[D66] Hoe Nederland faalde in de jacht naar mondkapjes (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #164)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  2 mei 2020
Auteur: Frank Hendrickx
URL:    
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hoog-spel-in-een-louche-wereld-hoe-nederland-faalde-in-de-jacht-naar-mondkapjes~b3c35680/


Hoog spel in een louche wereld: hoe Nederland faalde in de jacht
naar mondkapjes
----------------------------------------------------------------

Nederland begeeft zich in maart in de mondiale strijd om mondkapjes. Een 
reconstructie met in de hoofdrollen een Koreaanse agent, nerveuze 
ziekenhuisbestuurders, twijfelende topambtenaren, een mysterieuze 
Mexicaan en cheques ter waarde van 32,5 miljoen dollar.

De parkeerplaats vlak bij de jeugdgevangenis in Lelystad biedt weinig 
beschutting tegen de wind en de verrassend lage temperatuur. Aan de ene 
kant strekken kale akkers zich uit over het polderlandschap, aan de 
andere kant liggen de karakterloze winkelpanden van Gamma, Kwantum en 
Praxis.

Dit is de verzamelplek voor een van de meest gewaagde operaties in de 
coronacrisis. Niet voor niets is de Dienst Speciale Interventies (DSI) 
ingeschakeld, een elite-eenheid van de politie. Vijf motoragenten staan 
eveneens paraat als bescherming tegen eventuele overvallen door 
criminelen. Vier lege vrachtwagens parkeren in de buurt van de Kwantum 
en wachten op een seintje om volgeladen te worden. Een toxicoloog zal 
meegaan om testen uit voeren.


Seintje

Het is donderdag 19 maart rond 13.00 uur. Over een paar uur zal minister 
Bruno Bruins voor Medische Zorg en Sport zijn aftreden bekendmaken. In 
zijn laatste debat een dag eerder kreeg hij keer op keer de vraag waarom 
er midden in de coronacrisis een tekort is aan beschermingsmiddelen en 
bovenal mondkapjes. 'Een schande', bulderde Geert Wilders, voordat 
Bruins bezweek achter het spreekgestoelte.

Nu is er hoop op succes. Als alles goed gaat, worden binnen afzienbare 
tijd vijf miljoen 3M-mondkapjes van de hoogste kwaliteit in de 
vrachtwagens geladen. De schoonheid van deze operatie: dit keer hoeven 
de mondkapjes niet helemaal uit China te komen. Ze liggen gewoon een 
paar kilometer verderop in Lelystad. Dat is tenminste wat de Turkse 
verkopers hebben gemeld.

Het wachten is op een seintje uit Amsterdam waar de financiele 
afhandeling van de transactie plaatsvindt. Alles gebeurt onder 
tijdsdruk. Het Rotterdamse ziekenhuis Erasmus MC heeft een dag eerder 
pas om 21.48 uur per e-mail akkoord gegeven voor de aankoop van de vijf 
miljoen maskers. Prijs: 32,5 miljoen dollar, 6,50 dollar per stuk. Het 
ministerie van Volksgezondheid (VWS) staat garant.

Sleutelpersonen van een aantal Nederlandse ziekenhuizen en twee 
topambtenaren van VWS krijgen de mail met het akkoord in hun inbox. 'Dit 
zou een fantastisch resultaat zijn', antwoordt Willy Spaan, 
bestuursvoorzitter van het Leidse ziekenhuis LUMC, rond middernacht.


Labyrint

De ziekenhuizen smachten naar goede mondkapjes. Oude aankoopkanalen zijn 
ingestort en talloze onduidelijke figuren hebben zich op de markt 
gestort. De luxe om alleen met gerenommeerde partijen zaken te doen, is 
verdwenen. Het ministerie van VWS moet organisatorische en financiele 
bijstand verlenen op een vechtmarkt waar sommige landen volgens enkele 
mediaberichten zelfs hun inlichtingendiensten inzetten om aan voldoende 
spullen te komen.

