[D66] De coronastorm - Hoe een virus ons verstand wegvaagde | trouw.nl

[R.O.]

trouw.nl:

'Coronafascisme, zonder dat er fascisten zijn'

Voormalig Denker des Vaderlands René ten Bos: 'Ik vond het verbijsterend 
te zien dat we onze waarden zo makkelijk te grabbel gooien'. foto jörgen 
caris

Oorlogstaal - interview - Voormalig Denker des Vaderlands René ten Bos 
schreef een boek over de coronacrisis. 'In 2020 heerst iets wat ik 
coronafascisme zou willen noemen.'
PETER HENK STEENHUIS

Toen de coronacrisis uitbrak, werd voormalig Denker des Vaderlands, René 
ten Bos, onrustig. Wat gebeurt hier? Welke maatregelen nemen regeringen 
nu weer? Op zijn mobiel volgde Ten Bos talloze Franse, Duitse en 
Nederlandse sites. "Ik vond het verbijsterend te zien dat we onze 
waarden zo makkelijk te grabbel gooien."

Niet dat Ten Bos het virus wil bagatelliseren: "Covid-19 is een 
rotziekte, daarvan ben ik wel overtuigd. Maar wat hier in korte tijd 
gebeurde, was nihilistisch: vrijheid van godsdienst, vrijheid van 
demonstratie, vrijheid van beweging - aan al die grondrechten bewezen we 
slechts lippendienst, want op het moment dat er een virus langskomt, 
geven we alles op voor één waarde: gezondheid."

Ten Bos volgde ook hoe zijn collega's reageerden. "Ik vond de meeste 
filosofen voorspelbaar, ze zien in de crisis vooral een bevestiging van 
hun eigen gelijk. Neem de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben, die veel 
schreef over de noodtoestand en in deze crisis een bevestiging vond van 
zijn theorie dat er in democratieën uiteindelijk altijd naar de 
noodtoestand gegrepen wordt. Hij heeft geen ongelijk, maar daarmee ga je 
toch voorbij aan de uniciteit van deze crisis."

Om vooringenomenheid te voorkomen, ontwikkelde Ten Bos een veelheid aan 
visies. Dat leidde tot 'De coronastorm - hoe een virus ons verstand 
wegvaagde', het eerste filosofische boek over de crisis dat 
oorspronkelijk in het Nederlands is geschreven en deze week 
verschijnt.In het voorwoord schrijft Ten Bos: "Met dit kleine 
filosofische corona-alfabet wil ik aansluiten op een oude, bijna 
vergeten filosofische traditie, te weten, die van de dictionnaire."

In navolging van de beroemde dictionnaire van de Franse schrijver 
Voltaire hoopt Ten Bos in zakformaat filosofische kennis over deze 
crisis toegankelijk te maken. De coronastorm begint bij de A, dus met de 
angst, door Ten Bos een gemoedstoestand genoemd, "die over mensen heen 
komt zodra ze gaan twijfelen aan de mogelijkheid van preventie". De 
angst zit verscholen in de etymologie: "Het Latijnse woord virus 
betekent 'gif' of 'slijm'. Het gaat dus om iets waar we ons beter verre 
van kunnen houden."

Ten Bos zoekt meteen de confrontatie op met de lezer, want de tweede zin 
van dat eerste lemma luidt: "In 2020 heerst iets wat ik coronafascisme 
zou willen noemen".

"Ik weet het", zegt Ten Bos, "dat woord hakt erin, en vraagt om uitleg. 
Fascisme is een fenomeen dat tal van verschillende gedaanten heeft 
gekend: antisemitisch of niet, futuristisch of conservatief, racistisch, 
vrouwonvriendelijk, nationalistisch of wetenschappelijk, maar dat 
allemaal ook weer lang niet altijd."

Je kunt er niets over zeggen.

"Toch wel. Ik zie het fascisme als een mengelmoes waarin 
gemoedstoestanden samenkomen: angst, hang naar oorlogstaal, geloof in 
een oplossing door zinnen uit te spreken als: 'Zoals we nu leven gaat 
het niet langer'. In de coronacrisis is sprake van een fascisme zonder 
dat er fascisten zijn."

Dit begrijpt niemand.

"Ik vind onze minister-president niet fascistisch, maar als ik politici 
hoor zeggen: 'We moeten achter onze leiders staan', of 'Wij moeten naar 
Van Dissel luisteren, want hij is de baas', dan constateer ik dat deze 
zinnen fascistische elementen bevatten. Wat te denken van een zinnetje 
op de website van de Nederlandse Spoorwegen: 'Wij rijden alleen voor de 
helden die de strijd met het coronavirus aangaan'. Als je 'met het 
coronavirus' weghaalt, blijft er iets heel opmerkelijks over. 
Heldenverering heeft sowieso iets fascistisch, zeker als we per 
proclamatie voor deze helden gaan klappen.

