[D66] Democratie in quarantaine | trouw.nl

[Antid Oto]

trouw.nl:

Democratie in quarantaine


rechtsstaat - Komt de democratie in de knel door de coronacrisis? Nu 
overheden de ene noodmaatregel na de andere nemen, is er reden tot zorg. 
En een beetje optimisme.
WENDELMOET BOERSEMA

De toestand van de democratische rechtsstaat, het lijkt de minste van 
alle zorgen als de intensive care straks uitpuilt en dokters vechten 
voor het leven van hun patiënten. Het Chinese regime wekt bewondering 
met zijn rigoureuze bestrijding van het virus, mede dankzij de massale 
inzet van controlerende technologie. Overal ter wereld vaardigen 
regeringen de ene noodmaatregel na de andere uit, om de levens van hun 
burgers te redden en de enorme klappen voor de economie te verzachten. 
Veiligheid voor alles, en gezondheid gaat in deze crisistijd voor 
burgerlijke vrijheden.

Toch was het niet de minste politicus die afgelopen week een 
waarschuwing liet horen, en ook nog dicht bij huis. Angela Merkel, een 
van de langstzittende Europese leiders, benadrukte in haar tv-toespraak 
de noodzaak om in een open democratie politieke besluiten transparant te 
nemen en te voorzien van uitgebreide verantwoording. Juist in tijden van 
crisis.

Merkel is zelf een kind van de DDR, de politiestaat achter het IJzeren 
Gordijn in wat nu het oosten van de Bondsrepubliek is. Dat gaf haar 
woorden een extra emotionele lading. De nieuwe beperkingen voor burgers, 
ongekend 'voor ons leven en ons democratisch zelfbeeld', vielen de 
bondskanselier zwaar. "Neemt u dit van me aan: voor iemand zoals ik, 
voor wie reis- en bewegingsvrijheid een zwaarbevochten recht waren, 
kunnen dergelijke beperkingen alleen gerechtvaardigd worden in absolute 
noodzaak. Ze mogen nooit lichtvaardig, en slechts op tijdelijke basis 
worden genomen in een democratie - maar ze zijn op dit moment onmisbaar 
om levens te redden."

Moet het parlement zich achter de regering scharen?

Nu is er geen reden te veronderstellen dat de Duitse regering, of de 
Nederlandse, de huidige maatregelen 'lichtvaardig' neemt. Maar het 
democratisch proces lijkt wel in een quarantaine terechtgekomen. De 
Tweede Kamer komt alleen voor de noodzakelijke debatten fysiek bijeen, 
in de kleinst mogelijke samenstelling. Deze week zijn dat er twee. Een 
nieuw debat over de bestrijding van het coronavirus en een 
wetgevingsoverleg met minister Hoekstra van financiën over de extra 
miljarden die nodig zijn. Na het urenlange debat vorige week, waarin 
vooral de PVV en Forum voor Democratie het kabinet aanvielen, ontstond 
er discussie: moeten Kamerleden zich in tijden van crisis eensgezind 
achter de regering scharen, of moet de ruimte voor debat en kritiek 
juist gekoesterd, ook al wordt die ruimte gepakt door politici die de 
door de wetenschap aangedragen feiten niet altijd respecteren?

Dat laatste mag zo zijn, wat hier op tafel ligt is de klassieke vraag of 
de 'scheiding der machten' ook in tijden van crisis strikt gerespecteerd 
moet worden. De controlerende taak van het parlement is nu gefocust op 
crisisbeleid, maar er is diezelfde spanning voelbaar die zich in 
discussies over de vrijheid van meningsuiting aandient. Die geldt óók 
voor meningen die de meerderheid als 'onwelgevallig' ziet. Die dienen 
niet gemuilkorfd te worden, maar in het openbaar weersproken of weerlegd.

Zelfs in het zwaargetroffen Italië liet de voorzitter van de Senaat 
afgelopen zondag een indringende waarschuwing horen. Het parlement ís er 
nog, zei deze Elisabetta Casellati, en de regering van premier Conte 
moet nauw overleg blijven voeren met beide Kamers. "De centrale rol van 
het parlement is cruciaal, vooral als de regering maatregelen neemt die 
burgervrijheden en essentiële economische activiteiten beperken", aldus 
Casellati.

