[D66] Dolend66: waar zijn de vrijdenkers gebleven?

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   HP / De Tijd
Datum:  13 mei 2019
Auteur: Frans van Deijl
URL:    https://www.hpdetijd.nl/2019-05-13/dolend66/


Dolend66: waar zijn de vrijdenkers gebleven?
--------------------------------------------

Bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten verloor D66 weer 
behoorlijk. Met Rob Jetten probeert de partij een nieuwe koers in te 
slaan. Maar welke? Is de partij niet zelf het establishment geworden 
waar ze ooit tegen streed? Waar zijn de vrijdenkers van weleer gebleven?

Alles kwam samen, die eerste voorjaarsdagen van 2019. In het aprilnummer 
van HP/De Tijd liet VVD-coryfee Frits Bolkestein over D66-kopstuk Jan 
Terlouw optekenen: 'Ik ben tegen Jan Terlouw. D66 is sowieso een partij 
die mij niet aanstaat. Hans van Mierlo... ik heb nooit ruzie met hem 
gehad, maar ik vond hem een bange man.' En over Rob Jetten schamperde 
hij: 'Jetten wordt misschien de Wiegel van D66.'

Kort daarvoor had senator Henriette Prast bekendgemaakt dat ze opstapte 
bij D66 en naar de Partij voor de Dieren ging. Ze kon zich niet langer 
verenigen met het volgens haar weinig uitgesproken standpunt van D66 
over dierenwelzijn. Dat Prast een radicaler standpunt over dierenwelzijn 
had dan menigeen in haar partij, was bekend. Toen zij in 2015 in de 
Eerste Kamer zat, mocht zij voorbehouden maken bij onderwerpen die met 
dierenwelzijn van doen hadden. Daar maakte zij grif gebruik van. De 
Partij voor de Dieren probeerde later in de Eerste Kamer een idee van 
Prast in de praktijk te brengen door maaltijden in het Kamerrestaurant 
niet meer uit vlees en vis te laten bestaan. Maar dat voorstel maakte 
uiteindelijk geen schijn van kans.

Het waren voorts de dagen van Rob Jetten, de kersverse fractieleider die 
debuteerde in een verkiezingsdebat op tv (RTL) en enkele dagen later in 
Zaandam voor het eerst het congres van zijn partij toesprak. Wat ook de 
latere televisiedebatten betreft, kan worden opgemerkt dat Jetten veelal 
te gretig was in zijn bijdragen. Dat kunnen de spanningen zijn geweest 
in combinatie met een dosis geldingsdrang, maar wat begint te irriteren 
is dat lachje steeds op zijn gezicht. Bij alles wat hij zegt, of wat 
tegen hem wordt gezegd, vooral onaangename dingen, verschijnt dat 
grijnsje. Lacht hij ons uit? Neemt hij zijn werk niet serieus? Voelt hij 
zich zwaar verheven boven al die dommerds om zich heen? Dat niemand uit 
zijn entourage hem daarop wijst. Zo'n tic, want dat is het 
waarschijnlijk, moet toch af te leren zijn.

Dan was er het partijcongres te Zaandam, in de aanloop waarvan rumoer 
ontstond over een door D66 geplaatst bord langs de snelweg met de tekst 
'We Halen Hem Weg' (let op de woordspeling), verwijzend naar de 
kennelijk zwaar vervuilende Hemwegcentrale in Amsterdam. De boodschap 
was duidelijk: onder Jetten wenst D66 zich nadrukkelijk te profileren 
als een klimaatpartij. 'Klimaatdrammer' geldt voortaan in die kringen 
als een geuzennaam.

Kort voor het congres, had Jetten in de zogeheten Kerdijk-lezing in Den 
Haag nog gepleit voor de invoering van hogere belastingen voor vermogens 
boven de een miljoen euro (door De Telegraaf omgedoopt tot 
'miljonairsbelasting'). Multinationals moeten meer belasting betalen, de 
politiek moest sowieso minder de oren laten hangen naar het 
bedrijfsleven, enzovoort. Het leek alsof Jetten vrijelijk citeerde uit 
het GroenLinks-programma, met wat toefjes PvdA en PvdD.

Maar D66, dat was onder Pechtold toch de onderwijspartij, de partij die 
tegen het rechtspopulisme (lees: Geert Wilders) streed, de partij die er 
- bij monde van Pia Dijkstra - op z'n zachtst gezegd nogal vrijmoedige 
opvattingen op nahield aangaande medisch-ethische kwesties? En daarvoor, 
al is het even geleden, was het toch de partij van de staatsrechtelijke 
vernieuwing? De partij van Hans van Mierlo, mede-oprichter, tevens de 
vleesgeworden paradox - zoals collega Daan Dijksman 's mans veelal 
onnavolgbare en tegenstrijdige gedachten placht te duiden?

