[D66] Oorzaak van bijwerking AstraZeneca-vaccin ontdekt (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #587, addendum)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Groene Amsterdammer
Datum:  23 maart 2021
Auteur: Jop de Vrieze
URL:    
https://www.groene.nl/artikel/het-draait-niet-om-vertrouwen-maar-om-betrouwbaarheid


Coronavaccins - Het draait niet om vertrouwen, maar om betrouwbaarheid
----------------------------------------------------------------------
De perikelen rond de zeldzame, ernstige stollingsstoornissen die het 
AstraZeneca-vaccin lijkt te veroorzaken tonen een worsteling met het 
discours over vaccinveiligheid: het mantra dat vaccins simpelweg 'veilig 
en effectief' zijn voldoet niet langer.

Wanneer de Noorse overheid op donderdag 11 maart uit voorzorg het 
prikken met het coronavaccin van AstraZeneca tijdelijk stopzet, doet zij 
dat nog vooral uit nabuurschap met buurland Denemarken. Een zestig jaar 
oude Deense vrouw is overleden aan bloedstolsels en meerdere anderen 
zijn met soortgelijke klachten opgenomen, kort nadat in Oostenrijk en 
Italie al vergelijkbare sterfgevallen zijn gemeld. De Noren gaan er op 
dat moment nog vanuit dat deze incidenten superzeldzaam zijn en 
waarschijnlijk niet direct gelinkt aan het vaccin. 'We willen in elk 
geval laten zien dat we de incidenten zeer serieus nemen', zegt Sigurd 
Hortemo, hoofdarts van het Noorse geneesmiddelenbureau.

Het Europese Medicijnagentschap EMA heeft twee dagen eerder nog 
aangegeven dat het aantal gemelde trombosegevallen niet hoger was dan te 
verwachten zonder vaccinatiecampagne. Op donderdag herhaalt het EMA die 
boodschap: de baten wegen vooralsnog op tegen de risico's, het 
vaccineren kan doorgaan.

Maar in de hierop volgende dagen dringt tot Hortemo en zijn collega's 
door dat er wel degelijk iets verontrustends aan de hand is. Vier Noorse 
zorgmedewerkers ontwikkelen in korte tijd ernstige klachten: 
bloedstolsels verspreid door heel hun lichaam, een sterk verlaagde 
hoeveelheid bloedplaatjes - belangrijk bij de bloedstolling - en als 
gevolg daarvan bloedingen. Een van hen overlijdt, de andere drie worden 
behandeld in het universiteitsziekenhuis van Oslo (een van hen overlijdt 
later die week). 'Door de combinatie van kenmerken is het een erg 
ongebruikelijk beeld', zegt Steinar Madsen, medisch directeur bij het 
Noorse geneesmiddelenbureau. 'Artsen hebben bij de drie patienten bloed 
afgenomen om alles te onderzoeken wat ze kunnen.'

Op basis van de Deense en Noorse gevallen nemen meer landen, waaronder 
Nederland, dat weekend een vergaand besluit: ook zij zullen het 
vaccineren met AstraZeneca onderbreken tot er meer duidelijk is. Wachten 
op nieuw advies van het EMA doen ze niet - dat komt pas donderdag na 
overleg tussen alle 27 lidstaten met een verklaring. 'Er is vooralsnog 
geen oorzakelijk verband tussen het vaccin en deze meldingen aangetoond, 
maar het beeld is zo anders dan een paar dagen geleden, dat we de 
minister samen met het RIVM en de inspectie adviseren om op de pauzeknop 
te drukken', zegt Ton de Boer, voorzitter van het College ter 
Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) in Utrecht. Die maandag meldt ook 
Duitsland zeven patienten waarvan een sterfgeval: allen relatief jonge 
vrouwen bij wie stolsels zijn ontstaan in de afvoerende vaten van de 
hersenen. Het aantal landen dat het prikken met AstraZeneca opschort 
loopt op tot boven de twintig.

In de media duikelen de deskundigen over elkaar heen. Is er sprake van 
paniekvoetbal? Hoeveel doden zullen er vallen doordat duizenden mensen 
nu langer moeten wachten op hun prik? Wat zal dit doen met het 
vertrouwen in het vaccin, in de andere coronavaccins en vaccinaties in 
het algemeen? Ook is onduidelijk wat er nu bij al die gerapporteerde 
patienten aan de hand is, en wat er in die twee ingelaste pauzeweken zal 
gebeuren. Wat volgt is een verwarrende week, waarin politici en hun 
adviseurs zich heen en weer geslingerd zien tussen de geijkte 
geruststelreflex en het genuanceerde maar complexe verhaal over feiten, 
cijfers en afwegingen.

Die maandag gaat hoogleraar observationele data-analyse Miriam 
Sturkenboom in het UMC Utrecht keihard aan het werk. Zij coordineert een 
Europees netwerk van data-experts dat speciaal is opgezet voor de 
monitoring van mogelijke coronavaccinbijwerkingen. Al voor de 
vaccinatiestart leverden ze het EMA een lijst aan met ziektes en hoeveel 
die normaal voorkomen - om snel te kunnen beoordelen of er sprake is van 
een toename. Bloedstollingsstoornissen stonden wel op die lijst, maar 
deze twee specifieke varianten - stolsels in combinatie met bloedingen 
en stolsels in de afvoerende hersenvaten - stonden er niet op. 'Dus zijn 
we razendsnel aan het rekenen geslagen.'