Gemeenteraden thuis, rechters in bijna lege rechtbanken

Op lokaal niveau is het democratisch proces grotendeels stilgevallen. De 
'superburgemeesters' van de 25 Nederlandse veiligheidsregio's hebben hun 
handen vol aan de uitvoering. Gemeenteraden komen voorlopig niet bijeen, 
zelfs niet in grote steden als Utrecht. Digitale besluitvorming is bij 
wet nog niet mogelijk, een noodbijeenkomst mag wel. Rechters buigen zich 
vanaf vorige week alleen over de meest dringende zaken, in bijna lege 
rechtbanken. Ook de vierde macht, de media, heeft nauwelijks tijd om 
adem te halen nu nieuws en maatregelen dagelijks over elkaar heen 
buitelen. De regels voor afstand houden maken de gebruikelijke manier 
van nieuwsgaring veel lastiger.

In heel Europa is deze worsteling met het fysieke aspect van het 
democratisch proces zichtbaar. Wat te doen met de regels voor 
aanwezigheid bij stemmingen, met quorums voor besluitvorming? Wat zijn 
de gevolgen wanneer leiders of volksvertegenwoordigers ziek worden, voor 
het bestuur of de meerderheden in parlementen en commissies? In Europa 
staat alleen Spanje nu tele-stemmen toe, voor parlementariërs, over de 
noodwetgeving. In andere Europese landen blijken deze 
besluitvormingswetten niet zo snel aan te passen en wordt er slechts via 
video vergaderd. Wat in de Brusselse instituten nog niet meevalt, nu ook 
de tolken hun gewone werk niet kunnen doen. Een topdiplomaat noemde dit 
video-overleg tegen Reuters 'een ramp', met al het 'Hoort u mij?', 
opgelezen teksten en gebrek aan echt debat. De Europese Raad van 
regeringsleiders komt deze week ook in een video-overleg bijeen, voor 
het nemen van besluiten is er een bestaande 'geschreven' procedure.

Gewone wetten en regels in de pauzestand

Is dit alles erg? Niet als het tijdelijk is, zegt Merkel. Een 
rechtsstaat is bovendien meer dan de scheiding der machten. Er zijn 
wetten, en grondrechten voor burgers die hen vooral moeten beschermen 
tegen de macht van de overheid. Maar ook die staan onder spanning in 
crisistijd. Want nood breekt wet. In Nederland is vooralsnog geen 
noodtoestand uitgeroepen, maar burgers voelen de vrijheidsbeperkingen. 
In veel andere landen en regio's is al wel een officiële noodtoestand. 
Dan gaan de gewone wetten en regels in de pauzestand en moeten 
grondrechten als de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van 
godsdienst, het recht op vereniging, het recht op privacy en het 
briefgeheim wijken voor het grotere belang, in dit geval de volksgezondheid.

In democratieën is bij wet geregeld hoelang een noodtoestand mag duren. 
Dat wil niet zeggen dat daarna alles automatisch weer bij het oude 
terugkeert. De coronacrisis is al bestempeld als de grootste crisis 
sinds de Tweede Wereldoorlog, maar ook recentere gebeurtenissen als 9/11 
kunnen inzicht geven. De schokkende aanslagen op de WTC-torens in New 
York leidden wereldwijd tot een omslag in het denken over veiligheid. Ze 
vormden het startschot voor een proces van 'securitisering', zoals 
hoogleraar Beatrice de Graaf het omschreef, waarbij veiligheid de nieuwe 
utopie werd en burgerrechten, privacy en individuele vrijheden een stap 
terug moesten doen. Veel wetgeving vanwege 9/11 is nog altijd van 
kracht. In de VS worden zelfs twee nationale 'state of emergencies' die 
dateren uit september 2001, jaarlijks verlengd.

Ook deze crisis zal de uitvoerende macht wereldwijd versterken. Daarbij 
zullen controlemechanismes achterblijven of tijdelijk buiten werking 
worden gesteld, alleen al omdat eerst alles op alles wordt gezet om het 
virus eronder te krijgen. Toch zijn er zorgen dat regimes deze macht 
aangrijpen voor andere doelen dan de volksgezondheid. En niet alleen bij 
usual suspects zoals de autoritaire regimes in China of Rusland. Zo 
heeft 'oorlogspresident' Donald Trump (zijn woorden) onder meer 
bevoegdheden gevraagd die het mogelijk maken mensen in detentie te 
zetten zonder proces. In Israël greep premier Netanyahu de coronacrisis 
aan om een rechtszaak wegens corruptie uit te stellen, die hem al langer 
boven het hoofd hangt. Ook weigerde de voorzitter van het parlement, 
bondgenoot van Netanyahu, te vertrekken nu zijn termijn erop zit, door 
een nieuwe verkiezing uit te stellen. Het bracht de Israëlische 
president tot een scherpe waarschuwing voor 'schade aan het democratisch 
systeem'.

