[D66] Brevet van onvermogen: De hoge prijs van het Europese vaccinbeleid (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #640)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer #15
Datum:  14 april 2021
Auteur: Rutger van der Hoeven en Casper Thomas
URL:    https://www.groene.nl/artikel/brevet-van-onvermogen


Brevet van onvermogen: De hoge prijs van het Europese vaccinbeleid
------------------------------------------------------------------

Europa exporteerde de helft van zijn vaccins, terwijl de vaccinatiegraad 
op het continent 'onacceptabel laag' is. Naiviteit, verkeerde 
prioriteiten, risicomijding en gebrekkig politiek leiderschap droegen 
bij aan de Europese achterstand.

Op 16 maart 2020, met Europa in de ban van schoolsluitingen, 
reisbeperkingen en snel stijgende coronabesmettingen, greep in Duitsland 
de verontwaardiging om zich heen om een scoop van de krant Die 
Welt.'Trump will deutsche Impfstoff-Firma CureVac: Traumatische 
Erfahrung', kopte de krant.

Twee weken eerder, op 2 maart, had de Amerikaanse president 
verschillende vaccinmakers in het Witte Huis op bezoek gehad. Zijn 
regering had al twee weken daarvoor contact met hen gelegd, terwijl 
Trump voor de camera's Covid-19 nog wegwuifde als iets wat 
'waarschijnlijk weg zal gaan in april, als de warmte komt'. Bij de 
samenkomst met de vaccinmakers bleek Trump vooral onder de indruk van 
een presentatie van de directeur van de Amerikaanse tak van het Duitse 
CureVac. Die zei 'zeer veel vertrouwen' te hebben dat CureVac 'een 
krachtig vaccin kan ontwikkelen binnen enkele maanden'. Trump besloot 
dat hij CureVac wilde hebben, voor exclusief Amerikaans gebruik. Hij 
bood daar volgens ambtenaren van het Duitse ministerie van 
Volksgezondheid, die anoniem in Die Welt werden geciteerd, 'grote sommen 
geld' voor.

Duitse politici en Europese functionarissen schrokken behoorlijk van dat 
nieuws. Een dag na de publicatie van Die Welt ontboden Ursula von der 
Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, en andere hoge Europese 
functionarissen het management van CureVac in een virtuele bijeenkomst. 
Ze eisten dat testen en productie van het CureVac-vaccin in de EU bleef. 
'Hun thuis is hier', verklaarde een persbericht van de Europese 
Commissie na afloop. 'Maar hun vaccins zullen iedereen ten goede komen, 
in Europa en daarbuiten.'

Het was een instructief moment. Op het oog leek de CureVac-interventie 
het punt te zijn waarop Duitsland en de Europese Commissie de levering 
van vaccins tegen Covid-19 veiligstelden voor de landen van de Europese 
Unie. Maar zoals Von der Leyen al zei, stelden zij de productie veilig 
van CureVac voor de internationale markt.

De 'traumatische ervaring' leidde kennelijk niet tot het besef dat 
andere landen waar de Europese Unie nauw mee samenwerkte, dit niet 
deden. Berlijn en Brussel maakten in ieder geval geen bezwaar toen het 
Duitse biotech-bedrijf BioNTech, dat werkte aan een veelbelovende 
vaccinkandidaat, later werd gekoppeld aan het Amerikaanse 
farmaciebedrijf Pfizer. Duitsland verbond later in het jaar ook geen 
voorwaarden aan een cheque van 375 miljoen euro voor BioNTech, om het 
vaccinonderzoek te steunen.

Dat was anders in Londen. Al in januari 2020, voordat het coronavirus op 
de Britse eilanden was opgedoken, bood de Britse regering Oxford 
University aan om onderzoek naar een vaccin te financieren. Wel op 
voorwaarde dat het Verenigd Koninkrijk primaat op dat vaccin kreeg. Net 
als BioNTech werd Oxford gekoppeld aan een Amerikaanse farmaceut, Merck. 
Maar in tegenstelling tot de Duitse regering ging de Britse hier niet 
mee akkoord. Zij verplichtte Oxford om in zee te gaan met het in Londen 
gevestigde AstraZeneca. Het primaat voor Britse burgers ging mee.