De spectaculaire deal op 19 maart is in gang gezet door Ilja Bonsen, een 
consultant die met zijn bedrijf IB Consultancy wereldwijd adviseert over 
veiligheidsbeleid bij zaken als chemische en biologische aanvallen. De 
ex-TNO-medewerker is nooit een handelaar geweest in mondkapjes, maar 
heeft wel affiniteit met beschermingsmiddelen, een internationaal 
netwerk en ondernemerszin. Via contacten in de ziekenhuiswereld is hij 
gaan samenwerken met inkopers van het Erasmus MC.

Dit is geen tijd voor 'kommaneukers', luidt het motto van Bonsen, dit is 
oorlog. 'Als je troepen in een oorlog moet bevoorraden, ga je er ook van 
uit dat sommige konvooien niet aankomen. Dan zorg je dus voor extra 
konvooien zodat er altijd meer dan genoeg is.' Zijn 'portfolioaanpak': 
zoveel mogelijk kanalen aanboren en dan maar accepteren dat er ook deals 
fout gaan.

Er zijn meer mensen die er zo over denken. 'Je moet er in de huidige 
markt van uitgaan dat twee van de tien deals misgaan', zegt een bron die 
betrokken is bij de inkoop van mondkapjes voor zorginstellingen. Ook hij 
vindt dat het ministerie te veel alternatieve partijen buiten de deur 
houdt, waardoor er zeker buiten de zorg schaarste blijft.

De geplande operatie in Lelystad is wel een waagstuk. Achter de vijf 
miljoen mondkapjes die daar lonken, gaat een labyrint van tussenpersonen 
schuil dat pas op de dag van de transactie zichtbaar wordt, en dan nog 
niet eens volledig.


Wildwest

De deal is aangebracht door de Beville Group, een Amerikaans bedrijfje 
uit Bonsens netwerk. De eigenaar, Jon Beville, verdient geld met het 
inspreken van commercials, maar helpt naar eigen zeggen ook 'kleine en 
middelgrote bedrijven om zich internationaal te ontwikkelen', onder 
andere in Turkije.

Beville doet na het uitbreken van de coronacrisis onderzoek naar de 
mondkapjesproductie in Turkije en komt via omwegen in aanraking met 
Sinan Kalpakcioglu, een ex-bestuurder van de Turkse voetbalclub 
Galatasaray. Die bemiddelt samen met een voetbalmakelaar weer voor een 
Turks bedrijfje, PSL Vale uit Istanbul, dat vijf miljoen mondkapjes zegt 
te kunnen leveren die al in Nederland zijn.

Als Nederland eenmaal interesse toont, bedingt Beville voor zijn 
bemiddeling een commissie van 10 procent van de verkoopprijs: 3,25 
miljoen dollar. Erasmus MC gaat akkoord. In een reactie laat het 
ziekenhuis weten: 'Gezien de hoge nood (beschermingsmaskers in Nederland 
waren bijna op) en het feit dat de maskers direct opgehaald zouden 
kunnen worden, is door de afdeling Inkoop akkoord gegeven op de 
commissie voor Beville. Dit is niet gebruikelijk.'

Een bron op VWS spreekt van 'het hoogtepunt van de wildwestpraktijken'. 
'Iedereen zat me de handen in het haar.'


Cheques

Op de dag van de transactie komt er meteen een kink in de kabel. De 
Turken waar Beville mee heeft gesproken, kunnen door de vliegrestricties 
niet naar Nederland komen. Opeens wordt een jong koppel uit Dordrecht 
naar voren geschoven als vertegenwoordiger van het Turkse bedrijf PSL 
Vale. Het bloednerveuze koppel wordt 's middags in een vergaderzaal van 
het AMC ziekenhuis in Amsterdam ondergebracht. Een team van de DSI houdt 
ze daar uit veiligheidsoverwegingen in de gaten.

Ondertussen moet drie kilometer verderop bij de Deutsche Bank in 
Amsterdam de financiering rondkomen. De Turkse verkopers willen in 
cheques worden uitbetaald. Het Leidse ziekenhuis LUMC is bereid om dat 
via huisbankier Deutsche Bank te regelen, omdat dat 'het snelst' gaat.

Alleen blijkt de deal dan nog ondoorgrondelijker dan gedacht. Het Turkse 
bedrijfje PSL Vale heeft zaken gedaan met een mysterieuze Mexicaan uit 
Californie en opeens moet er ook aan hem een cheque van ruim 1,34 
miljoen euro worden uitgeschreven. De Mexicaan heeft op zijn beurt weer 
gehandeld met een onbekend bedrijfje in Lelystad waar de mondkapjes 
liggen. Ook dat bedrijfje wil twee cheques van respectievelijk 45.000 
euro en 418.000 euro krijgen.

