[D66] Terugkijken: Visies op vrijheid - en vaccins (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #720)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer #28-29
Datum:  14 juli 2021
Auteur: Coen van de Ven
URL:    https://www.groene.nl/artikel/visies-op-vrijheid-en-vaccins
Ref:    
https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/gedwongen-ontslagen-en-de-dood-van-de-democratie-hoe-gaan-europese-landen-om-met-vaccinatievrees~b9b79ae4/
Ref:    https://www.vn.nl/adam-kucharski/


Een week bij de GGD: Visies op vrijheid - en vaccins
----------------------------------------------------
Pensionado's onderweg naar Frankrijk, jongeren in nachtclubs en mensen 
die op vakantie moeten verdringen elkaar in hun verlangen naar een vrije 
zomer. Te vroege versoepelingen jagen de besmettingen omhoog en drukken 
de belofte van vrijheid weer langzaam uit beeld.

Een wit camperbusje stopt voor de glazen deuren van de GGD in Warnsveld. 
Een vrouw klimt eruit, sluit aan in de rij en gluurt opzichtig naar 
voren om te zien hoe lang het nog duurt. Het is een bonte stoet van gele 
polo's, linnen broeken, hawaihemden waar brons gekleurde benen en armen 
uitsteken. De haren zijn zonder uitzondering grijs. Het zijn burgers die 
al lang twee vaccinaties hebben ontvangen, maar alsnog een stempeltje 
willen in hun gele reizigersboekjes. 'Het is nu nog best rustig', zegt 
een verpleegkundige die het tafereel lachend gade komt slaan. 'Laatst 
stonden ze hier met tachtig man. Sommigen met de motor nog draaiende en 
de caravan aangekoppeld.' Na het felbegeerde stempeltje konden ze meteen 
de grens over, de zomerse vrijheid tegemoet.

Opluchting en ontlading zijn eind juni haast tastbaar in de gangen van 
de GGD in het Gelderse Warnsveld. De Groene Amsterdammer bezoekt deze 
'Gemeentelijke Gezondheidsdienst' sinds de eerste dagen van de lockdown, 
die begon in maart 2020. De organisatie werd toen overvallen en haastte 
zich om de grofweg 250 medewerkers in te zetten op het bestrijden van 
corona. Nu, bijna anderhalf jaar later, zijn er extra panden betrokken 
en werken er zeventienhonderd mensen. Samen volgen zij hoe het virus 
zich verspreidt onder de 820.000 inwoners van hun plattelandsregio.

Telefoons staan als altijd roodgloeiend, deze keer met vragen over 
versneld testen, Janssen-vaccins of stempels en testbewijzen die zoek 
zijn geraakt. 'Je merkt dat de angst voor het virus heeft plaatsgemaakt 
voor de angst om niet te mogen deelnemen aan de open samenleving', zegt 
projectleider Melanie Boschman. Merkwaardig zijn de telefoontjes van 
mensen die beweren wel geprikt te zijn maar waar geen spoor van te 
vinden is. 'Wij vermoeden dat het niet-prikkers zijn die wel graag een 
toegangsbewijs willen.'

Net als hun inwoners kijken ze bij de GGD in Warnsveld zelf ook uit naar 
vakanties in binnen- of buitenland. Begin juli wensen medewerkers in de 
grote hal elkaar enthousiast 'een goede reis' en vooral veel rust, soms 
niet wetende dat artsen en managers in kantoren en aan vergadertafels 
zich stilletjes aan zorgen beginnen te maken. Nederland versoepelde 
ondanks een van de hoogste besmettingscijfers van Europa veel sneller 
dan aanvankelijk aangekondigd, de cijfers klommen de lucht in. Met als 
resultaat de steilste besmettingspiek sinds het uitbreken van de 
pandemie. 'Mensen zijn gewoon niet meer te houden', zegt arts 
infectieziekten Ashis Brahma. 'En dat is niet hun schuld, het is een 
beleidskeuze. Die discotheken mochten open en de geest is nu uit de 
fles: mensen willen vrij zijn. Tegelijkertijd maken we daarmee op de 
valreep dezelfde fout als vorig jaar.'