Orban wil voortaan per decreet regeren

Dichter bij huis hebben mensenrechtenorganisaties en de Raad van Europa 
hun zorgen uitgesproken over Hongarije. Premier Viktor Orban grijpt de 
coronacrisis aan om de noodtoestand voor onbeperkte tijd te verlengen. 
Dat zou hem de mogelijkheid geven het parlement (waar hij toch al de 
meerderheid heeft) blijvend te passeren en per decreet te regeren. Ook 
wil hij de hoge straffen invoeren voor het verspreiden van 'valse 
informatie', wat gezien wordt als een nieuwe aanval op de persvrijheid.

Opvallend is de interesse van landen als Groot-Brittannië, Italië, 
Duitsland en Israël voor de grootschalige inzet van technologie om 
burgers te controleren, zoals China, Taiwan en Zuid-Korea gebruiken bij 
de bestrijding (zie kader). Israël gaat daarin nog het verst. 
Veiligheidsdienst Shin Bet is op dit moment bezig om met alle 
telefoondata van burgers tot twee weken terug contactmomenten en 
mogelijke besmettingen te analyseren. In Nederland is het voorlopig nog 
niet zover.

Ondanks de zorgen valt er misschien ook wat te zeggen over de positieve 
gevolgen voor het democratisch proces. Dat kan zitten in kleine dingen, 
zoals minder polarisatie of de bereidheid om over partijpolitieke 
verschillen heen te stappen ten gunste van expertise: premier Rutte 
benoemde PvdA'er Martin van Rijn op de plek van minister Bruins. In 
België stemden partijen onder druk van de crisis toe in een soort 
'volmachtregering', terwijl al meer dan een jaar over een nieuwe 
federale regering werd geruzied. En waar nationale leiders aarzelen of 
zich wispelturig tonen, pakken regionale overheden of deelstaten hun 
verantwoordelijkheid, zoals bijvoorbeeld in de VS.

Motor die de samenleving op de been houdt

In een breder perspectief: de herwaardering van een grotere, goed 
functionerende overheid, die ook in het liberale Nederland al was 
ingezet, kan door de crisis verder groeien. Ook al zal veel afhangen van 
de prestaties van diezelfde overheid. Niet voor niets benadrukken 
ministers dat de last op de schouders van uitvoeringsdiensten als 
Belastingdienst en UWV groter is dan ooit. En waar overheidspersoneel 
uit zorg en onderwijs nog geen jaar geleden op het Malieveld moest 
bedelen om respect, vormen deze sectoren nu de motor die de samenleving 
op de been houdt. Ook dat kan een democratie versterken: het besef onder 
burgers van hun eigen kracht en organiserend vermogen, en een overheid 
die zich realiseert dat zonder medewerking van alle burgers geen enkele 
crisisaanpak succesvol zal zijn. Of zoals Merkel het zei: "Dit is zeer 
serieus. Sinds de Duitse eenheid, nee, sinds de Tweede Wereldoorlog is 
ons land niet voor zo'n uitdaging gesteld die zo belangrijk is en zo 
afhangt van onze gemeenschappelijke solidariteit."

Europa kijkt naar Chinese technologie voor burgercontrole

De vergaande mobiele technologie waarmee China zijn burgers controleerde 
tijdens de epidemie, heeft de interesse gewekt van diverse Europese 
landen, tot bezorgdheid van Britse privacy-advocaten. Die waarschuwen 
deze week in een brief aan de Britse National Health Service voor het 
gebrek aan toezicht op het gebruik van dit soort apps, zo meldt 
persbureau AP.

Onder meer Italië en Groot-Brittannië willen op grote schaal 
gebruikmaken van locatiegegevens in mobieltjes van hun bevolking, om zo 
greep te krijgen op de verspreiding van het virus. In de regio Lazio in 
Italië, waar 5,9 miljoen mensen wonen, is dit weekend op vrijwillige 
basis zo'n app in gebruik genomen. Ook in Polen is een dergelijke app 
ontwikkeld om de quarantaine van naar schatting 80.000 mensen te handhaven.

In de VS hebben bedrijven als Google en Facebook tot nu toe geen gehoor 
gegeven aan een regeringsverzoek om realtime-locatiedata van hun 
gebruikers te delen. In Nederland zijn voor zover bekend nog geen plannen.