Bij Kim Smit, de financiele topvrouw van het ziekenhuis LUMC, gaan 
alarmbellen af. 'We zitten in bestuurlijke teleconference met DB', appt 
ze om 17.21 uur aan Bonsen. 'Een van de verkopers is taxichauffeur, 
andere cannabishandelaar. En de vraag is: hoe komen ze aan die partij?'

Daarna begint het lange wachten. De Deutsche Bank doet bij de politie 
melding van 'een ongebruikelijke transactie', ook vanwege de 
betrokkenheid van de onbekende Mexicaan. Als de avond valt, wordt 
duidelijk dat de deal zeker vandaag niet meer doorgaat. De vrachtwagens 
keren leeg terug, het koppel uit Dordrecht gaat naar huis zonder dat ze 
cheques ooit hebben gezien.

Het enige positieve van de vergooide dag: 's ochtends is even geopperd 
om media uit te nodigen bij het inladen van de vijf miljoen mondkapjes. 
Die ellende is iedereen bespaard gebleven.


Hoax

Een dag later dringt de bittere waarheid door: de vijf miljoen 
mondkapjes zijn er waarschijnlijk nooit geweest. 'Deal is off', appt 
Ilja Bonsen om 13.33 uur aan Smit, hoofd financien van het ziekenhuis 
LUMC. 'Was een hoax hoorde ik van de Turkse handelaar, en bevestigd door 
de AIVD.'

Smit reageert ontzet ('dat is heel erg'), maar Bonsen lijkt al weer 
bezig met de volgende deal. 'Dat is het risico, en daarom wedden we op 
meerdere paarden.' Smits suggestie om aangifte te doen 'vanwege poging 
tot oplichting' vindt de consultant 'ff geen prio'. 'Eerst maskers, dan 
dat soort zaken oppakken.'

Al snel wordt duidelijk dat de zaak wel degelijk repercussies zal 
hebben. Bonsen voorvoelt dat hij de zondebok wordt. 'Ik weet al dat ik 
op de zwarte lijst sta', appt de consultant om 21.53 uur aan Smit. 
'Jammer dat VWS er zo mee omgaat. Hopelijk komen de maskers uit China 
die we hebben geregeld snel aan.'

Bonsen verwijst naar een deal die een paar dagen eerder is gesloten om 
1,5 miljoen mondkapjes uit China te krijgen voor 4,5 miljoen dollar. De 
transactie loopt via een Koreaanse agent, Michael Baek, die uit het 
netwerk van Bonsen komt. De tijdsdruk is weer groot. De Koreaan is 
ongeduldig en moet het geld meteen ontvangen: 100 procent, voor 
levering. Anders dreigt de partij weggekocht te worden door andere 
landen.

Uit een mail in het bezit van de Volkskrant blijkt dat de 
secretaris-generaal van VWS, Erik Gerritsen, op 17 maart om 21.39 uur 
via een Engelstalige mail opdracht geeft voor de aankoop van de 1,5 
miljoen FFP II-mondmaskers. Bijgevoegd op een offerte staat de 
aankoopprijs van 4,5 miljoen dollar. De mondkapjes moeten eerst nog wel 
worden geinspecteerd.


Leeg

Dat doet bemiddelaar Bonsen die nacht nog vanuit zijn kantoor in Leiden 
per videocall. De Koreaanse agent is zelf niet in China; hij heeft een 
Chinese plaatsvervanger aangewezen, een man die 'Showfan' heet. In 
Nederland weet niemand wie hij is.

Op videobeelden van de inspectie valt te zien hoe Showfan langs de muur 
van dozen loopt die klaar staan om naar Nederland te worden verscheept. 
De eerste doos zit vol met keurig verpakte mondkapjes, maar als Bonsen 
vanuit Nederland vraagt om ook nog wat andere dozen te openen, blijken 
ze allemaal leeg. Ergens verderop in de fabriek stuit Showfan nog wel op 
zakken die lukraak zijn volgepropt met mondkapjes, maar 1,5 miljoen zijn 
het er zeker niet.

