[D66] Grond­leggers Europese Unie wilden op koloniaal ­avontuur

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  8 mei 2020
Auteur: Hans Wansink
URL:
https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/hoe-de-grond-leggers-van-de-europese-unie-op-koloniaal-avontuur-wilden~b00c6b79/


Hoe de grond­leggers van de Europese Unie op koloniaal ­avontuur wilden
---------------------------------------------------------------------

De Europese Unie viert zaterdag 'het feest van de vrede en de eenheid'. 
Zeventig jaar geleden werd het startsein voor de eenwording gegeven. Dat 
daarin ook een koloniaal avontuur in Afrika was voorzien, is naar de 
achtergrond verdrongen.

De blauwe vlaggen met de twaalf gouden sterren wapperen misschien niet 
bij u in de straat, maar zaterdag is het toch echt Europadag. Alle 27 
lidstaten van de Europese Unie vieren op 9 mei 'het feest van de vrede 
en de eenheid'. In de praktijk komt het neer op een vrije dag voor de 
ambtenaren van de EU, openstelling van Europese instellingen en het 
Europees Parlement voor het publiek en hier en daar een evenement. 
Daarvan kan deze keer vanwege de coronacrisis geen sprake zijn, terwijl 
het toch precies zeventig jaar geleden is dat het startsein voor de 
Europese eenwording werd gegeven.

Op 9 mei 1950 werd de pers in Parijs bijeengeroepen op het ministerie 
van Buitenlandse Zaken op de Quai d'Orsay voor 'een mededeling van het 
grootste belang'. Minister Robert Schuman legde namens de Franse 
regering een verklaring af waarin hij voorstelde de gehele Franse en 
Duitse productie van kolen en staal te plaatsen onder het gezag van een 
Hoge Autoriteit in een supranationale organisatie die ook voor andere 
Europese landen zou openstaan. Alleen op deze manier kon een derde 
wereldoorlog 'niet alleen ondenkbaar, maar ook materieel onmogelijk' 
worden gemaakt.

Schuman begon zijn legendarische Verklaring - met terugwerkende kracht 
tot geboorteakte van de Europese Unie verheven - met de woorden: 'De 
wereldvrede kan slechts worden bewaard door inspanning van alle 
positieve krachten.' Uiteindelijk ging het de Franse regering om niets 
minder dan de 'vereniging van Europa'. Maar die kon niet 'door een 
allesomvattende schepping tot stand worden gebracht: het verenigd Europa 
zal moeten worden opgebouwd door middel van concrete resultaten'. 
Allereerst was het noodzakelijk, vervolgde Schuman, 'dat de eeuwenoude 
tegenstelling tussen Frankrijk en Duitsland wordt overbrugd'.

Voor deze brugfunctie was Schuman geknipt. Zijn vader was als Fransman 
geboren in Lotharingen, dat in 1871 werd geannexeerd door Duitsland. 
Vader en zoon werden dus Duitser, zijn moeder was een Luxemburgse. Na de 
Eerste Wereldoorlog werd Lotharingen teruggegeven aan Frankrijk, zodat 
Robert Schuman tot Fransman werd genaturaliseerd. Gedurende zijn lange 
politieke carriere vertegenwoordigde Schuman het departement Moselle, 
pal aan de Frans-Duitse grens.

De Duitse bondskanselier Konrad Adenauer, zelf een echte Rijnlander en 
oud-burgemeester van Keulen, reageerde meteen positief op de 
Schumanverklaring. Ook de regeringen van Italie, Nederland, Belgie en 
Luxemburg sloten zich bij het Franse initiatief aan. Een jaar later werd 
de samenwerking beklonken in de oprichting van de Europese Gemeenschap 
van Kolen en Staal (EGKS). De samenwerking tussen de zes beviel zo goed 
dat zij weldra werd uitgebreid tot een gemeenschappelijke markt. Zo kwam 
in 1957 de Europese Economische Gemeenschap (EEG) tot stand, de 
voorganger van de Europese Unie.