Kortom, wat wil D66 anno 2019 nou precies? Waar staan de Democraten 
voor?

Het nieuwe profiel van het D66 van Rob Jetten vermocht de kiezer op 20 
maart jongstleden niet te verleiden. Het verwachte verlies van vier 
zetels in de senaat valt de nieuwe voorman niet helemaal aan te rekenen. 
Sterker nog, het verlies viel hem mee. De weg omhoog was ingezet. 23 
mei, de dag van de Europese verkiezingen, is de nieuwe peildatum. Jetten 
zelf heeft aangegeven op basis van die uitslag te bepalen of hij de 
leidsman blijft of dat toch een ander het moet gaan doen. Maar 
welbeschouwd is de neergang van de partij al eerder ingezet, bij de 
gemeenteraadsverkiezingen van 2018. D66 had fiks moeten bloeden in het 
regeerakkoord (bijvoorbeeld door inlevering van het raadgevend 
referendum - nota bene een kroonjuweel - en door instemming met de 
afschaffing van de dividendbelasting, waar het kabinet later onder grote 
maatschappelijke druk alsnog van afzag). De achterban leek ook 
uitgekeken op partijleider Pechtold, die al twaalf jaar aan de macht 
was. En die verwikkeld raakte in allerlei onsmakelijke privedingetjes. 
Genoeg had men ook van de eeuwige strijd tegen Wilders, wiens PVV 
desondanks tamelijk groot bleef. Die strijd leverde uiteindelijk alleen 
maar meer keuzemogelijkheden op voor de rechts-populistische kiezer, 
zoals Thierry Baudet en zijn Forum voor Democratie, de nieuwe Fortuyn, 
zoals sommigen hem na zijn overwinning neerzetten.

Een andere koers dus, maar waarin verschilt de D66-klimaatdrammer nou 
van de 'drammers' van GroenLinks of van de Partij voor de Dieren? We 
vragen het D66-coryfee Jan Terlouw. 'Ik denk dat het verschil op 
klimaatgebied tussen D66 en GroenLinks en Partij van de Dieren zeer 
klein is,' erkent hij. Maar als de verschillen op dit onderwerp zo klein 
zijn, is het dan verstandig van Rob Jetten om zich links te willen 
nestelen, terwijl het daar al zo druk is met GroenLinks, met de PvdA die 
heel langzaam uit het dal lijkt te klimmen, met de Partij voor de Dieren 
die het op 20 maart ook heel goed heeft gedaan? Al eerder verkondigde 
Jan Terlouw dat de situatie rond de opwarming van de aarde te nijpend is 
om ons blind te staren op dit soort politiek-strategisch geneuzel. 
Samenwerking is geboden, over de partijverschillen heen, en 'laat ons 
vooral haast maken'. Terlouw: 'In 2015 hebben in Parijs alle landen van 
de wereld vastgesteld dat de CO2-uitstoot door menselijk handelen omlaag 
moet, omdat het de belangrijkste oorzaak is voor de temperatuurstijging. 
Van de wetenschappers die het probleem serieus onderzoeken komt 99 
procent tot de conclusie dat het verbranden van kolen, olie en gas de 
hoofdoorzaak is van het probleem. Een Europese aanpak is zeker 
noodzakelijk. Maar Nederland zit wat betreft de bijdrage van duurzame 
energie in de staart van Europa, dus de Nederlandse inzet moet fors 
toenemen. Als dan een jurist beweert het beter te weten, is hij een 
charlatan. Met charlatans kun je geen genuanceerde discussie voeren.'

En bedoelt hij met 'een jurist' Thierry Baudet?
Terlouw: 'Jazeker. Baudet is een jurist.'

Toch ook nog even bij GroenLinks gepolst. Bram van Ojik, de veteraan, 
zegt over de omarming van het klimaat door de collega's - zo men wil de 
concurrenten - van D66: 'Toen GroenLinks in 1989 werd opgericht, zeiden 
wij dat het onze grote droom zou zijn als onze groene idealen ooit 
overgenomen werden door andere partijen. Nou, dat is nu dus gebeurd, en 
dat is fantastisch. Dat wilden we. Ik herinner me dat in die tijd Hans 
van Mierlo over onze -milieu-agenda opmerkte dat het een 'schreeuw in de 
nacht' was. Niemand zou er aandacht voor hebben. Maar goed, dertig jaar 
later staan we niet meer alleen.'