Dit voortraject ligt nu onder de loep. Want vier maanden nadat de 
Britten en Amerikanen met vaccineren begonnen, liggen de Europese landen 
hopeloos op hen achter. Het is een paradox: de Europese Unie is een van 
de rijkste delen van de wereld. De infrastructuur en gezondheidszorg 
zijn er goed, overheden worden gezien als de beste ter wereld. Er is een 
grote medische industrie, een goed opgeleide bevolking. Toch gaat het 
vaccineren er veel trager dan in vergelijkbare landen en is de 
vaccinatiegraad tegen Covid-19 'onacceptabel laag', volgens de 
Wereldgezondheidsorganisatie. Uber-Europeaan Guy Verhofstadt noemde de 
Europese vaccinstrategie onomwonden 'een fiasco'. Hoe kan dat?

Een deel van de verklaring ligt in de aanname dat die vergelijkbare 
landen, net als de EU, tijdens de coronapandemie toegewijd zouden 
blijven aan de vrije markt en internationale samenwerking. Dat bleek 
onterecht. Afgelopen december tekende president Trump een decreet 
waarmee hij de export van in de VS gemaakte Covid-19-vaccins verbood 
voordat de behoefte eraan in de VS was gestild. Voor het Verenigd 
Koninkrijk was dat niet erg: het gaf een noodtoestemming aan het 
Oxford/AstraZeneca-vaccin en begon in hoog tempo zijn bevolking te 
vaccineren.

Voor de Europese Unie begonnen juist maanden van vaccintekort. Althans, 
een tekort aan vaccins voor Europeanen. Want Europa blijft exporteren: 
naar schatting de helft van alle in de EU geproduceerde vaccins is naar 
33 landen buiten de Unie gegaan. Zelfs Canada en Mexico krijgen hun in 
Mainz ontwikkelde Pfizer-vaccin uit een fabriek in het Belgische Puurs, 
terwijl er een Pfizer-fabriek staat in Michigan, op twee uur rijden van 
de Canadese grens. De EU exporteerde zelfs naar de VS: het in Nederland 
gemaakte, maar hier nog niet gebruikte vaccin van Janssen.

Hoe tegen dit alles aan te kijken? Het staat vast dat de toewijding van 
de EU aan internationale verspreiding van Covid-19-vaccins en de 
verdediging van vrije levering tijdens een pandemie in ethisch opzicht 
lovenswaardig is. Maar het is ook een situatie waarin aan idealen kosten 
verbonden zijn - kosten die anderen hebben ontdoken.

'De EU, wellicht naief, nam vaccinbeslissingen op basis van de aanname 
van een vrije markt en goed vertrouwen in haar internationale partners. 
De VS en het VK manoeuvreerden om zichzelf te beschermen', schreef de 
New Statesman. Het Britse weekblad vergeleek de situatie met het 
prisoner's dilemma. Bij dat gedachte-experiment is het voor een groep 
deelnemers als geheel het beste om samen te werken, maar voor iedere 
deelnemer afzonderlijk het beste om de anderen te verraden. 'De EU bleek 
de enige gevangene die de anderen niet verraadde', meende de New 
Statesman. 'Daar betaalt de EU nu een hoge prijs voor.'

Wat heet. Eind maart, toen de Europese solidariteit in scherven viel 
tijdens ruzies over vaccins, kopte The New York Times: 'For Biden, a New 
Virus Dilemma: How to Handle a Looming Glut of Vaccine'.

Een tweede reden voor de Europese traagheid ligt in verkeerde 
prioriteiten bij de vaccinaankoop. In de lente van vorig jaar begonnen 
landen contracten te sluiten met farmaceuten. Europese landen zagen al 
snel dat zij makkelijk uit elkaar konden worden gespeeld. Duitsland en 
Frankrijk besloten in april om samen te werken bij de aankoop van 
vaccins. In mei vroegen zij Italie en Nederland erbij; zij noemden zich 
de 'Inclusieve Vaccin Alliantie' en sloten in juni een contract met 
AstraZeneca voor drie- tot vierhonderd miljoen vaccindoses.

Maar andere landen protesteerden; een Belgische minister noemde het een 
'onredelijke' stap, die 'iedereen zou verzwakken'. De Europese Commissie 
kwam snel in het geweer, en kwam een paar dagen later met een vaccinplan 
en een oorlogskas van ruim twee miljard. De vaccin-vier gaven toe en 
gingen onder Europese vlag verder. Ursula von der Leyen, zo werd later 
duidelijk, was een drijvende kracht: zij zag de coronacrisis als een 
kans om de voordelen van Europese samenwerking te etaleren en zo het 
draagvlak voor verdere integratie te verhogen. Ze begon te spreken over 
'Team Europa' en een 'Europees succesverhaal', en positioneerde dat 
tegenover het benepen Amerikaanse vaccinnationalisme.

