[D66] Terugkijken: Nederland negeerde waarschuwingen voor pandemie (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #129)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Trouw
Datum:  15 april 2020
Auteur: Hans Marijnissen
URL:    
https://www.trouw.nl/binnenland/drie-keer-werd-nederland-gewaarschuwd-voor-een-pandemie-maar-de-regering-koos-voor-het-isolement~bc99452d/


Reconstructie: Drie keer werd Nederland gewaarschuwd voor een
pandemie, maar de regering koos voor het isolement
-------------------------------------------------------------

De Nederlandse regering kreeg na de ebola-uitbraak in Afrika drie keer 
het dringende advies een aanpak te ontwikkelen waarin pandemieen 
internationaal kunnen worden bestreden. Maar ze koos voor het isolement.

Hij heeft al het gevoel dat er weinig met zijn advies over de aanpak van 
pandemieen zal gebeuren. En daarom voorziet Ger Steenbergen in 2018 zijn 
uiterst kritische rapport van een prikkelende spreuk van Johan Cruijff. 
'Vaak moet er iets gebeuren voordat er iets gebeurt.'

Ja, zegt hij nu, 'dat we twee jaar later met een wereldwijde 
coronacrisis te maken zouden krijgen, dat wist ik toen ook niet. Wel dat 
er iets stond te gebeuren, en dat we ons daartegen moesten beschermen.' 
Steenbergen is na een lang verblijf in Afrika en Azie specialist op het 
gebied van epidemieen en infectieziekten en werkt jaren als adviseur op 
Nederlandse ambassades in die werelddelen. Hij was in 2014 sturend in de 
aanpak van de ebola-uitbraak in West-Afrika.

Uiteindelijk krijgt hij als gezondheidsadviseur in 2018 de opdracht van 
het ministerie van volksgezondheid een advies te schrijven over hoe 
Nederland zich het beste kan wapenen tegen pandemieen. In dat laatste 
jaar van zijn dienstverband gaat Steenbergen er eens goed voor zitten, 
maar niet nadat hij een flinke ronde heeft gemaakt langs tientallen 
beleidsambtenaren, ontwikkelingswerkers en wetenschappers die met dit 
onderwerp bezig zijn. Ieder voor zich weliswaar, want dat wordt kort 
samengevat de conclusie van Steenbergen: hoewel in ons land grote kennis 
en kunde aanwezig is over de signalering en bestrijding van epidemieen, 
wordt daar vanwege de totale versnippering nauwelijks gebruik van 
gemaakt.

Hetzelfde speelt ook internationaal. Een pandemie zet de wereld in 
lichterlaaie en moet daarom mondiaal worden bestreden, maar op dat 
moment hanteert ieder land zijn eigen brandslang. Steenbergen noteert: 
'Zowel Nederlandse als internationale partijen merken op dat de inzet 
van de expertise momenteel niet met een duidelijk zichtbare brede 
betrokkenheid van de Nederlandse overheid gepaard gaat.'


Zeker niet de eerste waarschuwing aan het kabinet

'Wat ik twee jaar geleden bemerkte, was dat het Nederlandse beleid 
vooral wordt bepaald door de onenigheid tussen het ministerie van vws en 
buitenlandse zaken', zegt Steenbergen nu. 'Vws vindt dat zij gaan over 
de Nederlandse gezondheidssituatie en dat de internationale 
gezondheidssituatie onder buitenlandse zaken valt. Maar dat departement 
ziet gezondheid niet als internationaal thema. Ik hoopte die patstelling 
met rapport te doorbreken, door te pleiten voor een brede coalitie.' 
Maar dat is niet gelukt, constateert hij twee jaar later. 'Al op de 
bijeenkomst waarop mijn advies werd gepresenteerd, lieten hoge 
ambtenaren van buitenlandse zaken weten daar niet voor te voelen.'

Het rapport van Steenbergen is de laatste waarschuwing aan het kabinet, 
maar zeker niet de eerste. Sterker nog, het ministerie van buitenlandse 
zaken komt in maart 2016 zelf met een evaluatie. Daarin wordt na de 
ebola-uitbraak de relatie tussen Nederland en de 
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) tussen 2011 en 2015 tegen het licht 
gehouden. Die VN-organisatie staat in de frontlinie als het gaat om het 
voorkomen en bestrijden van wereldwijde gezondheidscrises. Het rapport 
draagt de veelzeggende titel: 'Voorkomen is beter dan genezen'.

De Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) van dit 
departement signaleert dat de slagkracht van de WHO is uitgehold omdat 
aangesloten landen vooral 'geoormerkt' geld verstrekken aan projecten 
die ze zelf belangrijk vinden, waardoor de basistaak - de algehele zorg 
voor de kwaliteit van gezondheidssystemen in met name arme landen - is 
afgenomen. Met alle gevolgen van dien. Pandemieen ontstaan en gedijen 
namelijk vaak in de zwakste schakels van de wereldketen.

Doordat Nederland vooral geld heeft gestoken in de bestrijding van 
specifieke ziekten als hiv/aids en polio, en zich via de WHO sterk maakt 
voor seksuele gezondheid en mensenrechten, heeft ze 'weinig oog gehad 
voor de versterking van de gezondheidsystemen in brede zin', aldus de 
evaluatie. Nederland is 'medeschuldig' aan de huidige problemen van de 
WHO. Ook hieruit blijkt dat Buitenlandse Zaken weinig op heeft met 
internationale gezondheid als thema, maar daar moet volgens dit eigen 
rapport verandering in komen. Een toenemend aantal landen heeft 
inmiddels een global health strategy ontwikkeld. Dat moet Nederland ook 
doen, is de heldere boodschap.


'Dreigingen houden niet aan de grens op'

Dat is een hele mondvol, erkent Paul van den Berg, politiek adviseur bij 
hulporganisatie Cordaid. 'Toch betekent een global health strategy 
gewoon dat je probeert de BV Nederland te beschermen tegen 
gezondheidsdreigingen van buitenaf. Nederland heeft momenteel de neiging 
om de mondiale gezondheidssituatie door een rietje te bekijken, gericht 
op het eigen land.' Maar dreiging en bescherming daartegen houden 
natuurlijk niet aan de grens op. 'Je moet daarom een plan bedenken 
waarin binnen Nederland alle deskundigheid met elkaar worden verbonden, 
waarna die internationaal kan worden ingezet om gezondheidscrises te 
voorkomen en bestrijden.' Maar na dat uiterst kritische rapport is die 
integrale aanpak er niet gekomen', concludeert Van den Berg. 'In de 
landen om ons heen wel. Kijk naar Duitsland.'

Remco van de Pas is onderzoeker aan het Instituut voor Tropische 
Geneeskunde in Antwerpen, en doceert ook global health aan de 
Universiteit van Maastricht. Hij komt net uit een digitaal college, en 
daarin komt de coronacrisis voortdurend terug, ook vandaag weer. 'Ik 
vertelde dat er ook in arme landen goed werkende gezondheidssystemen 
moeten zijn om de zorg te leveren die de coronacrisis moet aanpakken. 
Rijke landen als Nederland moeten daar in investeren, zeker ook vanuit 
eigen belang.'

Volgens Van de Pas kan Nederland in dit verband niet zonder een Europese 
en zelfs mondiale samenwerking. Maar er is volgens hem een tegengestelde 
beweging gaande geweest, de afgelopen jaren. 'De financiering van de WHO 
is proportioneel achtergebleven, terwijl deze organisatie in de 
frontlinie staat.' Het geld dat daar nog heen gaat, is zoals ook 
gezondheidsadviseur Steenbergen al opmerkte, voor 70 procent 
'geoormerkt'. 'Daarnaast stoppen landen hun geld liever in allerlei 
fondsen met concrete en kortlopende doelen, maar ook daarmee neemt de 
structurele bijdrage af. En tenslotte is daar het budget voor 
ontwikkelingssamenwerking. Tien jaar geleden gaf Nederland hier nog 0.8 
procent van het bruto nationaal product aan uit, nu nog maar 0,54 
procent. Terwijl daar tegenwoordig ook de opvang van vluchtelingen en 
klimaatmaatregelen van worden betaald.'

De kern van de WHO is hierdoor 'geerodeerd', zegt Van de Pas, en we 
kunnen wel kritiek hebben op de trage reactie van deze VN-organisatie op 
de ebolacrisis en de huidige corona-uitbraak, maar dat hebben we 
helemaal aan onszelf te danken. 'De donoren hebben niet op tijd op het 
verval gereageerd door opnieuw in de beschermende functie van de WHO te 
investeren, en dat krijgen we nu op ons dak.'


Een derde waarschuwing aan het kabinet

Die internationale gezondheidssituaties beschrijft Van de Pas het liefst 
als 'mondiale publieke goederen' waarvoor geen marktinteresse is, en 
daarom financieel moeten worden omarmd door landen die daar de 
mogelijkheden toe hebben. Nederland zou wat hem betreft daarin juist 
voorop moeten lopen, vanwege de normen en waarden waarvoor ons land 
staat. 'Wij geloven in een open vrije wereld waarin de handel en 
mobiliteit voorop staan. Daar verdienen we ons geld ook mee. Maar dat 
multilaterale systeem kraakt nu. En daarom zou ik juist van de 
Nederlandse regering meer verwachten. Het tegendeel is waar. De regering 
heeft deze bescherming tegen een mondiale gezondheidscrisis juist 
veronachtzaamd.'

