[D66] Een pandemie is voedsel voor complottheorieen (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #290)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Trouw
Datum:  23 augustus 2020
Auteur: Marco Visser
URL:    
https://www.trouw.nl/binnenland/een-pandemie-is-voedsel-voor-complottheorieen-die-bloeien-als-nooit-tevoren~b7224923/


Een pandemie is voedsel voor complottheorieen: die bloeien als
nooit tevoren
--------------------------------------------------------------

Corona begon als een gezondheidscrisis die Nederland eensgezind wilde 
aanpakken, maar veranderde in een bron van maatschappelijk wantrouwen, 
gevoed door desinformatie en complottheorieen. En zo ging het ook bij 
eerdere pandemieen.

Bij de redactie van Trouw, en niet alleen bij Trouw, komen geregeld 
felle mails binnen van burgers die bezorgd zijn over de aanpak van het 
coronavirus. Soms staan deze e-mails vol hoofdletters en onnavolgbare 
theorieen, meestal gevolgd door de mededeling dat de media niet deugen. 
Een andere keer is punt voor punt beargumenteerd waarom RIVM, Outbreak 
Management Team en kabinet ernaast zitten. De e-mails, de bijdragen op 
opiniepagina's in kranten, de filmpjes op YouTube die tienduizenden 
keren worden bekeken, de berichten op sociale media: zij laten zien dat 
van de eensgezindheid waarmee Nederland in maart het virus bestreed 
weinig over is.


Waar komt het verzet tegen de corona-aanpak vandaan?

Grofweg zijn er twee stromingen. De ene wil dat het kabinet veel sneller 
en harder ingrijpt om het virus te stoppen. Deze groep is invloedrijk. 
Het zogeheten Red Team, waarin veel wetenschappers zitten, draagt de 
geur van deze stroming. Het Red Team heeft aanzien, zo bleek eerder deze 
maand toen het aanschoof voor een hoorzitting met Tweede Kamerleden.

Binnen deze groep Nederlanders die meer maatregelen eist, zijn de 
fanatiekste geluiden te vinden bij Containment Nu. Containment verwijst 
naar de strategie van het volledig uitdoven van het virus. Terug naar 
nul dus. Containment Nu vindt dat het kabinet en RIVM het publiek 
misleiden. Met de media als gedienstige schildknaap.

De afkeer van gevestigde instituties bij deze groep is mild vergeleken 
bij de gevoelens die in het andere kamp leven. Viruswaarheid is de meest 
zichtbare representant van deze stroming die opkomt voor persoonlijke 
vrijheden en grondrechten. Op haar Facebookpagina met bijna 50.000 
volgers roept ze leraren op om geen mondkapjes toe te staan. 
Viruswaarheid nam ook het initiatief tot de rechtszaak tegen de 
mondkapjesplicht in Amsterdam en organiseert demonstraties. Net als het 
Algemeen Burger Collectief dat vorige week demonstreerde tegen de 
coronaspoedwet.

Op het oog is de beweging tegen coronamaatregelen veel groter dan de 
voorstanders van streng ingrijpen, maar zij zijn minder salonfahig. 
Aanschuiven bij een hoorzitting is er voor hen niet bij.

Terwijl binnen deze stroming toch ook critici zijn die op basis van 
argumenten en wetenschappelijke onderzoeken van mening verschillen met 
het RIVM. Maurice de Hond bijvoorbeeld. Diverse malen heeft hij 
uiteengezet waarom het RIVM ernaast zit als het gaat over verspreiding 
van het virus door de lucht.

Het RIVM heeft De Hond een klein beetje gelijk moeten geven, maar de 
luchtoorlog is nog lang niet beslecht. Zeker niet na een verklaring van 
arts-microbioloog Peter de Man. Hij onderzocht onlangs een uitbraak in 
een verpleeghuis waar wellicht het ventilatiesysteem een rol speelde. 
Het RIVM en de GGD wilden er niets van weten, zegt hij.

De stroming Viruswaarheid/De Hond vindt dat het kabinet, OMT en RIVM aan 
bangmakerij doen en wijst op de keerzijde van strenge maatregelen. Het 
virus gaat er misschien nu wel aan, maar de bijkomende schade is zo 
groot dat ook de maatschappij ten onder gaat, is de boodschap. Dat 
gevaar zou onbespreekbaar zijn binnen het RIVM en OMT. De Hond spreekt 
van een omerta.

Dat deze stroming minder wordt gehoord in Den Haag, heeft te maken met 
de extremen die voor een belangrijk deel het beeld bepalen. Dat zijn de 
mensen die geloven in complottheorieen. Zij zijn het meest ontwrichtend, 
daarom ook gaat naar hen veel aandacht uit. Ongeveer 10 procent van de 
Nederlanders gelooft in een of meerdere samenzweringstheorieen, zo bleek 
vorige week uit een steekproef van onderzoeksbureau Kieskompas onder 
bijna achtduizend Nederlanders. Afgaande op die 10 procent kan de 
aanhang van Viruswaarheid weleens heel wat groter zijn dan die 50.000 
volgers op Facebook.