"Alle fascistische samenlevingen hebben één kenmerk gemeen: ze zijn 
gebaseerd op klikken. In nazi-Duitsland heeft de telefoon daarbij een 
grote rol gespeeld. Ook afgelopen maanden hoor je dat mensen anderen, 
die zich niet aan de maatregelen hielden, wilden verklikken. Als mensen 
zeggen dat we het virus hoe dan ook onder controle moeten krijgen, niet 
goedschiks dan maar kwaadschiks, tendeert deze oplossingsgerichtheid 
naar geweld, en binnen het fascisme is geweld altijd een oplossing.

"Voor alle helderheid: het is uitermate gewelddadig wat er de laatste 
maanden gebeurt. Toen ik op een middag in de bergen rondom Nijmegen liep 
- je hebt hier bergen - bleef er een man voor me lopen, heel langzaam. 
'Mag ik passeren?', vroeg ik een paar keer. Geen antwoord. Na verloop 
van tijd haalde ik hem in, misschien hield ik niet helemaal de gepaste 
afstand. Als antwoord werd ik getrakteerd op een scheldkanonnade, alsof 
ik de lucht vergiftigd had.

"Ik krijg foto's waarop politieagenten en buitengewoon 
opsporingsambtenaars, boa's, met een duimstok meten of mensen wel 1,5 
meter bij elkaar vandaan zitten. Er zijn drones die ons controleren. 
Impulsen die normaal zijn voor mensen, zoals elkaar aanraken, moeten nu 
onderdrukt worden, desnoods met de wapenstok. In het regionale dagblad 
Tubantia kwam ik twee weken geleden nog een overlijdensbericht tegen als 
harde aanklacht tegen dit gewelddadige beleid: 'Mijn moeder Betsie (93) 
stierf eenzaam door coronabeleid'."

Als u het zo formuleert, zij we dan niet allemaal fascistisch?

"Ik heb van veel Franse filosofen geleerd: je moet de fascist in jezelf 
dood maken. Dat betekent: bewust worden van woorden die je terloops 
begint te gebruiken, maatregelen waarin je nooit in geloofde en die je 
nu ineens acceptabel vindt."

Dat lijkt me lastig, zeker in een tijd waarin we in oorlog zijn met zo'n 
dodelijk virus.

"Dat zinnetje - ik citeer het in het lemma 'oorlogstaal' - werd voor het 
eerst uitgesproken door de Franse president Macron, en vervolgens ligt 
het bestorven op de lippen van menig politicus. Een collega van mij, Jan 
Kremer, hoogleraar patiëntinnovatie aan het Radboudumc, wees me erop dat 
de huidige oorlog zich in één opzicht van alle voorgaande oorlogen 
onderscheidt. In de oude oorlog wilde je je vege lijf geven om een 
bepaalde levensstijl te redden. Nu gaat het andersom: we geven onze 
levensstijl op om ons vege lijf te redden."

Na 'Xenofobie', 'Yankee', en 'Zoönose' eindigt het boek niet. Er volgt 
een nawoord, met bijna een boodschap. Waarop hebt u willen wijzen?

"Aan het slot bleef ik zitten met een onbevredigend gevoel. Wat is nou 
de samenhang tussen al deze lemma's? Men zegt dat deze crisis de 
wetenschap haar gezag heeft teruggeven. Dat betwijfel ik. Kijk naar het 
RIVM. Nog geen half jaar geleden, tijdens de stikstofcrisis, had deze 
organisatie geen meter gezag. Nu wel. Dat komt doordat het nu gaat over 
de V van Volksgezondheid en niet over de M van Milieu, zoals bij de 
stikstofcrisis. Dat ligt niet aan het RIVM, want het instituut benadrukt 
voortdurend dat de V en de M samenhangen. Maar de bevolking is nu 
eenmaal veel meer behept met gezondheid dan met milieu. Dat zie je ook 
aan de manier waarop we die gezondheid benaderen, vooral curatief en 
nauwelijks preventief.

"Ik heb boeken geschreven over extinctie van soorten en over de 
klimaatcrisis, maar als ik daarover in zaaltjes vertelde, stuitte ik op 
meewarige blikken: het zal uiteindelijk wel meevallen. Preventief denken 
is moeilijk. De mens heeft een orgaan bedacht, de rede, die ons beduvelt 
door ons altijd het idee te geven dat we nog tijd hebben. Ook als we die 
tijd niet meer hebben. Paniek is per se onredelijk.

"Bij deze crisis speelt de M eveneens een grote rol, kijk naar het 
overspringen van het virus van dier naar mens, met als gevolg daarvan 
bijvoorbeeld het ruimen van nertsfokkerijen. Deze crisis is ook een 
ecologische crisis. Ik ben blij dat er in Brabant nu eindelijk protesten 
komen tegen de vestiging van megastallen van 17.000 varkens. De smerige 
lucht rondom die stallen veroorzaakt misschien geen ziektes, maar zorgt 
er wel voor dat virussen makkelijker toegang krijgen tot de longen.

"Nu de volksgezondheid gered lijkt, heeft iedereen de mond vol over een 
'terugkeer naar normaal'. Als dat betekent dat we de M links laten 
liggen, kun je er gif op innemen dat dit virus slechts het virus vóór 
het virus is."

'De coronastorm - Hoe een virus ons verstand wegvaagde', uitgeverij 
Boom, 208 blz, € 17,50
-- 
Forum http://adynaton.nl