Juist omdat beide ziektebeelden extreem zeldzaam zijn, wordt het 
Sturkenboom en haar collega's snel duidelijk dat er met de donderdag 
bevestigde 25 gevallen op twintigmiljoen prikken wel degelijk sprake 
lijkt van een duidelijke toename. Omdat met name vrouwen onder de 55 
jaar lijken te worden getroffen, is de toename in die groep 
waarschijnlijk groter. In absolute zin blijft het risico nog altijd 
extreem laag; grofweg een op de miljoen, in de genoemde groep wellicht 
wat hoger. 'En een oorzakelijk verband is daarmee niet aangetoond', 
benadrukt Sturkenboom. 'Daarvoor zal er een mechanisme moeten worden 
gevonden en andere oorzaken uitgesloten.'

Voor het eerst wordt echt concreet wat het zo vaak benoemde 'monitoren 
van vaccinveiligheid' in de praktijk inhoudt. De betrokken autoriteiten 
worstelen er zichtbaar mee, ziet Hedwig te Molder, hoogleraar taal en 
communicatie aan de VU in Amsterdam. In reactie op de eerste 
verontrustende berichten wees het EMA er nog op dat een oorzakelijk 
verband niet aannemelijk was en dat het vaccin daarom veilig was. 'Ik 
zou in een vroeg stadium hebben gemeld dat er mogelijk wel een verband 
is', zegt Te Molder. 'Immers, je moet uiteindelijk kunnen uitleggen dat 
een vaccin ook dan veilig genoeg kan zijn, maar de bijwerking zeldzaam.'

Daar waar de Scandinaviers al langer de gewoonte hebben om zeer 
transparant te opereren, overheerst onder meer in Nederland de vrees dat 
de prikpauze juist ten koste zal gaan van het vertrouwen. Verschillende 
deskundigen wijzen er eerst nog op dat trombose sowieso vrij veel mensen 
voorkomt. Nadat duidelijk is geworden dat het hier om specifiekere 
symptomen gaat, benadrukken ze de zeldzaamheid ervan en het feit dat ook 
het coronavirus dit soort klachten kan veroorzaken. Daarnaast rekenen ze 
voor hoeveel levens de prikpauze zal kosten, doordat duizenden mensen 
pas later ingeent zullen worden terwijl het virus nog rondwaart.

Daar is iets voor te zeggen, maar deze benadering gaat voorbij aan een 
aantal zaken: de gevallen doken kort na elkaar op, bij jonge, vooraf 
doorgaans gezonde mensen, wat veel vragen oproept. Daarbij draait 
geneesmiddelbewaking om meer dan alleen het simpele rekensommetje van 
levens gered versus levens verloren, zegt Ton de Boer van het CBG. 'Het 
gaat er ook om of jij bereid bent om het vaccin te nemen en dat je de 
risico's snapt.'

Doorgaan met prikken zou de indruk kunnen wekken dat de hiervoor 
aangestelde autoriteiten uit vrees voor het algemene belang hun taak 
niet serieus nemen, wat het vertrouwen in de autoriteiten en het vaccin 
alleen maar verder zou kunnen schaden. 'De onrust over de vaccins 
veroorzaak je niet door een onderzoek te starten of de campagne stil te 
leggen, die is er al', zegt Te Molder. 'De vraag is hoe je erop 
reageert.'

Tijdens de persconferentie die het EMA op donderdag 18 maart houdt, is 
de spagaat zichtbaar: aan de ene kant geven de deskundigen aan een 
oorzakelijk verband niet uit te sluiten en de gevallen verder te gaan 
bestuderen, maar aan de andere kant benadrukt directeur Emer Cooke toch 
vooral dat het vaccin 'veilig en effectief is'. In reactie hierop meldt 
demissionair minister Hugo de Jonge bij zijn besluit het prikken te 
hervatten: 'Dit onderzoek heeft aangetoond dat de veiligheid van dit 
vaccin boven iedere twijfel verheven is.'

Daarmee vervalt zowel Cooke als De Jonge in het oude paternalistische, 
technocratische model, zegt Te Molder. 'Het moet nu niet draaien om het 
herwinnen van vertrouwen maar om betrouwbaar zijn. Dus niet strategisch 
communiceren, want dat voelt het publiek haarfijn aan. Ze moeten zonder 
last en ruggenspraak zeggen wat ze weten en niet weten en vooral 
aangeven wat hun precieze afwegingen zijn.'

Die donderdag laat het EMA nog geen bijwerking maar wel een waarschuwing 
opnemen in de bijsluiter van het AstraZeneca-vaccin. Dat geldt ook voor 
de 'Vaccin-in-het-kort' die het CBG met de uitnodiging meestuurt. De 
Britten - die inmiddels ook een sterfgeval hebben gemeld - volgen het 
voorbeeld. Ook zij adviseren nu: wie op dag vier na de prik last krijgt 
van hoofdpijn en blauwe plekken moet direct naar het ziekenhuis.