Groepen met afwijkende meningen, als Viruswaarheid, zijn zichtbaarder 
dan twintig jaar geleden, stelt communicatiewetenschapper aan de 
Universiteit van Amsterdam Judith Moller vast. Zij vergelijkt de 
activisten van Viruswaarheid met de antivaxxers, een groep onder wie 
Viruswaarheid veel aanhang heeft. 'Een vaccinatietegenstander ging 
twintig jaar geleden naar een feestje en zei: ik weet niet of ik mijn 
kinderen moet vaccineren', zegt Moller. 'Dan kreeg hij of zij veel koude 
blikken. Tegenwoordig kun je online mensen om je heen verzamelen die je 
bevestigen in je mening. Dat verandert je perceptie over hoeveel mensen 
het met je eens zijn. Als je niet wordt geisoleerd en je onderdeel voelt 
van een grote sterke groep, veel groter dan die in werkelijkheid is, dan 
durf je meer voor je mening uit te komen. Tegelijkertijd schrijven 
journalisten artikelen over deze groepen en geven hen zo ook ruimte in 
de reguliere massamedia. Dat leidt tot hoge zichtbaarheid.'

Complotdenkers halen hun informatie over het algemeen niet van de 
gevestigde media. Zij gebruiken Facebook en YouTube, blijkt uit Brits 
onderzoek. De onderzoekers zien een significante relatie tussen het 
gebruik van sociale media en het geloof in samenzweringen. Dan gaat het 
over samenzweringen als de overheid die het aantal doden overdrijft, of 
juist wegmoffelt. Dat het virus in een laboratorium is gekweekt en dat 
symptomen van Covid-19 worden veroorzaakt door het 5G-netwerk.

Ook in Nederland leven dat soort samenzweringen, kwam naar voren in de 
steekproef van Kieskompas.


Waarom ontstaan ineens zoveel samenzweringstheorieen?

Voordat sociale media echokamers creeerden, zorgden pandemieen ook al 
voor alternatieve waarheden en samenzweringstheorieen. De Spaanse griep 
uit 1918 duikt geregeld op in historische vergelijkingen. Zo kort na de 
Eerste Wereldoorlog waren de Duitsers de Chinezen van nu. Er gingen 
geruchten dat Duitsers met onderzeeers het virus zouden hebben 
verspreid. Ook Joden kregen de schuld, net als jazzmuziek.

Nog treffender is het voorbeeld van de Russische griep die rond 1890 
ruim een miljoen slachtoffers eiste. En dat in een wereld die destijds 
anderhalf miljard mensen telde. Al snel was een reden gevonden voor de 
mysterieuze uitbraak. Sinds kort hadden mensen elektriciteit in hun 
huizen, dus werden de elektriciens van het eerste uur fysiek en verbaal 
aangevallen. Er zou een medicijn zijn tegen de griep dat 'men' 
achterhield: een antimalariamiddel, kinine.

Dat doet uiteraard denken aan hydroxychloroquine, dat eveneens wordt 
gebruikt tegen malaria, maar volgens wetenschappers niet helpt tegen 
Covid-19.

In 1890 verwarde een aantal families kinine met strychnine. Zij 
stierven. Dat lijkt op de tragedie van een Amerikaanse man die onlangs 
een reinigingsmiddel slikte met een naam die leek op chloroquine. Hij 
overleefde het niet. Desondanks blijft het middel populair in de wereld 
van andere waarheden. Uit het onderzoek van Kieskompas bleek dat 9 
procent van de Nederlanders nog altijd vertrouwen heeft in 
hydroxychloroquine, een variant van chloroquine.

Voor samenzweringen moet een goede voedingsbodem zijn. En die bodem is 
momenteel zo vruchtbaar als Limburgse loss, mede door gebrek aan kennis, 
stelt Moller. 'Als iemand een complottheorie ontvouwt over vaccinaties, 
dan kun je er duizenden studies tegenover zetten. Bij corona is dat 
anders. Wat in maart wetenschappelijk gezien nog aannemelijk was, blijkt 
nu onwaar. Het gebrek aan informatie maakt het makkelijker om 
desinformatie te verspreiden.'

Mede door het gebrek aan kennis zijn allerlei onnavolgbare maatregelen 
van kracht, die wellicht voor het kabinet verklaarbaar zijn, maar niet 
uit te leggen. Ook dat voedt wantrouwen en samenzweringstheorieen. Want 
waarom moet iemand tien dagen in quarantaine als hij of zij terugkomt 
uit een gebied met code oranje, tenzij het een zorgmedewerker is? Die 
mag dan gewoon met kwetsbare patienten werken. Er zijn meer voorbeelden 
die het wantrouwen voeden, zoals de uitzonderingspositie voor de 
luchtvaart.

Maar de voornaamste reden dat samenzweringstheorieen ontstaan, zijn 
grote sociale spanningen, zegt Moller. 'Die zijn er volop nu grote 
maatschappelijke omwentelingen aan de gang zijn.'


Hebben complotdenkers een punt?

