[D66] Dit zijn de twee gezichten van eenzaamheid | nrc.nl

[R.O.]

https://www.nrc.nl/nieuws/2020/06/19/het-leed-van-eenzaamheid-a4003304

Recensie Boeken
Dit zijn de twee gezichten van eenzaamheid

Eenzaamheid Eenzaamheid heeft twee gezichten: dat van de kluizenaar en 
dat van de gevangene. Twee Britse historici bijten zich vast in de 
geschiedenis van alleen-zijn.

Fay Bound Alberti: A Biography of Loneliness. The History of an Emotion.

Oxford University Press, 298 blz. € 29,99.

●●●●●

David Vincent: A History of Solitude. Polity, 342 blz. € 35,99.

●●●●●

     Maarten Doorman

19 juni 2020

     Leestijd 4 minuten

Een aantal jaren geleden nam ik met een paar andere schrijvers deel aan 
een experiment van VPRO-radio. Beurtelings werden we zonder smartphone 
en internet voor een week ergens in de voormalige Lauwerszee afgemeerd. 
Moederziel alleen. Elke dag kwam een zwijgende man in een bootje een 
usb-stick halen met daarop onze ingesproken tekst. Het was heerlijk om 
in die radicale stilte te lezen en te schrijven. Maar wat was het 
eenzaam, daar in de regen van november, met het nasaal geklaag van een 
meerkoet en een klapperend touw tegen een mast.

Eenzaamheid heeft kennelijk twee gezichten: dat van de kluizenaar en dat 
van de gevangene. Verkies je haar zelf, dan kan ze inspireren, rust 
brengen, verdieping en wie weet zelfs verlichting. De nogal met zichzelf 
ingenomen filosoof Schopenhauer schreef in dat licht aan de eenzaamheid 
eens twee voordelen toe: je bent in goed gezelschap en ten tweede heb je 
geen last van anderen.

Word je echter tot afzondering gedwongen of raak je er ongewild in 
verzeild, dan verandert alleen-zijn in eenzaamheid en vliegen de muren 
je aan. Het leed in verpleeghuizen kreeg de afgelopen maanden terecht 
volop aandacht en andere quarantaine-perikelen liggen nog vers in het 
geheugen, al waren we ons in precovidiaanse tijden reeds bewust van FOMO 
onder jongeren en eenzaamheid bij ouderen. Het Verenigd Koninkrijk kreeg 
onder Theresa May zelfs een staatssecretaris van Eenzaamheid, en dat had 
niks met het isolationisme van Brexit te maken.

De afzondering van profeten

Was het vroeger beter of is het een tijdloos verschijnsel? Dat is geen 
eenvoudige vraag. Twee Britse historici beten zich er recentelijk in 
vast. Zowel Fay Bound Alberti als David Vincent noemen eenzaamheid 
beiden een epidemie, een verontrustend slordige constatering, want als 
iets niet besmettelijk is, is het wel afzondering. Beiden maken zich 
daarnaast aan academisch imponeergedrag schuldig door een enorme 
hoeveelheid bronnen en eindnoten te presenteren die omgekeerd evenredig 
is aan de hoeveelheid gedachten waarmee ze hun betoog samenhang proberen 
te geven.

Toch blijft de door hen behandelde historische achtergrond bij het 
tegenwoordig zo veel besproken fenomeen boeiend genoeg. Zo begon het 
gevoel van eenzaamheid zoals wij dat nu kennen volgens Bound Alberti en 
Vincent pas rond 1800. Bound Alberti beschrijft het als een romantische 
reactie op de modernisering en de Industriële Revolutie waarbij veel 
traditionele verbanden verdwenen. Een andere factor is secularisatie. 
Zolang nog niet aan het bestaan van God werd getwijfeld was je immers 
nooit helemaal alleen.

