[D66] Terugkijken: Het visieloze coronabeleid van het kabinet: Met de vingers in de oren (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #736)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer #31
Datum:  4 auguatus 2021
Auteur: Thomas Muntz
URL:    https://www.groene.nl/artikel/met-de-vingers-in-de-oren


Het visieloze coronabeleid van het kabinet: Met de vingers in de oren
---------------------------------------------------------------------

Het kabinet is al anderhalf jaar bezig om corona aan te pakken. Tot onze 
verbijstering moeten we concluderen dat Rutte III optimistisch is tegen 
alle klippen op, een samenhangende visie ontbeert en alleen op de korte 
termijn is gericht.

Er zijn ministers voor minder weggestuurd. De minister van 
Volksgezondheid veroorzaakte hoogstpersoonlijk een ongekend steile, 
vierde besmettingsgolf. De minister die zo graag goed nieuws brengt, een 
woordgrapje maakt en met zijn 'boerenverstand' aanvoelde dat meer 
jongeren zich zouden laten inenten als ze direct na de prik de disco in 
mochten, tegen elk wetenschappelijk bewijs in. Het RIVM schat dat er 
dankzij Hugo's piek 250 ic-patienten in het verschiet liggen.

EenVandaag onthulde bovendien dat het kabinet al ruim twee weken voordat 
'testen voor toegang' en 'dansen met Janssen' van start ging wist van 
grote problemen met het controleren van testbewijzen en QR-codes. De GGD 
Utrecht toonde aan dat op het super spreader event-festival Verknipt al 
meer dan honderd besmette bezoekers rondliepen, omdat je toegang kreeg 
met een negatieve test tot maar liefst veertig uur oud.

Daags na het weer op slot gooien van het nachtleven rekende dagblad 
Trouw al koeltjes voor hoe slecht testen voor toegang eigenlijk in 
elkaar zat, alleen al vanwege de kans op vals negatieve testuitslagen: 
'Die is bij weinig verspreiding van het coronavirus ongeveer 0,3 
procent. Vertaal dat percentage naar de hoeveelheid testen in de 
afgelopen weken en je komt uit op 1650 besmette mensen die zich met een 
negatieve test veilig waanden en als vanouds los gingen.' OMT-lid Marion 
Koopmans zei over 'dansen met Janssen' tegen de NRC: 'Dit zouden wij 
nooit geadviseerd hebben.'

De politieke afrekening met Hugo de Jonge bleef uit. Dat is omdat De 
Jonge precies doet wat er de afgelopen tien jaar van ministers in Den 
Haag verwacht wordt.

De oprecht geinteresseerde persconferentiekijker buiten Den Haag kan na 
anderhalf jaar niet anders dan verbijsterd concluderen dat het kabinet 
telkens overvallen raakt, ongefundeerd optimistisch is en geen halve 
meter vooruit kijkt in de toekomst, laat staan zich laat informeren door 
ervaringen van landen om ons heen. De corona-aanpak van het kabinet 
lijkt volledig gefixeerd op de korte termijn en een samenhangende visie 
te ontberen.

En dat klopt, maar het is belangrijk om daarbij te beseffen: die manier 
van besturen is niet nieuw. Wat we de afgelopen anderhalf jaar aan 
stuntelend crisismanagement voorbij zagen komen was slechts een 
uitvergrote, door de pers gedetailleerd verslagen incidentenpolitiek, 
die eigenlijk business as usual is. Er zit geen rode draad in de aanpak, 
en dat is precies de succesformule die Mark Rutte al tien jaar in het 
Torentje houdt.

Rutte is een meester in het ontrafelen wat samenhangend is, patronen tot 
incidenten verklaren en structurele maatschappelijke problemen retorisch 
opbreken in kleine, losse stukjes. Denk aan zijn absolute weigering om 
te spreken over institutioneel racisme, 'dat is een sociologisch 
begrip'. Het is natuurlijk ook een begrip waarmee je wijst op de 
structurele, aanhoudende kanten van racisme, voorbij een racistisch 
incident. Rutte houdt niet van die lange lijnen, fameus is zijn 
kenschets van politieke visie als 'een olifant die het zicht belemmert'. 
Rutte's grand metaphor voor Nederland is een vaasje.

In zijn essaybundel De gelukkigste man van Nederland omschrijft 
Groene-redacteur Joost de Vries Rutte's politiek als een politiek van de 
geruststelling, niet door middel van een groot, zorgvuldig uitgedacht 
verhaal waarin je kunt vluchten, maar door de samenhang van onze (en 
zijn) problemen stelselmatig te ontkennen.