Het zelfbeeld van de Europese Unie als baken van vrede in een woelige 
wereld werd in 2012 bekrachtigd met de toekenning van de Nobelprijs voor 
de Vrede. Waar Rusland, China en de Verenigde Staten kille 
machtspolitiek bedrijven, zou de EU zich door 'soft power' 
onderscheiden: geen vijanden maken, maar onderhandelen en overtuigen. 
'Als een gemeenschap van naties die oorlog heeft overwonnen en het 
totalitarisme bevocht, zullen wij altijd aan de kant staan van hen die 
streven naar vrede en menselijke waardigheid', sprak Manuel Barroso, die 
als voorzitter van de Europese Commissie de prijs in ontvangst nam.

Het leek bijna te mooi om waar te zijn - en dat was het ook. Twee 
Zweedse hoogleraren, de politicoloog Peo Hansen en de 
cultuurwetenschapper Stefan Jonsson, ontdekten dat de Schumanverklaring 
bewust was geretoucheerd om de minder verheffende doelstellingen van de 
EGKS te verdonkeremanen. 'De woorden van Barroso wijzen niet zozeer op 
het vermogen van de EU om te leren van historische ervaringen als wel op 
het vermogen om de geschiedschrijving aan de eigen doelstellingen aan te 
passen', schrijven Hansen en Jonsson in hun baanbrekende boek Eurafrica: 
The Untold History of European Integration and Colonialism.


Brutaalweg geschrapt

De hoogleraren aan de universiteit van Linkoping wijzen erop dat we 
gemakshalve vergeten dat, precies op het moment dat Schuman in zijn 
verklaring de lans brak voor vrede en verzoening, Frankrijk een bloedige 
koloniale oorlog uitvocht in Vietnam. Eveneens vergeten is dat Frankrijk 
in de Schumanverklaring zijn Europese partners uitnodigde tot deelname 
aan een nieuw koloniaal avontuur in Afrika. De passage die daarop wijst, 
werd brutaalweg geschrapt in latere versies van de Schumanverklaring, 
ontdekten Hansen en Jonsson. Zij luidt: 'Met extra middelen zal Europa 
in staat zijn een van haar meest essentiele taken te vervullen, namelijk 
de ontwikkeling van het Afrikaanse continent.' Na publicatie van de 
Zweedse onthulling in 2014 is deze passage opnieuw aan het document 
toegevoegd.

Frankrijk nam de verwijzing naar Afrika op in de veronderstelling dat 
die onweerstaanbaar zou zijn voor Duitsland. Dat had immers sinds 1918 
geen toegang meer gehad tot grondstoffen, goedkope landbouwproducten en 
afzetmarkten in Afrika. Met West-Duitsland, Italie en de Benelux aan 
boord kreeg Frankrijk kapitaal om in zijn Afrikaanse kolonien te 
investeren. Bij wijze van 'bruidsschat aan Europa' zou de exploitatie 
van de kolonien voortaan door de EGKS plaatsvinden.

In Europa leefde al langer de gedachte dat het Afrika nog meer nodig had 
dan Afrika Europa. Onder de noemer 'Eurafrika' was na de Eerste 
Wereldoorlog een internationale beweging opgekomen die met vereende 
Europese krachten Afrika tot economische bloei wilde brengen om daar 
zelf de vruchten van te plukken. Na de Tweede Wereldoorlog zou het 
berooide Europa de opbrengsten uit Afrika bovendien kunnen gebruiken om 
- door export naar de VS - aan de broodnodige dollars te komen. Ten 
slotte zou Afrika het Europese bevolkingsoverschot kunnen verlichten; 
migratie van Afrikanen naar Europa was daarentegen juist niet de 
bedoeling.