Wat te doen nu de inspectie slechter is verlopen dan gehoopt? Een paar 
uur later vindt er crisisberaad plaats. Bij de conferencecall zijn 
inkopers van Erasmus MC betrokken, Bonsen, Eric Schouten van het bedrijf 
Dyami, twee ambtenaren die optreden als crisismanager en GGD-topman 
Sjaak de Gouw. Na dat overleg luidt het advies om het er toch op te 
wagen. Het risico van te weinig mondkapjes weegt zwaarder dan het risico 
van een mislukte transactie.

Ziekenhuis LUMC treedt op als betaalmeester. 'Ze hadden iemand nodig die 
dat kon doen', zegt Kim Smit, financieel bestuurder van het LUMC, 
terugblikkend. 'Wij hebben betaald voor VWS. Het was gewoon een 
transactie van VWS en Erasmus MC. Er moest gehandeld worden om de 
simpele reden dat de BV Nederland die mondkapjes veilig wilde stellen 
voordat een andere partij er mee aan de haal ging.' Monter: 'We doen 
allemaal ons best en wachten de parlementaire enquete af.' Ook 
GGD-topman De Gouw laat in een reactie weten dat VWS destijds moest 
beslissen. 'Ik had nooit een mandaat.'

Hoewel de mail van topambtenaar Gerritsen iets anders beweert, ontkent 
het ministerie in een officiele reactie nu alle betrokkenheid bij de 
deal met de Koreaan. 'VWS was niet betrokken bij de aankoop.'

Er is in maart rondom de deal met de Koreaan veel te doen over de 
commissie van 10 procent die Bonsen bedingt. Op het ministerie worden 
wenkbrauwen gefronst, maar zelf vindt de consultant de vergoeding 
redelijk en 'lager dan de gemiddelde marge van handelaren op 
mondkapjes'. Het is even een optie dat Bonsen gaat werken voor een 
nieuwe taskforce van VWS, maar als dat niet doorgaat houdt de consultant 
vast aan zijn commissie.

De Volkskrant heeft een door VWS-directeur Marcel van Raaij ondertekende 
overeenkomst met Bonsens bedrijf. Daarin staat: 'VWS betaalt een 
vergoeding van USD 450.000.'

De deal met de Koreaanse agent Baek gaat ook gewoon door. Op 18 maart 
rond 08.00 uur wordt 4,5 miljoen dollar naar hem overgemaakt.

Het gebeurt op hoop van zegen. Iedereen kan er slechts op vertrouwen dat 
de Koreaan gaat leveren.


Holleeder

De 1,5 miljoen mondkapjes moeten in drie tranches naar Nederland komen. 
De eerste lading komt uiteindelijk op 26 maart aan. Op dat moment zijn 
de relaties intern al bekoeld, ook omdat er inmiddels een 
politie-onderzoek loopt naar de mislukte deal met de Turken in Lelystad. 
Het koppel uit Dordrecht wordt op 24 maart gearresteerd op verdenking 
van een poging tot oplichting. Meerdere betrokkenen bij de deal worden 
als getuigen gehoord.

Ex-voetbalbestuurder Kalpakcioglu, die ook 'geregistreerd accountant' in 
de VS zegt te zijn, spreekt in een schriftelijke verklaring van 'een 
ongelukkige gebeurtenis', maar bestrijdt dat er slechte motieven waren. 
Het bedrijf PSL Vale, waar hij naar eigen zeggen slechts voor bemiddelt 
en geen officiele relatie mee heeft, dacht ten onrechte dat er 
mondkapjes in Nederland waren. 'Niemand die hierbij betrokken was, heeft 
ook maar iets verdiend. Er is nooit een voorschot gevraagd en betaling 
zou pas plaatsvinden nadat de voorraad was geinspecteerd. Er is geen 
enkele financiele schade geleden.'

Ook bemiddelaar Bonsen, die op 24 maart wordt verhoord, meent dat de 
deal zo is vormgegeven dat fraude  onmogelijk was. De cheques waren 
geblokkeerd tot de overdracht van de spullen zou hebben plaatsgevonden.