En waarin onderscheidt de GroenLinkser zich qua klimaatopvattingen van 
de D66-klimaatdrammer? Van Ojik: 'In 1989 zeiden wij ook dat onze groene 
idealen onlosmakelijk verbonden zijn met linkse politiek. Dat was toen 
niet vanzelfsprekend, want de Koude Oorlog liep ten einde en velen 
vonden het denken in termen van links en rechts achterhaald. Maar voor 
ons was dat een halszaak: als je offers van mensen verlangt in het 
belang van het milieu, dan behoor je mensen met een krappe beurs 
daarvoor te compenseren of anderszins te ontzien. Zij hoeven daar niet 
ook nog eens onder te lijden. Daar is dan wel beleid voor nodig dat 
voorziet in een eerlijke inkomensverdeling. Als bijvoorbeeld de 
energierekening stijgt, dan moet je ervoor zorgen dat juist die mensen 
minder energie gaan gebruiken. Dat stimuleer je door hen zonnepanelen te 
laten plaatsen en door geld te geven om hun huizen goed te isoleren. 
Daarin verschillen wij van D66. Voor die partij is die inkomenspolitiek 
nooit zo'n issue geweest. Tenminste, ik heb ze er weinig over gehoord. 
D66 is geen linkse partij. Als Pechtold weleens het verwijt kreeg dat 
hij linkse politiek bedreef, nou, dan was hij niet geamuseerd. D66 noemt 
zichzelf liever progressief. Niettemin, wat bij mij toch overheerst, is 
het blije gevoel dat andere partijen, zoals D66, het klimaat hebben 
omarmd. Al is het dan een beetje laat en kan ik slechts gissen naar het 
antwoord op de vraag of die omarming oprecht is, en niet te zeer is 
ingegeven door electoraal opportunisme.'

Naast de klimaatkwestie dringt ook de vraag zich op wat Jetten gaat doen 
tegen het rechtspopulisme. Tegen het vermeende fascisme en racisme, 
onderwerpen zonder welke D66 waarschijnlijk helemaal geen reden van 
bestaan meer zou hebben. Toch zal een nieuwe clash met Wilders er voor 
Jetten niet in zitten. De geur van Wilders kleeft te veel aan zijn 
voorganger, Pechtold. De retoriek van beiden is onderhand wel bekend en 
is danig sleets geraakt. De keuze voor Baudet, net als Jetten een new 
kid on the block, ligt meer voor de hand.

Het klimaat zal tussen hen de nieuwe twistappel worden. Een voorproefje 
van het toekomstige duel tussen die twee zagen we in het RTL-debat, 
waarbij Jetten Baudet ervan beschuldigde, als bewoner van de Amsterdamse 
grachtengordel, te leven 'in een bubbel'. De FvD-leider zou geen enkele 
notie hebben van wat er buiten de grote stad gebeurt. Jetten wist dat 
wel, beweerde hij, want hij woont in een dorpje ergens in Gelderland.

Het was een pijnlijke waarneming, want uitgerekend die grachtengordel is 
de afgelopen decennia een wingewest gebleken voor D66. Bij de voor de 
partij zeer succesvolle gemeenteraadsverkiezingen van 2014 was de ganse 
gordel donkergroen gekleurd. Ook bij de jongste gemeentelijke en Tweede 
Kamerverkiezingen scoorde de partij hoog in dit rijke deel van de 
hoofdstad. Op 21 maart 2018 behaalde D66 in de hoofdstad 8 van de 45 
zetels, iets minder dan winnaar GroenLinks (10). Dus zouden al die 
potentiele D66-kiezers eveneens in een bubbel leven?

Voor een antwoord vervoegen we ons bij Josse de Voogd, zelfstandig 
onderzoeker 'naar de geografie van het stemgedrag'. Maar eerst wil De 
Voogd weten in welk Gelders dorp D66-leider Jetten woont. Hij rommelt 
wat met zijn toetsenbord en zegt dan licht triomfantelijk: 'Als ik het 
niet dacht, Jetten woont in Ubbergen. Dat is amper een dorp, eigenlijk 
meer een verzameling villa's. Een buitenwijk van Nijmegen. Zoiets als 
Bloemendaal bij Haarlem en Wassenaar bij Den Haag. Er wonen veel 
hoogopgeleide mensen die overwegend GroenLinks, Partij voor de Dieren en 
D66 stemmen. Het beeld van de Amsterdamse grachtengordel als achtertuin 
van D66 is te clichematig. Wel geldt voor alle partijen dat electoraten 
zich in heel specifieke dorpen, steden en zelfs wijken bevinden. 
Doorgaans zijn die niet gebonden aan een streek of provincie; ze liggen 
verspreid over heel het land.'