Onafhankelijkheidsbewegingen

Het project Eurafrika werd in de jaren vijftig ook om geopolitieke 
redenen noodzakelijk geacht. Als koloniale mogendheden die in Azie 
steeds meer terrein verloren, moesten de EEG-landen zich teweerstellen 
tegen Afrikaanse onafhankelijkheidsbewegingen en tegen nieuwe spelers op 
het wereldtoneel als Nasser in Egypte, Ben Bella in Algerije, Nkrumah in 
Ghana, Ho Chi Minh in Vietnam, Soekarno in Indonesie en Lumumba in 
Congo. Spelers die bovendien onder de invloed van Moskou dreigden te 
komen.

En zo kon het gebeuren dat in het voorjaar van 1957 het Verdrag van Rome 
werd gesloten met handelsovereenkomsten en investeringen die ongeveer de 
helft van Afrika, plus kolonien in de Cariben en Oceanie, vastklonken 
aan de EEG. Le Monde kopte op 21 februari 1957: 'Eerste stap op weg naar 
Eurafrika: Akkoord van de Zes over de aansluiting van de overzeese 
gebiedsdelen bij de gemeenschappelijke markt'. Zo was Algerije tot zijn 
onafhankelijkheid in 1962 een integraal deel van de EEG.

Het project Eurafrika werd door Europese leiders verkocht als 
'beschavingsmissie' en 'ontwikkelingssamenwerking'. Afrikaanse leiders 
als Nkrumah en Sekou Toure, de eerste presidenten van onafhankelijk 
Ghana en Guinee, trapten daar niet in. Zij bekritiseerden Eurafrika als 
'een systeem van collectief kolonialisme dat nog gevaarlijker is dan het 
oude'. Zij zagen het als een poging om samenwerking van onafhankelijke 
Afrikaanse staten te verijdelen. Zij stonden niet alleen. Tekenend voor 
de snel wijzigende krachtsverhoudingen tussen Europa en Afrika was de 
handelsovereenkomst van Yaounde, gesloten tussen de EEG en achttien 
onafhankelijk geworden Afrikaanse ex-kolonien in 1963 in de hoofdstad 
van Kameroen.


Sarkozy

Het hele idee van Eurafrika leek door de dekolonisatie van Afrika 
voorgoed achterhaald, maar zo nu en dan dook het toch weer op. Zo 
pleitte de Franse president Sarkozy in 2007 in de Senegalese hoofdstad 
Dakar voor 'Eurafrique' als een bondgenootschap 'tegen de krachten van 
de globalisering'. Hij doelde op de toenemende invloed van China en 
India, die een belemmering zouden vormen voor de democratische 
ontwikkeling van Afrika - en voor de Franse toegang tot Afrikaanse 
grondstoffen en afzetmarkten.

'Europa en Afrika hebben een grootse gemeenschappelijke bestemming', 
stelde Sarkozy in navolging van Robert Schuman. The Economist gaf daar 
op 20 september 2018 een eigentijdse draai aan. Onder de kop 'De 
wedergeboorte van Eurafrika' pleitte het Britse weekblad voor 
verregaande toenadering tussen de twee continenten. De migratie tussen 
het vergrijzende, stagnerende Europa en het jonge, dynamische Afrika zal 
de komende decennia alleen maar toenemen, voorspelde het weekblad. 
Aangezien beide partijen daarvan zouden profiteren, kon dat maar beter 
onbekrompen geregeld worden.

'Eurafrika' is al zichtbaar in Barcelona, Marseille, Londen en Brussel, 
waar de Afrikaanse cultuur en keuken niet meer zijn weg te denken, 
vervolgde The Economist. Lagos, Casablanca, Nairobi en Kinshasa zullen 
op hun beurt Europese investeerders, zakenlui en gelukzoekers 
verwelkomen. Milieuactivisten dromen van gigantische installaties in de 
Sahara die Europa van zonne-energie kunnen voorzien. 'Of u het leuk 
vindt of niet', concludeerde The Economist, 'Eurafrika maakt deel uit 
van de demografische en culturele lotsbestemming van Europa'.

Die stelling lijkt een mooi thema voor de viering van Europadag 2021.

--------
(c) 2020 DPG Media B.V.