In de roman De stad der blinden van de Portugese schrijver Jose Saramago 
heeft een zeer besmettelijke oogziekte iedereen het zicht ontnomen. In 
een van de allerlaatste hoofdstukken heeft een kleine meute van het 
inmiddels blinde volk op de tast een supermarkt gevonden waar nog eten 
blijkt te liggen in een keldermagazijn. Maar de trappen zijn glad en de 
kelder is diep. Hongerig en massaal storten ze erin, verdringen elkaar, 
raken opgesloten en sterven alsnog - enkele pagina's voor de ontknoping.

Vechten om schaarste is waar we nu vlak voor het einde van anderhalf 
jaar crisis mee te maken hebben. Het schaarse goed? Vrijheid. Wie er in 
korte tijd te veel van neemt, vreet in op dat van anderen. Clubs en 
festivals die na zeer lange tijd weer eens open mogen, dwarsbomen 
mogelijk de vakantieplannen van Nederlanders die deze maand naar het 
buitenland willen. Want wanneer Nederland 'op rood' springt, kunnen 
andere landen de toeristen gaan weren. Minister Hugo de Jonge noemde dat 
vorige week 'een dilemma' en kondigde aan dat maatregelen die vakanties 
kunnen redden met een hoge prijs voor andere burgers komen. Tegen het 
einde van die week gooide hij het nachtleven terug op slot.

Hoewel door vaccineren het aantal besmettingen vooralsnog niet leidt tot 
meer ziekenhuisopnames is de hoogte ervan niet zonder risico. Van de 
vele twintigers die door het virus worden aangestoken zal een deel wel 
zware klachten ontwikkelen, waaronder long covid. 'Doodzonde als je dat 
vlak voor het einde meemaakt', zegt Brahma. 'Maar we hebben als 
samenleving kennelijk besloten dat als dat gebeurt we dat voor lief 
nemen, in die zin is er echt iets veranderd.' Hij, de andere artsen en 
hun inmiddels leger van bron- en contactonderzoekers zien het sinds de 
versoepelingen stapje voor stapje misgaan.

Uiteindelijk sloeg het beeld in een week volledig om. Aan het begin van 
die week, op 1 juli, maakt de projectleider van de afdeling 
contactonderzoekers zich nog vooral zorgen over verveling onder het 
personeel. 'Het is de kunst om mensen gemotiveerd te houden. Sommige 
mensen zitten nu te dagdromen.'

Een van de weinige mensen die het wel druk heeft die dag is Matthias 
Hoiting. De dertiger met krullen, een keurig overhemd en een klassiek 
brilmontuur werkt al tien maanden als contactonderzoeker wanneer een van 
de meest complexe zaken in zijn GGD-carriere op zijn bordje landt. Het 
eerste uitgaansweekend sinds de versoepelingen heeft plaatsgevonden en 
verspreid over de regio, die begint in de Achterhoek en eindigt bij 
vestingstad Elburg aan het Veluwemeer, duiken de eerste problemen op. 
'Ik ben nu met zes man al vier dagen bezig met een kroeg.'

De kluwen die hij probeert te ontwarren ziet er ongeveer zo uit: een 
jonge man is teruggevlogen uit Zuid-Afrika en besluit met vrienden een 
EK-wedstrijd te kijken. Diezelfde avond gaan ze naar een cafe waarbij 
sneltesten aan de deur uitwijzen: negatief. Er kan gefeest worden en dat 
gebeurt ook, van acht uur 's avonds tot vier uur 's nachts. 'Maar de 
volgende dag voelde hij zich niet lekker', zegt Hoiting. 'Keelpijn, 
duizelig en snotterig, is dat een kater of corona? Gelukkig besloot hij 
te testen.' Toch positief. Even later landt hij als casus op het bureau 
van Hoiting en zijn collega's.

Vroeger duurde zo'n bron- en contactonderzoek volgens RIVM-richtlijnen 
acht uur, tegenwoordig soms dus meer dan een week met hulp van meerdere 
onderzoekers. 'Wij weten dat hij met een paar mensen in die kroeg was, 
maar wie zij precies allemaal hebben gezien die nacht? Dat weten zij 
zelf niet eens. Er stond keiharde muziek aan en mensen schreeuwden in 
elkaars gezicht, maar welke gezichten dat zijn?' Het verschil tussen 
'relevante' en niet relevante contacten aanwijzen in een groep van 
tweehonderd cafegangers is ondoenlijk. En terwijl Hoiting en zijn 
collega's proberen zo veel mogelijk potentieel besmette personen van die 
avond op te sporen, weten zij dat een deel van hen onwetend door de 
samenleving beweegt. Onderweg naar werk, sportteams, familiebezoek of 
nog een avondje voetbal kijken.