Vincent opent zijn boek met een invloedrijk geschrift over eenzaamheid 
van de Zwitser J.G. Zimmerman uit 1784, dat er zowel de voordelen van 
laat zien als de schaduwzijde. Dichters als Clare, Keats en Wordsworth 
bezingen de eenzaamheid en lijden eronder, in Mary Shelleys Frankenstein 
(1818) is ze een drijvende kracht, terwijl de populaire Lord Byron breed 
uitmeet hoe je niet alleen in de natuur eenzaam kunt zijn maar juist 
vooral te midden van andere mensen.
Wijze weduwe

Bound Alberti schetst hoe het gevoel de keerzijde van romantische liefde 
is, waarbij ze moeiteloos van Emily Brontës roman Woeste Hoogten (1847) 
naar de fantasy van de Twilight Saga overspringt. In premoderne tijden 
voelde men zich vast even verlaten bij verlies van een echtgenoot, 
alleen is zo’n verlies voor een wijze weduwe, aldus de 
zeventiende-eeuwer Thomas Fuller, niet een storm, maar een zachte regen. 
Dan zijn de veertig eenzame jaren van Queen Victoria na de vroegtijdige 
dood van Prins Albert in 1861 een ander verhaal. Ze sliep al die jaren 
in zijn nachtgoed en legde elke ochtend zijn kleren klaar.

Maar in hoeverre verschilt zulke eenzaamheid, die misschien eerder 
onmatige rouw moet heten, van bijvoorbeeld Hamlets peilloze melancholie 
een paar eeuwen eerder? En was eenzaamheid niet ook een religieuze emotie?

Bound Alberti noch Vincent maken veel werk van de vraag hoe christenen 
de afzondering van profeten, heiligen en mystici begrepen, of wat ze 
dachten bij Gods constatering dat het ‘niet goed (was) dat de mens 
alleen is’ (Genesis 2:18). En wat werd er door de eeuwen heen gevoeld 
bij het nu eerder door de Mattheüs Passie bekende, dramatische moment, 
waarop een stervende Jezus aan het kruis uitroept: ‘Mijn God, mijn God, 
waarom hebt u mij verlaten?’

Solitaire situaties

Dat het woord loneliness tot eind achttiende eeuw nauwelijks voorkomt 
wil nog niet meteen zeggen dat overeenkomstige gevoelens ontbraken. Als 
eenzaamheid behalve letterlijke, fysieke afzondering van anderen ook een 
gevoel van verlies of rouw is, krijgt het iets tijdloos. Of je je nu 
door God verlaten voelt, of door een echtgenoot die sterft of je 
verraadt, zoals bij de dichteres Sylvia Plath aan wie Bound Alberti een 
hoofdstuk besteedt, de emotie lijkt toch een zekere psychologische 
constante te bevatten. En laten we niet vergeten dat dieren net zo goed 
eenzaam kunnen zijn.

Beide historici bespreken de paradoxale eenzaamheid van sociale media 
met merkbare tegenzin en branden hun vingers niet aan uitgesproken 
solitaire situaties als masturbatie, gepest worden, lezen of sterven. 
Inzichten uit de sociale wetenschappen, de psychologie en de filosofie 
blijven onbenut. Wel is het een goed idee om uit de literatuur te putten 
– en misschien hadden ze zich beter hiertoe kunnen beperken.

Want in plaats van de onsamenhangende en af en toe persoonlijke 
ontboezemingen van de gescheiden Fay Bound Alberti, en in plaats van het 
geëmmer over toch vaak behoorlijk sociale hobby’s als postzegels 
verzamelen, vissen, kruiswoordpuzzels oplossen, tuinieren en zelfs roken 
bij David Vincent, hadden de letteren hier veel meer kunnen bieden. En 
dan niet alleen de in afzondering geschreven visioenen van Hadewijch, 
bespiegelingen van de teruggetrokken Marcel Proust of die wonderlijke 
Waldeinsamkeit van Duitse romantici.

De wereldliteratuur is een fantastische staalkaart van het leed dat 
eenzaamheid heet: van de ijzingwekkende beklemming bij Josef K. in 
Kafka’s Het proces tot de radeloze verlatenheid van Shakespeares King 
Lear; van de verbeten kankeraar in Dostojevski’s Herinneringen uit het 
ondergrondse en zijn vertwijfelde moordenaar Raskolnikov in Misdaad en 
straf tot de lyrisch verwoorde afzondering van de Amerikaanse dichteres 
Emily Dickinson; en van Gontsjarovs lamlendige Oblomov tot Baudelaires 
gedicht La solitude en Coleridges wanhopige Ancient Mariner, 
voortdrijvend op een onmetelijke oceaan:

Alone, alone, all, all alone, Alone on a wide wide sea! And never a 
saint took pity on My soul in agony.


-- 
Forum http://adynaton.nl