Bij een recent bezoek aan de overstroomde delen van Limburg liet Rutte 
zich eventjes ontvallen dat hij een verband zag tussen het 
ongebruikelijk hoge water en klimaatverandering. Al is zijn standpunt 
ook dat we niet moeten doorslaan en 'lekker moeten kunnen blijven 
barbecuen'. Nadat de Kamer haar rapport over de toeslagenaffaire 
'Ongekend onrecht' had genoemd zag Rutte zelf geen reden om op te 
stappen, bleek uit een reconstructie van de NRC. Toen bewindslieden van 
andere partijen daarop aandrongen vond hij het evenwel prima. De 
getroffen ouders kregen dertigduizend euro compensatie.

Onder Rutte zijn er alleen maar incidenten. En hij is de man om ze voor 
je op te lossen.

De Amerikaanse politicoloog Elmer E. Schattschneider omschreef in zijn 
klassieke boek The Semi-Sovereign People (1960) een moderne democratie 
als een bestuursvorm die ruimte laat aan het agenderen van talloze 
maatschappelijke problemen. Zijn inzicht was dat in een vrije democratie 
er niet een fundamenteel maatschappelijk probleem was zoals arbeid 
versus kapitaal, economie versus milieu of zwart versus wit, maar dat 
allerlei ongelijkaardige maatschappelijke problemen met elkaar 
wedijveren om een prominent plekje op de politieke agenda. Van 
circusolifant Buba tot het klimaat, van het Europese herstelfonds tot 
straatintimidatie.

Het succes van een moderne politicus, zo redeneerde Schattschneider, 
hangt af van haar of zijn vermogen om maatschappelijke problemen die 
electoraal voordelig zullen uitpakken prominent op de agenda te krijgen, 
en problemen waarbij de politicus niets te winnen heeft weg te drukken. 
Als je als politicus niets te winnen hebt bij een publieke 
verantwoording over een maatschappelijk probleem, hou je het liever 
buiten de deur. Dan ben je liever geen 'probleemeigenaar'.

Of Rutte nu van Schattschneider gehoord heeft of niet, deze les heeft 
hij goed begrepen. Neem het grootste vraagstuk van de eeuw, 
klimaatverandering. Dat werd beleidsmatig uitonderhandeld in twee 
reusachtige akkoorden bij de SER. Meer dan tachtig maatschappelijke 
organisaties en bedrijven spraken mee. De verantwoordelijkheid van het 
kabinet, en daarmee het politieke 'afbreukrisico', loste op in die brij 
van polderpartijen. Net zo ging het bij dat andere hoofdpijndossier, de 
hervorming van het pensioenstelsel.

Als een van de voornaamste strategieen om maatschappelijke kwesties waar 
je liever niet op aangesproken wordt van de agenda af te managen noemt 
Schattschneider decentralisatie. 'Een manier om de reikwijdte van een 
probleem in te perken', schreef hij, 'is het lokaal te maken.' En zo 
geschiedde met de jeugdzorg en ouderenzorg, twee klassieke 
verzorgingsstaatskwesties waar een VVD-politicus geen eer aan kan 
behalen. Al vroeg in zijn premierschap belandden die op het bord van de 
burgemeesters.

Op het gebied van het lerarentekort, de stikstofcrisis, georganiseerde 
drugscriminaliteit of de crisis op de woningmarkt ligt er niet eens het 
begin van een coherente kabinetsvisie. Je zou kunnen zeggen: wie geen 
visie of langetermijnstrategie openbaart kan er ook niet op afgerekend 
worden. En dus ook omgekeerd: wie liever niet op de vingers gekeken 
wordt, kan maar beter geen duidelijke langetermijnvisie openbaren.

Op het niveau van beleid vertaalt deze politiek zich naar een stoet van 
tijdelijke commissies, wetten die we later nog gaan evalueren, eenmalige 
subsidies en nauwelijks doorgerekende overheidsprogramma's met vaag 
gedefinieerde doelen. Alle aanpak is tijdelijk, opgeknipt, incidenteel 
en bij voorkeur een pilot. Met name een pilot is iets machtig moois: het 
is half maatregel, half onderzoek naar de effecten van die maatregel. 
Daarmee kan een bestuurder iets doen zonder dat hij vooraf hoeft te 
verantwoorden waarom dat verstandig is; of het verstandig is blijkt 
namelijk sowieso pas achteraf.

De field labs, waaronder het Eurovisie Songfestival, waren in wezen 
pilots. Grootschalige evenementen die ons moesten leren of grootschalige 
evenementen verstandig waren. (Toen bleek dat de field labs uiterst 
ondoorzichtig waren opgezet en gefinancierd, eigenlijk tegen alle normen 
van goed bestuur in, zei De Jonge: 'We maken leuke dingen mogelijk.')