Zeven dagen na 'het kroegje' heeft er een nieuw uitgaansweekend 
plaatsgevonden. 'Alles is gekanteld', zegt Hoiting. De meldingen stromen 
binnen van uitbraken in discotheken in plaatsen als Heelweg, Groenlo, 
Nunspeet en Doetinchem. 'De casus van vorige week was nog een 
vriendelijk kroegje in een afgelegen dorpje, nu heb ik discotheken in 
het vizier waar meer dan duizend mensen waren', zegt Hoiting. 'De 
kroegbaas kende zijn gasten tenminste nog, nu hebben we het over grote 
plaatsen waar iedereen anoniem is.'

De projectleider bron- en contactonderzoek die zich zo kort geleden nog 
afvroeg of haar personeel zich niet stierlijk zou gaan vervelen, stuurt 
een zeer kort mailtje om het gesprek van een week eerder te corrigeren: 
'Er is hier gigantische drukte en dat is logisch gezien de 
versoepelingen.' Net als de GGD'en van Amsterdam en Rotterdam hebben ze 
om extra hulp gevraagd. Aan dagdromen komt niemand meer toe.

Vreemd aan deze crisis -vlak-voor-de-finish is dat die tijdelijk van 
aard is. Geef het nog een maand en het overgrote deel van de twintigers 
die nu besmet raakt, is dubbel-gevaccineerd. Dat is de grootste 
uitdaging bij de GGD in Warnsveld op dit moment: een vaccinatieschild 
bouwen waaraan ten minste 85 procent van de meer dan achthonderdduizend 
inwoners meedoet. 'Landelijk wordt erg gefocust op migranten, maar wij 
hebben vooral andere groepen die achterblijven', zegt epidemioloog 
Caroline Timmerman. Ze zit gebogen over een kaart waarin tot op 
wijkniveau te zien is welke gebieden achterblijven. 'Het komt nu aan op 
maatwerk.' Ze wijst naar biblebelt-dorpen aan het Veluwemeer, waar de 
vaccinatiegraad soms de helft lager ligt. Ook is er een grijze vlek 
zichtbaar rondom Zutphen, waar veel antroposofen wonen, en kleurt een 
aantal buitenwijken van Apeldoorn en Harderwijk nog lichtgrijs, plaatsen 
met meer migranten.

'Ben jij nog steeds niet op vakantie?' roept een passerende arts.

'Nog net niet, morgen!' zegt Timmerman, die haar busje al heeft 
volgepakt voor een trip naar Zuid-Limburg.

'Mag ik dan nog langslopen voor wat cijfers?'

De 'aandachtsgroepen' en gedetailleerde kaart van Timmerman zijn 
populair onder artsen en directeuren bij de GGD. Zij gebruiken de 
informatie in hun gesprekken met burgemeesters of om speciale 
vaccinatieprogramma's te ontwikkelen. Elke groep verlangt een andere 
aanpak. Voor 'anderstaligen' geldt dat 'een witte jas' en vertaalde 
informatie goed werkt. Bij jongeren is het een kwestie van de 
collectieve urgentie onderstrepen en voor daklozen en ongedocumenteerden 
- 'illegalen' - geldt dat ze op speciale tijdstippen een Janssen-vaccin 
kunnen halen. Zij worden anoniem in het landelijke systeem ingevoerd. 
'Als BSN vullen we negen keer een negen in', zegt Anneloes Vos, die 
verantwoordelijk is voor vaccinatiecentra. 'Uiteindelijk wil je dat 
iedereen zich weer vrij kan gaan bewegen, tegelijkertijd is het 
belangrijk dat wij iedereen zelf laten kiezen.'