Wat De Voogd heeft ontdekt, is dat er in Nederland sprake is van een 
groot gebied waar 'groen' wordt gestemd. Dat noemt hij de Green Belt, 
variant op de Bible Belt, en die strekt zich uit van het noordwesten, 
vanaf Alkmaar, via Haarlem, 't Gooi, de Utrechtse Heuvelrug, en zo in 
zuidoostelijke richting naar Oosterbeek en de ommelanden van Nijmegen. 
In de Green Belt moet D66 dus opboksen tegen GroenLinks- en Partij voor 
de Dieren-sympathisanten. De Voogd vraagt zich af hoe D66 zich van de 
concurrentie kan onderscheiden met de groene thema's. Daaraan vooraf 
gaat een andere vraag: is de zorg om het klimaat nu werkelijk een ideaal 
van D66, of is het meer lifestyle? Is het niet gewoon lekker hip om 
zonnepanelen op je dak aan te brengen, afval te scheiden, en dergelijke 
zaken? De Voogd: 'Bij GroenLinks en de Partij voor de Dieren lijkt die 
zorg om het klimaat wat ernstiger dan bij D66.'

Maar stel dat het klimaat een manier van leven is, of wordt, wat kan 
daarop tegen zijn? De Voogd: 'Op zichzelf niets, maar soms kun je 
kanttekeningen plaatsen bij de oprechtheid van bepaalde idealen. Kijk 
naar een thema als diversiteit. Is het deels opportunisme? Hippe 
marketing en oprechte bezorgdheid lopen daarbij door elkaar. Die 
combinatie laat weinig ruimte over voor kritiek, voor tegengeluiden. Dan 
ben je al gauw een afvallige of word je met een beetje pech in de 
populistische hoek geplaatst. Dat vind ik nou niet bij D66 passen. 
Voorheen was dat een anti-establishmentpartij, maar tegenwoordig maken 
ze er gewoon deel van uit.'

Idealen als lifestyle. De politieke partij als merk. Daaraan kleeft een 
groot risico, want merkgevoeligheid is een grillig fenomeen. Gisteren de 
migratie, vandaag het klimaat, en wat dan morgen? Solidariteit met de 
gekleurde onderklasse was en is ook zo'n trend die je vaker tegenkomt in 
de Ubbergens van dit land. Maar de asielzoekerscentra tref je daar 
minder vaak, dus dat is gemakkelijk solidariseren. En waarom staat de 
witte onderklasse niet op het D66-netvlies? Waarschijnlijk niet sexy 
genoeg. Te arbeideristisch, te burgerlijk. Geert Wilders gold lange tijd 
als de verpersoonlijking van het SBS 6-plebs, van Henk en Ingrid, een 
door hem bedacht paar dat stond voor een deel van het electoraat dat 
zich niet gehoord meende te weten door de gevestigde politieke partijen. 
Pechtold nam zelfs de moeite met representanten van deze groep in 
gesprek te gaan, zie de weerslag ervan in het boekje Henk, Ingrid & 
Alexander (uitgeverij Bert Bakker). Maar onder het kopje 'Het moet maar 
eens gezegd worden' luidt zijn conclusie: 'Henk en Ingrid bestaan niet. 
Dat is de eerste gedachte die in me opkomt wanneer ik alle gesprekken 
die ik gevoerd heb overzie.'

Waar staat de D in de naam D66 nog voor? De D van Dolend wellicht? Nee, 
meent politicoloog Chris Aalberts. Dolend is D66 niet, maar de partij 
zit zo ontzettend in het midden van het politieke spectrum, dat de 
partij tamelijk 'onherkenbaar' is geworden. Het ideaal van democratische 
vernieuwing is opgegeven; op het vlak van onderwijs valt de partij 
volgens Aalberts vooral op door 'gebrek aan ideeen'. De meerwaarde van 
de partij bestaat uit de aandacht die er is voor de medisch-ethische 
kwesties, al kun je je afvragen of D66 daarin niet is doorgeschoten. Wat 
voorts is verdwenen is een 'onderstroom van vrije mensen', zoals 
Aalberts het noemt, met een open geest.