De EU kwam inderdaad met een formidabele onderhandelingspositie bij de 
farmaceuten aan tafel. Maar het directoraat dat met vaccinaankoop belast 
was, gaf vanaf het begin prioriteit aan drie zaken: aan diversiteit van 
vaccinaanbod, juridische aansprakelijkheid voor bijwerkingen, en prijs. 
Dat leverde de Europese Commissie over een tijdspanne van maanden een 
contractenpakket op met fantastische voorwaarden. In tegenstelling tot 
de VS bleven vaccinmakers in Europa aansprakelijk voor hun product. En 
de prijzen die de EU bedong, waren veel lager dan waar anderen hun 
handtekening onder zetten - de VS betalen AstraZeneca bijvoorbeeld 
dubbel zoveel per prik.

Maar sommige farmaceuten, zoals Moderna, waarschuwden toen al dat dit 
Europa vertraging bij vaccinleveringen zou opleveren. In Brussel werd 
juist geschamperd over de contracten die Londen had gesloten. Maar dit 
bleek een geval van penny wise, pound foolish. De bodemcontracten hebben 
farmaceuten niet aangezet om hun uiterste best te doen om de productie 
voor de EU zo hoog mogelijk te krijgen, stelde Guntram Wolff, directeur 
van denktank Bruegel, in Politico Europe. In sommige gevallen kwam 
Europa duidelijk achter in de rij, zoals bij AstraZeneca. En dat is 
werkelijk een verbijsterende misrekening: de kosten van lockdowns en 
verlengde recessie zijn astronomisch hoger dan de besparing op de 
prikprijs.

De afgelopen maanden werd deze fout duidelijk: vaccintekort is al sinds 
december de grote begrenzende factor voor het Europese vaccinatietempo. 
Maar het is niet de enige. Toen de vaccins kwamen, bleken veel Europese 
landen te worstelen om zelfs die magere stroom efficient in bovenarmen 
te krijgen. 'Typische Franse bureaucratie', mopperde de Parijse 
epidemioloog Catherine Hill in Euronews over het gehannes met 
verschillende systemen, kwalificaties en doelgroepen. Maar ze noteerde 
ook dat Frankrijk 'niet zo abnormaal was' vergeleken met andere 
EU-landen. En terecht: Nederland, met zijn idiote 
leeftijdscohortensysteem, hield in de EU aanvankelijk alleen Bulgarije 
achter zich.

Nog een probleem: een juridische mindset. Die wreekte zich al tijdens de 
vaccin-contractonderhandelingen, waardoor de EU soms maanden na andere 
landen haar contracten sloot, zonder zich te realiseren dat dit 
vertraging zou betekenen. Het wreekte zich bij vaccinautorisatie, en 
wreekt zich nu ook bij de Europese prikcampagnes: terwijl de VS, het VK 
en sommige andere landen vol inzetten op snelheid, bewogen Europese zich 
telkens behoedzaam. 'Je kunt over voors en tegens debatteren, maar 
risico-aversie is een feit in tal van Europese landen', schreef Guntram 
Wolff in de Suddeutsche Zeitung. Dit werd vooral duidelijk rond het 
AstraZeneca (AZ)-vaccin, dat in zeldzame gevallen gevaarlijke 
bijwerkingen heeft. In Nederland en tal van landen leidde 
voorzichtigheid tot grote vertragingen. Duitsland gaf AZ eerst alleen 
aan 65-minners, toen aan iedereen, en sinds twee weken alleen aan 
zestigplussers. Iedereen die een prik AZ kreeg moet opnieuw in de rij 
voor een ander vaccin, voor een risico dat (volgens een 
bierviltjes-berekening van een arts) voor een doorsnee Europeaan even 
groot is als een week gemiddeld autogebruik. De Nederlandse 
Gezondheidsraad zit op hetzelfde spoor.

Dit geschipper over het AZ-vaccin werkt een laatste probleem in de hand: 
vaccinatieweerstand. Al voor de coronapandemie was Europa ''s werelds 
epicentrum van vaccinscepticisme', volgens Politico Europe. Terwijl door 
het vaccinatiesucces van de VS de vaccinatiebereidheid van Amerikanen 
maand op maand stijgt, daalt die in Europa. En die was al laag. Volgens 
een peiling in Nature wil 89 procent van de Chinezen zich wel laten 
inenten en driekwart van de Amerikanen, maar schommelt dat in Europese 
landen tussen de 44 en 66 procent. In een recente peiling zei maar 
liefst twee derde van de Franse respondenten dat zij geen vaccinatie 
wilden of nog twijfelden. Ook Nederlandse artsen melden stijgende 
twijfel en meer wegblijvers.