De politie stuurt uiteindelijk een proces-verbaal door naar het 
ministerie en de ziekenhuizen waarin ook een deel van Bonsens verhoor is 
opgenomen. Die verdedigt daarin de keuze om te handelen met 
ongebruikelijke partijen: 'De nood van de mondkapjes is zo hoog dat het 
mij niet uit maakt met wie ik handel. Als ik van Willem Holleeder 
mondkapjes zou kunnen kopen, zou ik dat ook doen.'

In het proces-verbaal staat ook dat het Amerikaanse bedrijf Beville de 
helft van de commissie aan Bonsen wilde afstaan. Uiteindelijk levert die 
lucratieve afspraak niets op. Beville vanuit de VS: 'Het is onder de 
huidige omstandigheden helemaal niet ongebruikelijk dat deals mislukken. 
Verre van, dat gebeurt voortdurend. Het uitzonderlijke is misschien dat 
niemand geld verloor.'


Filterkwaliteit

Dat er vaker dingen misgaan, blijkt uit een andere deal die op dat 
moment speelt. Het ministerie wordt in grote verlegenheid gebracht als 
1,3 miljoen in China gekochte mondkapjes niet aan de eisen blijken te 
voldoen. In allerijl moeten 600.000 mondkapjes worden teruggeroepen bij 
ziekenhuizen.

Ook bij de leveringen van de Koreaanse agent Baek ontstaan er 
uiteindelijk problemen. Na de eerste lading neemt het landelijk 
consortium LCH, dat voortaan de inkopen centraal regelt, de afhandeling 
over. Dat verloopt traag. Een deel van de mondkapjes staat een week te 
wachten op Schiphol. Het consortium weigert bovendien, tot Bonsens 
frustratie, verder zaken te doen met de Koreaanse agent, hoewel die 
heeft aangetoond mondkapjes te kunnen leveren. Hoe is dat te rijmen met 
de tekorten?

Bonsen maakt geen geheim van zijn kritiek en stapt daarmee zelf naar de 
krant, maar op 22 april stuurt VWS-ambtenaar Van Raaij een mail rond met 
keiharde conclusies over de mondkapjes van de Koreaanse agent. Maar 
liefst 470.000 mondkapjes zijn 'afgekeurd' door VWS. Nog eens 338.400 
scoren 'matig' op de filterkwaliteit. Ook zijn er volgens het ministerie 
bijna 400.000 mondkapjes te weinig geleverd door de Koreaan. In een 
officiele reactie wordt dat aantal door het ministerie naar beneden 
bijgesteld naar 'ongeveer 300.000' niet-geleverde mondkapjes. Verder 
zijn geleverde spullen volgens het ministerie van 'wisselende 
kwaliteit'.

Bonsen is ervan overtuigd dat de vernietigende mail van de ambtenaar 
bedoeld is om met hem af te rekenen en voortaan buitenstaanders te 
weren. Volgens hem is VWS een van de drie leveringen uit het oog 
verloren en zijn de testresultaten onmogelijk te rijmen met de eerdere 
testen die door hem en het LUMC zijn gedaan. 'De mondkapjes waren wel 
goed.'

Consequenties lijken er sowieso niet te komen. 'Wat VWS betreft is 
hierbij deze casus hierbij gesloten', besluit topambtenaar Van Raaij 
over de deal die meer dan 4,5  miljoen dollar heeft gekost. Volgen VWS 
is de aankoop een zaak van het ziekenhuis LUMC, maar dat wordt daar 
hartgrondig ontkend. 'We hebben een vordering op VWS', aldus topvrouw 
Smit. 'Dat heeft het ministerie ook mondeling en schriftelijk 
toegezegd.'

Zo duren de spanningen rond de mondkapjes voort. Het landelijk 
consortium bestrijdt de kritiek dat buitenstaanders te veel worden 
buitengesloten. De huidige kanalen zouden ruim voldoende zijn om in elk 
geval de zorg te voorzien van mondkapjes, al wordt dat door enkele 
zorgorganisaties in twijfel getrokken.

De mondiale strijd om beschermingsmiddelen blijft voorlopig een 
beproeving, erkent een bron op het ministerie. 'Die markt is gewoon 
gruwelijk.'

--------
2020 DPG Media B.V.