Zet complotdenkers niet weg als idioten, zegt sociaal-psycholoog aan de 
Vrije Universiteit Jan-Willem van Prooijen. Zij stellen vragen die wel 
degelijk gerechtvaardigd zijn. 'En machtsmisbruik en corruptie bestaan 
gewoon.' Daarnaast zijn er gradaties in complotten. De chip die meegaat 
met vaccins, iets dat toch een aantal procent van de Nederlandse 
bevolking gelooft, is van een andere orde dan denken dat ambtenaren bij 
een ministerie iets uitvoeren dat het grotere publiek beter niet kan 
weten. Dat is vaker gebeurd. Denk aan de toeslagenaffaire bij de 
Belastingdienst, de rol van het ministerie van financien, of het niet 
kunnen vinden van een bonnetje over een kroongetuigendeal bij het 
ministerie van justitie. Dus ja, soms is het wantrouwen gerechtvaardigd. 
Maar waar ligt de grens?

In Het Parool zei socioloog Jaron Harambam daar vorige week over dat een 
groep als Viruswaarheid ten onrechte als complotdenkers wordt gezien. 
'Zij geloven niet dat er achter alles een groter plan zit', wat een 
kenmerk is van de complotdenker. 'Wel twijfelen ze ernstig over de 
verklaringen van de officiele instanties over het coronavirus. Dat is 
niet zo gek, want veel dingen zijn nog onduidelijk.'

Van Prooijen en Harambam vinden dat mensen met ernstige zorgen gehoord 
dienen te worden. Gebeurt dat niet, dan worden ze naar de extreme 
complotdenkers gezogen die wel naar hen luisteren, zei Harambam.


Wat hebben complotdenkers en wantrouwige burgers toch tegen de media?

Wantrouwen tegen instituties treft ook de media. Die zouden tot de 
gevestigde orde behoren en niet kritisch zijn op kabinet, RIVM en 
Outbreak Management Team. Dat verwijt is niet geheel onterecht, vindt 
Moller. 'In het begin van de crisis was weinig ruimte voor kritiek. Daar 
hebben ze gelijk in. Dat is niet wat wij in een democratie willen, dat 
slechts een mening de ruimte krijgt. Wie in zijn of haar mening afweek 
van wat de overduidelijke meerderheid dacht, had in de media even geen 
stem. Of dat fout was? Iedereen stuurde in de mist. Het was toen 
ontzettend belangrijk dat iedereen zich aan de maatregelen zou houden. 
De waakhondrol is in die tijd even niet vervuld.

'Dat was internationaal ook het geval. Ik volgde in die tijd veel 
internationale media. Je zag dat de New York Times veel over Engeland 
ging schrijven, over hoe slecht het daar ging, terwijl The Guardian zich 
bezighield met de situatie in New York. De waakhond werd even naar het 
buitenland gestuurd. Misschien hadden er meer kritische stemmen kunnen 
klinken. Dan had sommigen wellicht iets meer vertrouwen gehad in de 
massamedia.'


Is al dat wantrouwen en denken in samenzweringen gevaarlijk?

Helemaal zonder gevaar is het verzet tegen coronamaatregelen niet. Stel 
dat er straks een nieuwe lockdown komt, zoals premier Mark Rutte deze 
week dreigend aankondigde, dan kan een te groot verzet de lockdown 
breken. Als de critici die zich achter Maurice de Hond scharen en de 
aanhangers van Viruswaarheid allemaal de straat op gaan, zich niet aan 
de maatregelen houden en elkaar gewoon thuis opzoeken, wie kan hen dan 
tegenhouden? En tegen welke prijs?

Hoe mis het kan gaan bleek eerder in Servie. Daar gingen vorige maand 
zowel extreem-links als -rechts de politie te lijf toen de president een 
nieuwe lockdown afkondigde. Nu hadden de rellen ook te maken met de 
weinig populaire president van het land en de aankomende verkiezingen, 
maar de druk werd zo groot dat de aangekondigde lockdown werd 
teruggedraaid.

Politicoloog Andre Krouwel van onderzoeksbureau Kieskompas ziet zowel 
problemen voor de volksgezondheid als voor de democratie. 10 procent van 
de Nederlanders die niets gelooft van de officiele kennis over Covid-19, 
is volgens hem een substantieel percentage. Groot genoeg om de 
effectiviteit van maatregelen in gevaar te brengen als zij zich niet aan 
de regels houden. Daarnaast is het schadelijk voor de democratie als 
grote groepen belangrijke instituties niet meer vertrouwen.

Dat gevaar ziet ook communicatiewetenschapper Moller. 'Dat is niet nu 
direct gevaarlijk, maar wel op de lange termijn. We hebben nu nog een 
goed werkend mediasysteem en democratie. Ondanks de afwezigheid van 
afwijkende geluiden in het begin, hebben veel mensen hun vertrouwen 
herwonnen in onder meer de publieke omroep. Maar op lange termijn, als 
meer mensen zich aansluiten bij de wantrouwende beweging, kan de cohesie 
verdwijnen. Als je dan van alles een conflict maakt, kan dat zelfs iets 
als onze polderdemocratie ondermijnen.'

--------
(c) 2020 DPG Media B.V.