[D66] Over politici, media en de vrije burger

[R.O.]

trouw.nl:
9/11

Over politici, media en de vrije burger

Corona interview

Het publieke debat over corona laait telkens op. Maar hoe voer je dat 
debat goed? In het denken van de Duitse filosoof Jürgen Habermas zoeken 
Govert Buijs en Henk de Roest een antwoord.

De Messi van de Duitse filosofie. Zo karakteriseerde De Groene 
Amsterdammer in 2014 Jürgen Habermas. Hij was met zijn 'Strukturwandel 
der Öffentlichkeit' in 1962 de spelbepaler, die de norm voor een goed 
Diskurs opstelde: bespreek vrijuit voorstellen, ideeën en argumenten. 
Die regels gelden nog steeds. En Messi Habermas speelt, 91 jaar oud 
inmiddels, nog altijd een flink partijtje mee.

Henk de Roest, hoogleraar praktische theologie in Groningen en 
gespecialiseerd in Habermas' werk, en de Amsterdamse hoogleraar 
politieke filosofie Govert Buijs gaan in gesprek over hoe het er in een 
publiek debat tijdens een pandemie aan hoort toe te gaan.

Is het wel een goed idee, debatteren over tegengestelde opvattingen over 
de aanpak van de viruscrisis, terwijl eenheid geboden is?

Ja, reageert De Roest, "want zo gaan we van consensus naar consensus, 
zou Habermas zeggen." De Roest wijst eerst op de rol die 'debat' daarin 
heeft. "Het kabinet wisselt langdurig argumenten uit en neemt dan een 
besluit. Die consensus kan weer aangepast worden door nieuwe cijfers of 
doordat wetenschappers tot andere inzichten komen over wat het virus is 
of doet. En vergeet niet dat ook burgers opvattingen hebben. Onder die 
druk gingen in de eerste lockdown scholen dicht en dragen we in de 
tweede mondkapjes, hoewel de epidemiologen dat eigenlijk niet nodig vonden."

Dat bevordert de duidelijkheid niet, vindt ook Buijs. Toch moet je er 
'zo min mogelijk restricties aan verbinden'. Behalve dan, dat je je aan 
de democratisch afgesproken regels hebt te houden. "Maar dat is niet 
'einde discussie'. Je mag het hebben over zin en onzin van regels, en 
over of corona een gewone griep is. Ik zie wel dat deskundigen het 
beleid hebben overgenomen van de burgers. Daar ben ik blij mee, ik zeg 
het Habermas na: dat is werkelijke, betrouwbare kennis die het publieke 
debat vooruit helpt. Maar dat je als expert automatisch je beleidsmatige 
zin krijgt, dat kan niet, dan leg je het debat stil." De Roest: "Goed 
dus dat de virologen de leiding weer hebben teruggeschoven naar de 
politiek, die je ter verantwoording kunt roepen."

Habermas ziet een belangrijke rol weggelegd voor de media, als 
verslaggevers van het maatschappelijk debat. Maar al in 1962 maakte hij 
zich zorgen over de massamedia. Die brengen niet meer de argumenten, 
maar scheppen zelf het debat, gestuurd door kijkcijfers, oplages en 
advertentie-inkomsten.

Dan kies je aan de talkshowtafel voor de onenigheid in het Outbreak 
Management Team over sluiting van de horeca en nodig je een gedupeerde 
cafébaas uit. Conflict plus emotie is kassa.

Buijs: "Het debat raakt zo inderdaad zijn eigen karakter kwijt. Habermas 
vreesde al voor de 'kolonisering' van het vrije debat door 
marktbelangen. Habermas zegt het niet zo, maar je kunt het 
spektakeldemocratie noemen. Dat is een groot risico. Kijk naar het 
klimaatdebat: 97 procent van de wetenschappers houdt de mens 
verantwoordelijk voor klimaatverandering, 3 procent denkt er anders 
over. Vervolgens zet je vertegenwoordigers van beide opvattingen voor de 
camera. Dan is de verhouding plotseling fiftyfifty. Dat zie je nu ook: 
de klimaatontkenner van toen is de complotdenker van nu. Het is de 
emancipatie van de marginale minderheid. Laten journalisten en 
presentatoren daar eens op wijzen: u ziet zo dadelijk iets marginaals."

Voor het weghouden van die margespelers zijn De Roest en Buijs niet in, 
al is het maar omdat ook een eenling gelijk kan hebben.

Zoals Maurice de Hond: eerst uitgespuwd, nu omarmd.

Buijs: "Ja, maar hij is een legitieme stem, van meet af aan rationeel. 
De Hond baseert zich op openbare feiten. Dat is wel wat anders dan de 
complottheoretici. Die kun je niet als gelijkwaardige gesprekspartij 
opvoeren."

