech en het Amerikaanse Moderna, een inhaalslag kunnen maken 
en als eerste een succesvol vaccin kunnen produceren. Doe aan 
scenarioplanning, zoals gebruikelijk in het bedrijfsleven, zodat je niet 
wordt verrast.

Volgens ingewijden wil De Jonge er op dat moment niet aan. Hij wil juist 
vol inzetten op het vaccin van Oxford, dat uiteindelijk zal worden 
geproduceerd door farmaceut AstraZeneca. Het is Europees, wordt deels in 
Leiden gemaakt en is goedkoop. Daarnaast kan het gewoon in de koelkast 
worden bewaard. In tegenstelling tot de vaccins van Pfizer en Moderna, 
die moeten worden gekoeld in speciale vriezers.

Door zijn werk als coronagezant, heeft Sijbesma maandenlang ander werk 
op een laag pitje gezet. De stapeling van teleurstellingen zorgen er 
voor dat hij in de zomer de knoop doorhakt: hij gaat weer andere dingen 
doen. Hij houdt het voor gezien als gezant.

Terwijl in augustus 2020 de besmettingen weer oplopen en er opnieuw 
paniek uitbreekt op de vakantievierende ministeries, omdat de 
besmettingsgolf was voorzien voor de herfst, meldt VWS dat 'Sijbesma 
zijn coronawerkzaamheden afrondt'.

'Met zijn expertise, ervaring en contacten heeft hij een grote en 
belangrijke bijdrage geleverd in de strijd tegen het coronavirus', 
zeggen premier Rutte en minister De Jonge in een gezamenlijke 
verklaring. 'Op diverse onderwerpen heeft hij zich maandenlang, 
schijnbaar onvermoeibaar, ingezet. Het is fijn dat het kabinet ook in de 
toekomst een beroep op hem kan blijven doen.'

Wat Sijbesma voorspelde, gebeurt: op 1 december dienen Pfizer-BioNTech 
en Moderna toelatingsaanvragen in bij het Europees Geneesmiddelenbureau. 
Op 21 december zal een positieve beoordeling volgen. Pas in januari 
volgt het officiele verzoek van AstraZeneca.

Omdat er onvoldoende voorbereidingen zijn getroffen voor het bewaren en 
vervoeren van de vaccins van Pfizer-BioNTech en Moderna, zit De Jonge 
met een probleem. Terwijl ieder Europees land in december 2020 begint 
met vaccineren, blijft Nederland achter. Het is desastreus voor de sfeer 
in het land.

In de Kamer en media probeert De Jonge de gang van zaken recht te 
praten. Nederland begint later 'omdat we het zorgvuldig en veilig' doen, 
zegt hij, daarmee implicerend dat andere landen dat kennelijk niet doen. 
Anderen zouden volgens de minister eerder zijn begonnen omdat ze 
'symbolisch inenten'.

Sijbesma wordt in januari opnieuw door De Jonge benaderd. Hij had 
inderdaad gelijk toen hij adviseerde om contracten te sluiten met 
bedrijven uit de hele productieketen van de vaccins, zegt de minister. 
Ziet hij mogelijkheden om dit nu alsnog te doen? En zou hij misschien 
willen terugkeren als coronagezant, nu met de vaccins als speciaal 
aandachtsgebied?

Sijbesma peinst er niet over. Hij weet dat er nu, ruim een half jaar na 
zijn advies, niets meer te regelen valt. Iedereen die ook maar iets kan 
betekenen rond de vaccinproductie is lang en breed gecontracteerd door 
andere landen.

Uiteindelijk is dat ook tot minister De Jonge doorgedrongen, ziet 
Sijbesma als hij begin maart de minister in een uitzending van Op1 ziet. 
Tussen neus en lippen door geeft hij toe dat hij een fout heeft gemaakt 
door niet naar Sijbesma te luisteren en geen contracten af te sluiten 
met de hele productieketen. De Jonge: 'Maar goed, gedane zaken nemen 
geen keer.'


Verantwoording

Dit artikel is gebaseerd op gesprekken met betrokkenen, vertrouwelijke 
stukken en openbare informatie. Feike Sijbesma wilde niet reageren. Hij 
vindt het 'onjuist' om vanaf de zijlijn nog verder op de gebeurtenissen 
en inhoud in te gaan, zegt een woordvoerder. 'Hij wil alleen kwijt dat 
hij enorm respect heeft voor de vele mensen die zich in de coronacrisis 
hebben ingezet. En Sijbesma praat liever met dan over mensen.' Het 
ministerie van Volksgezondheid laat in een reactie weten dat de 'gekozen 
structuur' voor de rol van Sijbesma 'ervoor zorgde dat hij snel aan de 
slag kon'. Zijn adviezen waren 'van groot belang' bij de inrichting van 
het test- en vaccinlandschap. 'Tijdens zo'n crisis zijn er natuurlijk 
altijd meningsverschillen en discussies over de te volgen route. Dat is 
ook goed en maakt de uiteindelijke besluitvorming beter.'

--------
(c) 2021 DPG Media B.V.