Met de rest van de corona-aanpak ging het niet anders. Onderzoek van 
platform Investico voor De Groene Amsterdammer liet afgelopen december 
zien dat De Jonge al in maart zo veel mogelijk verantwoordelijkheden 
naar lagere overheden overhevelde, naar de GGD'en en de burgemeesters in 
de 'veiligheidsregio'. De langetermijnvisie van de 'testsamenleving' 
bleek niet van het kabinet, maar uitbesteed. Die kwam van 
werkgeversorganisatie VNO-NCW.

In datzelfde onderzoek citeerde Investico de crisisdeskundige Arjen 
Boin, die de aanpak van de eerste golf evalueerde en constateerde dat er 
op de ministeries geen enkel strategisch kader is opgetuigd. 'Het is 
geen rocket science. We zitten in een landelijke crisis, dan moet je als 
ministerie een strategie maken. Dit niet doen is het ontkennen van je 
politieke verantwoordelijkheid', zei Boin toen. 'Het lijkt alsof het 
ministerie met de vingers in de oren en de handen voor de ogen staat.'

Ander onderzoek van Investico naar het trage en chaotische begin van het 
vaccinatieprogramma liet zien dat daar aanvankelijk wel degelijk een 
heldere strategie lag, indertijd geformuleerd door de Gezondheidsraad. 
Maar wat bleek: nog voordat de eerste prik gezet was had De Jonge al 
plechtige beloften gedaan aan de ziekenhuizen: de landelijk geliefde 
'helden in de zorg' zouden de eerste prikken krijgen, geheel in 
tegenspraak met het strategisch plan van de Gezondheidsraad. Daarmee was 
de strategie van de rails en belandde het doelgroepenbeleid in de 
typische Haagse dynamiek van beeldvorming en publieke druk. Wie het 
hardst schreeuwde kreeg als eerste een vaccin. Een grote kwetsbare groep 
chronisch zieken kon pas op de lijst voor een inenting nadat ze de 
Twitter-actie #VergeetOnsNietHugo waren begonnen en op het Binnenhof 
vergeet-me-nietjes hadden uitgedeeld.

Dat is dus geen chaos en onvermogen, maar wat in Den Haag ook wel 
'krachtenveldpolitiek' genoemd wordt. Typisch Hollands: eerst laat je 
bepaalde maatschappelijke krachten opkomen en zich verenigen 
(actiegroepen, lobbyclubs, overlegtafels, kortom: het maatschappelijke 
middenveld) en hun eigen belangen benoemen. Daarna ga je met ze in 
onderhandeling. Een geoefend politicus maakt zo iedere betrokkene 
deelgenoot van de uitkomst. Iedereen, en dus niemand, is 
verantwoordelijk.

Politieke oppositie schakel je zo op voorhand uit. Want tegen wie of wat 
wilde de oppositie precies bezwaar maken? De Amerikaanse president Harry 
Truman hanteerde voor zijn omgang met het Congres het motto: If you 
can't convince them, confuse them.

Een paar weken terug zagen we een keer effectieve oppositie in de motie 
van BIJ1. Die motie was opmerkelijk, omdat de tekst eigenlijk alleen 
maar de definitie van beleid en politieke verantwoordelijkheid bevatte: 
het kabinet heeft een keuze gemaakt voor een strategie, de consequenties 
van die strategie vinden wij onwenselijk en daarom verzoeken wij het 
kabinet een andere strategie te voeren. Rutte verweet Sylvana Simons een 
gebrek aan beschaving, omdat ze de verantwoordelijkheid van 
dertigduizend coronadoden in de schoenen van hard werkende ambtenaren, 
bestuurders en adviseurs zou schuiven. Maar was Rutte niet ook zo boos 
omdat Simons had beweerd dat hij een keuze had gemaakt?

'Ik ga niet de baas spelen', zei Rutte herhaaldelijk tijdens de eerste 
coronamaanden. Dat kun je ook lezen als: wanneer er dingen fout gaan ben 
ik net zo verbaasd als jullie. Wat dat politiek oplevert zagen we de 
afgelopen weken: de door het kabinet zelf veroorzaakte vierde golf 
probeerden De Jonge en Rutte aanvankelijk in de schoenen van de burgers 
en met name jongeren te schuiven. Die hadden ook de verantwoordelijkheid 
om zelf na te denken, zei de premier. 'Nederland is een verstandig 
land.' Dat pikten mensen niet en een paar dagen later volgde een nieuwe 
persverklaring, daarin zeiden de ministers sorry. Waarvoor precies? Dat 
bleef, geheel in stijl, onduidelijk.

--------
(c) 2021 De Groene Amsterdammer