Dit alles telt op tot een rampzalig plaatje, stelt Wolfgang Munchau, 
oud-adjunct-hoofdredacteur van de Financial Times en directeur van 
analysebureau EuroIntelligence. 'De ernst hiervan gaat in de richting 
van het ergste beleidsfalen van de EU tijdens mijn leven, het 
austerity-beleid', zegt hij in een telefonisch gesprek.

'In theorie is EU-coordinatie een goed idee', aldus Munchau. 'Maar de EU 
heeft zoiets nooit gedaan, ze is niet op snelheid van handelen en 
beschermen van aanlevering ingericht. De EU is heel goed in 
handelskwesties en bij politieke problemen, maar had dit nooit moeten 
doen. Zij heeft iets vreselijks gedaan: ze heeft Europeanen een 
rationele, niet-ideologische reden gegeven om te twijfelen aan de 
wijsheid van Europese samenwerking.' Europese landen zijn hier 
verantwoordelijk voor, meent Munchau: zij hadden het niet aan de EU 
moeten overlaten.

En ze maken zelf fouten. 'Alle Europese regeringen die ik volg zijn 
inconsistent in hun beleid', zegt hij. 'Lastminutebeslissingen, 
onduidelijke maatstaven, politici die weinig of schipperend leiding 
geven. Mensen doorzien dit, ze herkennen een overheid die niet de 
kwaliteit van bestuur levert die ze belooft.'

Munchau hekelt ook de legalistische, risicomijdende houding van Europese 
overheden. 'In landen als Duitsland en Nederland worden vaccins 
beschouwd als een contract tussen de staat en het individu. In het 
Verenigd Koninkrijk, waar ik woon, en in de VS, wordt vaccinatie 
beschouwd als een publieke zaak, iets wat je doet voor de gemeenschap.'

Wel ziet Munchau positieve tekenen. 'In Frankrijk lijkt echt het besef 
ingedaald dat het roer om moet. Duitsland gaat nu ook sneller prikken, 
hoewel volgens mij te laat voor de zomervakantie. De tekorten zullen in 
ieder geval binnenkort verleden tijd zijn. Maar de schade aan de 
Europese samenlevingen en de EU zal blijven. En veel daarvan heeft 
Europa zichzelf berokkend.'

Terwijl het vaccineren in Europa hapert, maken de Verenigde Staten rap 
tempo. Begin maart zette Amerika twee miljoen prikken per dag, inmiddels 
ligt het dagrecord boven de vier miljoen. Het aantal Amerikanen dat een 
eerste prik heeft gehad is 36 procent, het aantal dat volledig 
gevaccineerd is 22 procent; in de EU liggen die percentages op 
respectievelijk zestien en zeven.

Covid sloeg enorm toe in de VS. Een jaar geleden beweerde voormalig 
president Trump dat Amerika slechts enkele tientallen besmettingen zou 
zien. In plaats daarvan incasseerden de VS (waar vier procent van de 
wereldbevolking woont) een kwart van alle besmettingen ter wereld en een 
vijfde van alle covid-doden. Maar zo hard als Amerika werd geraakt, zo 
driftig wordt er onder Bidens presidentschap gevaccineerd: het heeft ook 
dertig procent van alle prikken gezet. Het ziet ernaar uit dat Biden een 
belofte uit zijn eerste landelijke televisietoespraak gaat waarmaken: 
eind mei heeft iedere volwassen inwoner van de VS die dat wil een prik 
gekregen.

De organisatie Centers for Disease Control and Prevention heeft 
inmiddels geadviseerd dat gevaccineerde mensen elkaar binnenshuis veilig 
kunnen ontmoeten en ze raden aan om gevaccineerde (groot)ouders vooral 
een bezoek te gaan brengen. 'In heel veel opzichten was de Amerikaanse 
reactie op de pandemie verkeerd, verwarrend en dodelijk', concludeerde 
wetenschapsjournalist Olga Khazan in The Atlantic. 'Vaccinaties zijn de 
uitzondering.'

De vergelijking met de VS is behulpzaam omdat het blootlegt welke steken 
de EU liet vallen. Kort samengevat staan knijperigheid tegenover de 
bereidheid om in de beurs te blazen, versnippering tegenover centrale 
regie door de overheid en risicomijding tegenover het besluit om prikken 
tot hoogste prioriteit te verheffen. Vaccinnationalisme hoorde daarbij.