Het vaststellen van keuzevrijheid of 'informed consent' is niet altijd 
makkelijk. De regio Noord- en Oost-Gelderland heeft bijvoorbeeld een 
grote groep arbeidsmigranten uit Polen, Litouwen, Roemenie en Bulgarije, 
die in vleesfabrieken en de agrarische sector werken. 'Hun werkgevers 
zeggen: kom maar langs, dan mogen jullie iedereen hier prikken', zegt 
Ashis Brahma, die zich als arts met deze groep bemoeit. 'Maar deze 
mensen hebben al een kwetsbare arbeidspositie, hoe stellen wij vast dat 
zij zelf kiezen voor een vaccin zonder druk van de werkgever?'

Om die reden zag de GGD af van het prikken op locaties van werkgevers. 
In plaats daarvan moeten uitzendbureaus bussen regelen om werknemers af 
te zetten bij vaccinatiecentra van de GGD. Terwijl de werkgever buiten 
moet blijven, worden de seizoensarbeiders aan de andere kant van de muur 
opgevangen door tolken die hun in de eigen taal uitleggen welke keuze 
zij kunnen maken. 'Wij hebben net een groep van een uitzendbureau langs 
gehad. Van de driehonderd mensen die daar werken, gaven 83 van hen aan 
gevaccineerd te willen worden', zegt Vos. 'Als zij hier aankomen en het 
blijkt dat ze toch niet willen, dan mag dat. Wij begeleiden ze dan 
zonder prik door de vaccinatiestraat zodat ze samen met hun collega's 
uitkomen op de plek waar de bus op hen wacht. Niemand hoeft te weten 
welke keuze er binnen is gemaakt.'

Uiteindelijk vallen alle aandachtsgroepen in twee categorieen uiteen: 
nee-zeggers en twijfelaars. 'Nee-zeggers gaan geen ja zeggen maar met 
twijfelaars kun je in gesprek', zegt Vos. 'Die willen weten wat het 
doet, met henzelf, met hun kinderen of hun kinderwens. Dat zijn allemaal 
vragen die wij kunnen beantwoorden en waarover wij steeds in gesprek 
proberen te gaan.' Acute zorgen hebben Vos en haar collega's over een 
kleine minderheid binnen de groep van nee-zeggers die steeds agressiever 
wordt. Burgers die gegrepen zijn door complotten en voor wie vaccineren 
geen opmaat naar vrijheid maar naar een 'gezondheidsdictatuur' is.

Nergens wordt zo inzichtelijk hoe glibberig een begrip als vrijheid is 
als rond de vaccinatiediscussie. Zo bevrijd als pensionado's met campers 
en jongeren in kroegen zich voelen, zo beknot voelen overtuigde 
niet-prikkers zich in een samenleving waarin vaccineren langzamerhand 
een onontkoombare norm wordt.

Steeds vaker staan er activisten voor de deur die mensen waarschuwen dat 
ze binnen de muren van het vaccinatiecentrum vermoord zullen worden. 
'Vorige week ontving een medewerker een dreigbrief thuis', zegt Vos. Ze 
zit op een barkruk in de sjofele kantine van een oude bowlingbaan aan de 
rand van Zutphen. Het is een van de grotere priklocaties in de regio. 
Terwijl ze hier toeleven naar het absolute vaccinatiehoogtepunt - deze 
week vindt de grootste prikpiek plaats - worden ze steeds vaker 
bedreigd. In de brievenbus van de medewerker lag een tekening vol 
hakenkruizen en verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog, met als 
belangrijkste boodschap dat GGD-medewerkers 'verantwoordelijk' zijn voor 
de genocide die zich nu zou voltrekken. Zo zijn er nog meer voorbeelden, 
zoals akelige plaatjes van medewerkers die online worden verspreid.

'Ik prik ook weleens mee, dat vind ik heel leuk en nuttig', vertelt een 
projectmanager in Warnsveld later. 'Maar als ik dat heb gedaan en denk 
'zal ik meteen maar even boodschappen halen', dan doe ik dat toch niet. 
Dan ga ik eerst naar huis om mijn GGD-kleding uit te trekken. Je moet 
niemand in de gelegenheid brengen.' In de kantine van de vaccinatiehal 
kijkt Anneloes Vos bezorgd de zaal rond, waar vaccinatiemedewerkers in 
diezelfde roze shirtjes een koffiepauze houden. 'Veel van hen werken in 
kleine dorpen, iedereen kent elkaar daar. Als je op een priklocatie in 
je eigen gemeente werkt en je hebt net een dorpsgenoot die het daar niet 
mee eens is, dan is de weg naar iemands huis niet moeilijk te vinden.'