Volgens De Roest is de mediataak te schiften, "niet censureren, maar een 
kwaliteitstoets uitvoeren. Daar heb je kranten voor. Trage 
journalistiek, die de feiten checkt."

Dat is het ideaal, aldus Buijs, "maar Rutte heeft gelijk: je moet 100 
procent beslissingen nemen, met 50 procent van de feiten. Je kunt dus 
niet alles checken. Over die onzekerheid dienen politici open te zijn. 
Dat is deel van wat Habermas 'waarachtigheid' noemt."

Het probleem van politici is, zegt De Roest, "dat ze moeilijk waarachtig 
kunnen zijn, hun gedrag correspondeert dan niet met wie ze zijn, met hun 
idealen. Ze doen beloften in het licht van samenwerking met andere 
partijen, sluiten compromissen. Die ongeloofwaardigheid dragen ze met 
zich mee."

Dat is een fnuikende vaststelling in tijden van crisis.

Buijs: "Dat hoeft niet. Want soms voel je dat iemand wél waarachtig is. 
Zo bezocht Rutte zijn stervende moeder niet in het verpleeghuis, want 
hij mocht er net als iedereen niet heen. Dat droeg bij aan zijn 
waarachtigheid." Omgekeerd: de trouwende minister Grapperhaus negeerde 
de anderhalvemeterregels. "Hij raakte daar iets kwijt wat hij niet meer 
op kan bouwen. Excuses of niet. En neem de koning die naar Griekenland 
op vakantie ging - als je iets moeilijks vraagt van je bevolking, dan 
moet je dat ook van jezelf verlangen. Doe je dat niet, dan krijgt het 
volk het gevoel dat je niet de waarheid spreekt, er zelf niet in 
gelooft. Dat maakt effectief regeren lastig."

We hebben de politici gehad en de media - maar hoe zit het met Habermas' 
pronkjuweel, de vrije burger die in een machtsvrije ruimte tot zijn of 
haar oordeel kan komen?

De Roest: "Ah, de befaamde herrschaftsfreie Kommunikation. Die is vaak 
verkeerd begrepen, voor burgers speelt macht onvermijdelijk een rol. Dat 
erkende Habermas ook. Alle communicatie is doorspekt met beïnvloeding en 
belangen."

Ach, relativeert Buijs, echt vrij ben je nooit, maar je wordt wel vrijer 
door botsende meningen in het publiek debat. "Waar ik echt bang voor 
ben, is de nieuwe verzuiling, in bubbels waarin je niet wordt 
tegengesproken. Breek die zuilen dus open, niet om je overtuiging kwijt 
te raken, maar om die confrontatie." Grijnzend: "Als ik niet word 
tegengesproken, dan ben ik, eh, best eng."

Intussen duizelt het de beide professoren, die ook krantenlezende en 
tv-kijkende burgers zijn. Buijs. "Het is wel héél veel, op al die 
kanalen die gevuld moeten worden. Zinnigs en spam door elkaar. Al vind 
ik niet dat iemand zijn mond moet houden."

"Dat ben ik met je eens", zegt De Roest. Maar hij neemt zelf af en toe 
wel een debatpauze. "Wij hebben thuis besloten 's avonds even niet meer 
naar al die praatprogramma's te kijken. Anders slapen we er niet van." 
En dan, met een knipoog naar het bijbelboek Prediker: "Er is een tijd 
voor coronadebat, en een tijd om dat niet te doen."
Jürgen Habermas (1929)

Nog altijd publiceert filosoof en socioloog Jürgen Habermas (91), en is 
hij een heldere stem in het publieke debat. Tijdens de eerste lockdown 
liet hij zich uit over de coronacrisis. Dat deed hij eerst 
vragenderwijs, in de Frankfurter Rundschau. "De economische en sociale 
gevolgen ervan zijn niet te overzien. Daar hebben we, anders dan rond 
het virus, geen experts voor. Nog nooit wisten we zoveel over ons 
niet-weten." Habermas ziet in de crisis een ethische vraag opdoemen: 
heeft het redden van een individu voorrang op een 'verrekening met de 
economische gevolgen'? "Laat de staat de epidemie voortwoeden om 
immuniteit in de bevolking te bewerkstelligen, dan neemt ze het 
vermijdbare risico dat de gezondheidszorg ineenstort, en neemt ze een 
groter aantal sterfgevallen op de koop toe."

Uitgesproken politiek geladen was Habermas' oproep die hij met anderen 
in Die Zeit en Le Monde deed: Europa had 'coronabonds' nodig, geld dat 
door alle EU-lidstaten samen op de kapitaalmarkt moest worden opgehaald 
om de toen nog meest getroffen landen in Zuid-Europa te hulp te 
schieten. Nederland was bij monde van minister Wopke Hoekstra mordicus 
tegen deze coronabonds.