Het wapperen met geld begon onder Trump. Zijn Operation Warp Speed, om 
razendsnel vaccins te ontwikkelen, was voor een belangrijk deel 
politieke pr, maar bevatte ook een cruciale investering van veertien 
miljard dollar in de ontwikkeling van vaccins door zes verschillende 
farmaceuten. Washington betaalde voor productie van vaccins waarvan het 
nog onduidelijk was of ze zouden werken. De tegenprestatie waren 
exclusieve leveringsafspraken voor Amerika. Het Witte Huis gaf bovendien 
aan bereid te zijn elke prijs te betalen.

De Amerikaanse regering durfde ook risico's te nemen. Pfizer en Moderna, 
de meest gebruikte vaccins in de VS, werden ruimschoots ingekocht nog 
voordat de effectiviteit bekend was en zonder uitgebreid onderzoek naar 
de risico's. Die gok betaalde zich uit. Terwijl Europa zwaar inzette op 
het AstraZeneca-vaccin, en dat de afgelopen maanden constant stilzette 
en weer herstartte, hebben de VS nog geen goedkeuring aan AstraZeneca 
gegeven - vooral omdat het niet nodig is. Andere vaccins - waaronder dat 
van Janssen, dat in Leiden werd ontwikkeld maar eerder in Amerikaanse 
bovenarmen verdween dan in Europese - bieden meer dan genoeg voorraad.

Opvallend genoeg sloegen in de VS publiek en privaat de handen ineen, 
terwijl Europa de scheiding tussen markt en overheid overeind hield. 
Daardoor wierp de Europese Commissie zich op als hoofdinkoper op een 
markt waarop zowel de VS als het VK hun leveringen al hadden verzekerd. 
De VS sloten hun contracten in de weken waarin de Europese Commissie de 
prijs per dosis omlaag onderhandelde.

De angst voor aansprakelijkheid bleek in 'rechtszaakland' VS veel 
kleiner dan in Europa. Washington was bereid farmaceuten te vrijwaren 
voor aansprakelijkheid voor vaccinrisico's en verkortte daarmee hun 
ingebruikneming aanzienlijk. Drie weken bijvoorbeeld, voor het deels in 
Duitsland ontwikkelde Pfizer-vaccin: een cruciale periode, vroeg in de 
pandemie, waarin de VS al bestellingen plaatste.

Hier tekent zich ook een mentaliteitsverschil af tussen de twee 
machtsblokken. Zowel de regering-Trump als de regering-Biden zag de 
covid-uitbraak als een dreiging vergelijkbaar met een oorlog. Het duurde 
lang voordat Trump de ernst van de pandemie onderkende, met dodelijke 
gevolgen, maar uiteindelijk wendde hij de Defense Production Act aan. 
Met die wet, waarmee in de Tweede Wereldoorlog wapentuig werd 
geproduceerd, joeg het Witte Huis de productie van medische hulpmiddelen 
en vaccins aan. Ook Biden maakte gebruik van deze bevoegdheid en zette 
het leger in om prikken te zetten.

De langetermijngevolgen van de wijze waarop de Amerikaanse 
vaccinatiecampagne is vormgegeven zijn nog onduidelijk. Er is geen 
centraal register dat bijhoudt wie welke prik heeft gehad. Iedereen 
krijgt een papieren bewijs van inenting mee en is zelf verantwoordelijk 
voor het opdagen voor een tweede prik. Het inplannen daarvan gaat op de 
simpelste manier denkbaar: 28 dagen na het eerste shot moet iemand op 
precies dezelfde tijd op precies dezelfde locatie zijn. Ondertussen 
schuiven de deadlines naar voren in plaats van naar achteren. Vanaf 
volgende week kan iedere volwassene in de VS een afspraak maken om 
ingeent te worden.

Uiteraard laat Biden zich dit succes in zijn eerste honderd dagen flink 
aanleunen. Voor Europa, dat de reputatie heeft zo goed voor zijn burgers 
te zorgen, is de reputatieschade groot. De interne scheuren daarover 
komen scherp aan het licht. In Brussel kreeg de wild om zich heen 
slaande Von der Leyen een ongekende uitbrander van haar voorganger 
Jean-Claude Juncker. In Europa maken landen ruzie: zo viel de 
Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz, tot woede van Duitsland, het 
Europese plan af dat juist de kleintjes hielp ten koste van de groten.

Misschien pakt de toekomst goed voor Europa uit, als het continent zich 
herpakt, als de verantwoordelijkheidsclausules een zegen blijken te 
zijn, als het opeens de supersnelheid maakt die sommige ministers 
beloven. Maar op dit moment ontwikkelt dat wat een uithangbord van 
Europese samenwerking en mondiale waarden moest zijn, zich tot het 
tegendeel: een brevet van onvermogen.

--------
(c) 2021 De Groene Amsterdammer