De GGD weet inmiddels dat er namen en locaties verspreid zijn in 
nationalistische Telegram-kanalen. Daarnaast wordt het sentiment tegen 
vaccinatie gevoed. In dezelfde week waarin bedreigingen binnenkwamen, 
sprak het pas aangetreden Forum voor Democratie-Kamerlid Gideon van 
Meijeren in het parlement zijn collega's toe. Ook hij trok een lijn van 
mensen die corona willen bestrijden naar de Tweede Wereldoorlog. 'Het is 
belangrijk om te zien welke Kamerleden aan welke kant van de 
geschiedenis staan. Niemand kan later zeggen: ich habe es nicht gewusst. 
Nederlanders hebben er recht op te weten wie kiest voor een 
gezondheidsdictatuur, medische apartheid en een samenleving die wordt 
beheerst door angst.'

Jacqueline Baardman, directeur van de GGD in Warnsveld, is ook aangedaan 
na de berichten over bedreigingen aan haar personeel. 'Dat wij onze 
vaccinatiestraten streng moeten beveiligen... ik begrijp het gewoon 
niet', zegt ze. 'Mensen hebben de vrijheid om wel of niet te vaccineren 
en dat is een heel groot goed, dat betwist niemand. Natuurlijk willen 
wij zo veel mogelijk mensen vaccineren, want dat levert een maximale 
collectieve vrijheid op. Dat laatste zou na anderhalf jaar een feestje 
moeten zijn, maar dat wordt bij ons nu overschaduwd door een klein 
groepje dat het recht in eigen hand neemt.'

'Ik ben voor vaccineren en voor keuzevrijheid', zegt Arie Kraaijeveld. 
'Het is nu knokken voor de laatste paar procentpunten zodat we die 85 
procent halen.' Hij is de oudste arts infectieziekten in Warnsveld, hij 
weet precies waar in de regio vaccineren lastig is, maar ook dat dwang 
weinig zin heeft. 'Het niet prikken op de biblebelt is al een issue 
sinds de polio-epidemie van 1991. Ik weet heel goed waar mensen zich 
lastiger laten vaccineren en ik weet ook dat het weinig zin heeft om in 
te praten op mensen die erg overtuigd zijn.'

Strategieen die werken bij andere groepen zijn voor bijvoorbeeld 
gereformeerden kansloos. Zo heeft het geen zin om met een GGD-busje het 
kerkplein op te rijden, te opzichtig en wellicht te opdringerig. Ook het 
verschaffen van extra informatie en meer aan voorlichting doen, heeft 
minder zin dan bij andere groepen, zegt Kraaijeveld. 'Het is niet zo dat 
ze de gevaren niet overzien of niet kennen. Ze weten vaak heel goed wat 
de consequenties zijn, een aantal van de grootste corona-uitbraken vond 
vorig jaar in deze regio plaats. Het punt is juist dat zij de gevolgen 
aanvaarden zoals ze komen, ook als ze heel verdrietig zijn. Hier wonen 
ook de streng gelovigen die zich uit overtuiging niet verzekeren. Wij 
kunnen daar zeker over in gesprek, maar wij moeten niet gaan prediken. 
Dat werkt averechts, zij herkennen een preek.'

De preek van de dominee, of in ieder geval religie, is de enige route 
waarmee de GGD kan doordringen tot streng gelovige dorpen als 
Doornspijk, Elspeet en Uddel. Kraaijeveld: 'De beste kans maken we via 
leidersfiguren, burgemeesters en dominees.'

Jan Nathan Rozendaal is zo'n leidersfiguur. De jonge burgemeester van 
Elburg nodigde begin juni, toen de eerste bijeenkomsten met groepen weer 
waren toegestaan, de 23 predikanten uit zijn gemeente uit voor een 
gesprek. 'Een groot gedeelte van mijn inwoners is christelijk en dus 
aangesloten bij een kerk. Wanneer wij nadenken over thema's als 
eenzaamheid, suicidaal gedrag of andere onderwerpen nodig ik altijd 
predikanten uit als samenwerkingspartner', vertelt hij in zijn kantoor, 
dat uitkijkt over groene weilanden met lange bomenrijen. Sommige van die 
kerkgenootschappen tellen tientallen leden, andere meer dan duizend. 
'Vorige maand sprak ik met de voorgangers over vaccinatiebereidheid.'