Voorheen was D66 een partij van journalisten, reclamemensen, juristen, 
kunstenaars. Onafhankelijke, verlichte types met wie je ook kon lachen. 
Mensen die onderwerpen aandroegen (euthanasie, abortus, het recht van 
homo's om te kunnen trouwen, de koopzondag) waarmee D66 zich vooral in 
de jaren negentig krachtig profileerde. 'Wat ik sneu vind aan die 
klimaatdrammers,' zegt Aalberts, 'is dat zij het niet kunnen opbrengen 
om naar anderen te luisteren. Alleen zij hebben gelijk, zij weten alles 
beter. Zo'n minister Ollongren is het sprekende voorbeeld daarvan. Die 
sfeer was er vroeger niet bij D66. Het ging er veel opener aan toe. Er 
was ruimte voor andersdenkenden.'

Het is een hooghartige mentaliteit. D66'ers willen graag laten zien dat 
ze aan de goede kant van de lijn staan. Laten zien dat ze tot een 
bepaalde club behoren van gelijkgezinden, van ons soort mensen. Van 
wereldburgers, die de dingen bij voorkeur relativeren dan wel in een 
groter, mondiaal verband plaatsen. Kijk naar hun geloof in Europa, in 
meer Europa vooral. Het is bijkans een heilig geloof. En bij die 
hooghartigheid hoort ook een neiging om voor anderen te bepalen wat goed 
en wat verkeerd is. Wilders is fout, zo heeft de club besloten. Baudet 
deugt niet. Aldus is eveneens besloten. Schiphol mag nooit meer verder 
uitbreiden. Waag het niet daaraan te twijfelen, want dan knikkert de 
club je eruit.

Kijk naar hoe D66-Kamerlid Pia Dijkstra het medisch-ethische dossier 
beheert, zoals de vorig jaar aangenomen donorwet, hoe zij de discussie 
voert over het onderwerp 'voltooid leven'. Voortdurend wekken zij en 
haar collega's de indruk dat D66, en niemand anders, vooroploopt in 
kwesties rond globalisering of van leven en dood. Tegenstanders of 
twijfelaars zijn ouderwetse, domme lieden. Met de gedachte dat voor veel 
mensen, ook niet-confessionele, de uitbreiding van bijvoorbeeld de 
euthanasiemogelijkheden te snel en te ver gaat, kan geen rekening worden 
gehouden. Kijk ook naar die donorwet. Dijkstra heeft voor elkaar 
gekregen dat de overheid bij overlijden iemands organen zo ongeveer mag 
opeisen ten behoeve van orgaandonatie. Waar bemoeit die overheid zich 
mee, waar haalt ze het gore lef vandaan, zou je zeggen?

De D van Dolend, van Drammen. Of Shell66, zoals de Volkskrant kopte 
boven een artikel over de overstap van Rob Jettens persoonlijke 
assistent Elise van Zeeland naar de Shell. Ze maakte het bericht zelf 
wereldkundig. Van klimaatdrammer naar klimaatvervuiler, wreef De 
Telegraaf het nog eens lekker in. Ook bij GroenLinks werden wenkbrauwen 
gefronst.

Daar ga je dan als politieke leider: probeer je langzaam de handen op 
elkaar te krijgen voor dat klimaat, en dan loopt je rechterhand amper 
twee weken na de verkiezingen over naar de vijand; Shell doet immers 
vooral in fossiele, vervuilende brandstoffen en dat wereldwijd. Elise 
van Zeeland was verbaasd over de ophef die erover ontstond. Want Van 
Zeeland gaat bij de niet-fossiele afdeling werken, bij de afdeling 
zonne- en windenergie. Daarmee hoopt ze onder het motto 'veranderen doe 
je van binnenuit' een groene stap te zetten, en heus in het verlengde 
van haar werk voor Jetten, op weg naar een groene planeet.

Tsja, het zal wel, maar Jetten zal er niet blij mee zijn geweest. Moest 
dat bericht er uberhaupt uit? Kon ze niet beter vertrekken per 1 juni, 
na de voor Jetten cruciale Europese verkiezingen? Kennelijk niet. Wat 
temeer bevreemdt, is dat Van Zeeland nauw betrokken is geweest bij de 
onderhandelingen over het klimaatakkoord. Die kennis kan ze nu mooi 
gebruiken in haar nieuwe rol als Government Relations Advisor New 
Energies, zoals op haar visitekaartje komt te staan. Ongetwijfeld zal 
haar overstap naar de multinational het beeld versterken dat Haagse 
politici en hun entourage elkaar voortdurend de mooie baantjes 
toespelen, en aldus een kleine, bevoorrechte groep de greep laat houden 
op de macht. In de tijd van Hans van Mierlo heette zoiets nog het 
'establishment', tegen wiens heerschappij en dwingelandij in de 
regentenstaat hij zo te hoop liep, dat hij er een partij voor oprichtte.

--------
(c) 2019 HP / De Tijd