Van de Pas schreef in september 2016 mee aan een rapport van Instituut 
Clingendael waarin wordt gepleit voor een 'meer coherente Nederlandse 
reactie' als het gaat om mondiale uitdagingen op het gebied van de 
gezondheidszorg. Daarmee is dit rapport, met het advies van Steenbergen 
en de interne evaluatie van Buitenlandse Zaken, de derde waarschuwing 
aan het kabinet. Clingendael spreekt van een 'lappendeken' aan beleid, 
waarin een 'coherente strategie ontbreekt'. Het is 'lukraak', en 
'kneedbaar' onder invloed van de modes van de dag.

Ook Clingendael pleit voor een brede strategie, maar intussen ontstaat 
er internationaal verwondering en verbazing over het feit dat de ooit zo 
succesvolle gezondheidscomponent van de Nederlandse 
ontwikkelingssamenwerking zo is versmald en gemarginaliseerd, schrijft 
Steenbergen in zijn rapport. De afwezigheid van Nederland valt zo op dat 
de Bill & Melinda Gates Foundation zelfs fondsen aan hulporganisatie 
Cordaid beschikbaar stelt om te lobbyen 'zodat de Nederlandse steun voor 
ontwikkelingssamenwerking en wereldgezondheidsvraagstukken toeneemt'. 
Nederland wordt met deze subsidie bij wijze van spreken dus zelf als een 
ontwikkelingsland gezien.

In Den Haag zijn de verantwoordelijke politici daarvan niet onder de 
indruk. Minister Lilianne Ploumen (PvdA, tot 2017 minister van 
buitenlandse handen en ontwikkelingssamenwerking) en Edith Schippers 
(VVD, toenmalige minister van gezondheidszorg) antwoorden de Tweede 
Kamer in 2016 al dat zij in een nieuwe overkoepelende 
gezondheidsstrategie geen meerwaarde zien. En in 2018 verwijst Ploumens 
opvolger minister Sigrid Kaag op haar beurt in een Kamerbrief naar het 
letterlijke antwoord van haar voorganger. Dat schiet niet op.


'Europese landen hadden jaren geleden ook gezamenlijk een beleid kunnen 
voorbereiden'

'Nergens in de wereld lopen verhoudingsgewijs zoveel virologen en 
epidemiologen rond als in Nederland', zegt gezondheidsadviseur Ger 
Steenbergen. 'Maar ook economen, sociologen en antropologen. En ik noem 
die laatsten, omdat niet de professionals, maar de burgers van de landen 
de echte helden zijn. Die kunnen met hun gedrag een pandemie maken of 
breken. De kennis over de bestrijding van zo'n gezondheidscrisis zit in 
allerlei disciplines, en die moet je samenbrengen.'

Niet alleen vanuit solidariteit met de rest van de wereld, zegt hij, al 
is dat een nobel motief. Maar ook om daar als Nederland beter van te 
worden. In de huidige crisis hebben alle landen een eigen beleid dat bij 
de grens ophoudt, met een eigen (tekort aan een) voorraad mondkapjes, 
beademingsapparatuur. Het ene land test veel, het andere niet. Het ene 
land telt de coronadoden uit het verpleeghuis ook mee, het andere alleen 
in het ziekenhuis.

'We reageren nu overvallen door de pandemie vanuit ons eigen belang, 
terwijl we als Europese landen jaren geleden ook gezamenlijk een beleid 
hadden kunnen voorbereiden', aldus Steenbergen. Een Europese strategie 
had ook financieringsstromen op gang gebracht richting onze 
onderzoeksinstituten, die daarmee nog beter hadden kunnen presteren. 
'Daar zit zelfs nog een verdienmodel aan. Als onze innovaties hadden 
geleid tot nieuwe producten, waren we nu niet afhankelijk geweest van 
anderen, maar hadden we die nu kunnen verkopen om andere landen te 
helpen.'

Zo moeilijk is die samenwerking helemaal niet, zegt Steenbergen, er moet 
eerder sprake zijn van politieke wil. 'Op het gebied van de 
internationale bestrijding van antibioticaresistente bacterien vonden de 
ministeries van vws, landbouw en buitenlandse zaken elkaar wel. Maar 
toen was er het directe belang van de intensieve veehouderij en de 
internationale handel die in het geding was.' Nederland loopt daarin nu 
voorop. 'Maar', zegt Steenbergen, 'is de economische schade door corona 
niet veel groter?'

--------
(c) 2020 DPG Media B.V.