Elburg is een van de drie gemeenten in de regio Noord- en 
Oost-Gelderland die voldoen aan de definitie 'biblebelt-gemeente': een 
plaats waar meer dan vijf procent op de SGP stemt, zelf is Rozendaal lid 
van die partij. Hoe gelijkaardig het christelijke deel van de Veluwe ook 
lijkt, in de praktijk is het een sterk uiteenlopend geheel. Zo groot als 
de verschillen in liturgie en kleding, zo divers zijn de 
vaccinatiestandpunten. 'Bij veel kerken is het geen thema, al ontdekten 
we tijdens het gesprek wel twee groepen die duidelijk terughoudend 
zijn.' De eerste is een strenge groep binnen de Reformatorische kerk. 
'Zij geloven dat God het leven leidt, dat ziekte en dood in zijn hand 
zijn. Jezelf een klein beetje ziek maken om antistoffen op te wekken is 
een ingreep in Gods leiding over het leven.' De tweede groep die 
terughoudend is, zit in de Evangelische kerk. 'Daar zie je dat een 
jongere generatie vatbaar is voor complottheorieen die verweven zijn met 
theologische ideeen over eindtijdtheorieen. Binnen deze groep is ook 
sterk de neiging om anderen daarvan te overtuigen.'

Rozendaal is beducht voor een overheid die gaat voorschrijven wat zij 
wel of niet moeten doen. 'Ik wil vooral dat de kerken zelf deze 
gesprekken op gang brengen. De verschillende voorgangers organiseren nu 
praatavonden en spreken met individuele gemeenteleden. Met jongeren 
wordt doorlopend gesproken om ervoor te zorgen dat zij niet kerkgangers 
afvallen die er bewust voor hebben gekozen om wel te vaccineren. 
Eigenlijk zijn predikanten vooral met die vraag bezig: hoe zorgen we 
voor respect over en weer, hoe houden de kerk bij elkaar in deze tijd?' 
Tegelijkertijd praat hij nu en dan met GGD-directeur Jacqueline Baardman 
en burgemeesters uit omringende gemeenten. 'Die gesprekken gaan vooral 
over de vraag hoe je vaccineren zo faciliteert dat mensen die dat willen 
de stap makkelijk kunnen zetten.' Waar asielzoekers, gastarbeiders en 
migranten beter bereikt kunnen worden door dichtbij te komen met een 
bus, geldt op de biblebelt juist discretie als strategie. 'Ik ken ook de 
verhalen dat mensen zich via achterdeuren van huisartsen laten 
vaccineren. Zo ging dat vroeger en zo zal dat nu misschien ook wel gaan. 
Huisartsen creeren wegen zodat mensen buiten het oog van de gemeenschap 
alsnog kunnen gaan.'

De burgemeester zelf besloot, na bidden en in gesprek met God, dat hij 
zich wilde laten vaccineren. Hij koos er bewust voor dat via sociale 
media te delen met de gemeenschap. 'Ik heb niet de illusie dat het 
honderden vaccinaties oplevert en dat hoeft ook niet. Ik hoop vooral dat 
mensen die net als ik uit orthodox-christelijke kring komen het zien en 
het er thuis over gaan hebben. Dat ze zien: he, de burgemeester doet het 
ook en die is van dezelfde politieke partij als ik.'

En wat als dat niet genoeg is? 'Wij leven in een land waar gelukkig de 
vrijheid bestaat om eigen keuzes te maken. Het zou lastig worden als de 
helft van de bevolking zich niet laat vaccineren, maar die kant gaat het 
niet op. Als over een maand bepaalde dorpen of gemeenschappen te ver 
achterblijven, zal ik opnieuw de voorgangers opzoeken. Dan wil ik weten 
of er nog over wordt gesproken, horen of het gesprek nog leeft.'

--------
(c) 2021 De Groene Amsterdammer