Sturkenboom benadrukt dat het van groot belang is het mechanisme te 
vinden en ontrafelen, te meer omdat ze daarmee hopelijk ook specifiekere 
risicofactoren aan kunnen wijzen waarop gehandeld kan worden. 
Bijvoorbeeld door de klachten te behandelen of door een klein deel van 
de bevolking af te raden het vaccin te nemen - de groep van vrouwen 
onder de 55 is daarvoor veel te breed. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat 
er een genetische aanleg meespeelt, al zal dat gezien de zeldzaamheid 
van de klachten niet het enige zijn, zegt Sturkenboom.

Aan het eind van de week melden onderzoeksgroepen in verschillende 
Europese landen aanwijzingen te hebben gevonden voor een mechanisme en 
een mogelijke behandeling voor de klachten. Ze hebben bij meerdere 
patienten antistoffen aangetroffen tegen de eigen bloedplaatjes, 
waardoor het syndroom verdacht veel lijkt op een auto-immuunreactie 
veroorzaakt door antistollingsmedicijn heparine. Door bij deze patienten 
een specifieke antistoftest af te nemen en hen bij bevestiging geen 
heparine maar een ander antistollingsmiddel te geven, zouden artsen de 
klachten kunnen verhelpen.

Wat de auto-immuunreactie in dit geval aanzwengelt is nog niet 
duidelijk. De Noren hebben in elk geval uitgesloten dat de betreffende 
patienten covid onder de leden hadden of recent hebben gehad. Sommige 
wetenschappers vrezen dat het spike-eiwit zelf de reactie opwekt. 
Anderen wijzen erop dat er bij het injecteren in de spier bij deze 
personen mogelijk per ongeluk een bloedvaatje is geraakt, waardoor er 
ook een beetje vaccin rechtstreeks in de bloedbaan terecht gekomen is. 
Net als de mRNA-vaccins van Pfizer en Moderna bevat het vaccin kleine 
deeltjes, in dit geval het verkoudheidsvirus met daarin het stukje 
coronavirus, die wanneer ze in hoge concentratie in de bloedbaan 
belanden een heftige immuunreactie kunnen opwekken. Dat zou in sommige 
mensen kunnen leiden tot de anafylactische reacties die al zijn gemeld 
en in anderen mogelijk deze klachten. Dit kennen we van intraveneus 
toegepaste nanomedicijnen, vertelt farmacoloog en ondernemer Pieter 
Gaillard. 'Ook dan raken bloedplaatjes geactiveerd.'

In het verleden controleerden prikkers nog of er per ongeluk zo'n 
bloedvat was aangeprikt door de zuiger van de injectienaald even terug 
te trekken, vertelt Gaillard, maar tegenwoordig wordt dat afgeraden, 
onder andere omdat dit vaker een stijve arm zou veroorzaken bij de 
gevaccineerde en het verkeerd prikken maar heel weinig voorkomt. 'Wat 
mij betreft passen we het protocol voor deze vaccins aan', zegt 
Gaillard.

Al met al zien autoriteiten zich door deze perikelen genoodzaakt af te 
stappen van het oversimplistische 'vaccins zijn veilig'-verhaal en in 
plaats daarvan hun burgers mee te nemen in hun afwegingen rondom baten 
en mogelijke risico's van vaccins. 'Het kan heel legitiem zijn om zelfs 
wanneer er ernstige bijwerkingen kunnen ontstaan door te gaan met 
vaccineren', zegt Te Molder, 'maar tegelijk is het voor individuen 
logisch om zich af te vragen wat dit voor hun eigen situatie betekent.'

Het is dan ook veel te simpel om een eventueel risico door het vaccin 
simpelweg tegenover het risico door een coronabesmetting te zetten, zegt 
Te Molder, omdat mensen ook andere maatregelen kunnen nemen om 
besmetting te voorkomen en er ook andere vaccins zijn. 'De overheid moet 
daarom die individuen die twijfels of vragen hebben hulp bieden. 
Simpelweg geruststellen helpt dan niet.'

Daarmee dringt zich de vraag op: hoe 'onveilig' mag een vaccin zijn? De 
context speelt daarbij een grote rol. Ondertussen hebben de Denen en 
Noren nog niet besloten of ze ook het prikken met het vaccin gaan 
hervatten. 'We zijn een klein land met vijf miljoen inwoners', zegt 
Steinar Madsen van het Noorse medicijnbureau. 'Dat er twee jonge vrouwen 
zijn overleden maakt hier indruk. Bovendien: jullie hebben zo'n 
twintigduizend doden door covid en het virus gaat nog volop rond, toch? 
Bij ons zijn het er zo'n 650 en hebben we de situatie steeds onder 
controle gehad. Dan is je afweging anders en heb je ook meer tijd om de 
situatie uit te zoeken.'

--------
(c) 2021 Groene Amsterdammer